VOV4.Jarai - Jrao
pơgang kman le\ sa amăng hơdôm tơlơi kơsem min prong hloh mơng anom bruă ia
jrao. Jrao pơgang kman hơmâo pơkra jing djru hơdôm klăk c\ô mơnuih dưi pơjrao
suaih tơlơi ruă rơ[ung, ia rơnah hu\i rơhyưt yua kman ngă. Khă hnun, bruă mă
yua rơgao đơi jrao pơgang kman jing tơlơi ngă glêh glar ră anai, yua anun yơh ngă
kơ drơi jăn [ing ta mă yua jrao pơgang kman [u mut dong tah. Lơ\m jrao pơgang kman
`u [u tu\ yua lơ\m anun ană mơnuih ta amra bưp lu tơlơi hu\i rơhyưt biă mă, đa
truh kơ djai. Yua hnun, yua jrao pơgang kman djơ\ tơlơi pơkă le\ bruă yôm biă
mă.
Jrao pơgang kman le\ jrao hơmâo pơkra mơng vi sinh vật (kman,
virus…), hơmâo pơkra mơng jrao anai pơ[ut hăng jrao adih, [udah pơ[ut abih bang
jrao hoá học, dưi pơdjai [udah pơgăn h^ kman ngă ruă. Yap lăng ră anai hơmâo
năng ai `u 8000 djuai jrao pơgang kman, amăng anun hơmâo năng ai `u 100 djuai
hơmâo yua amăng bruă pơjrao tơlơi ruă.
Ano\ klă mơng jrao pơgang kman le\ pơjrao tơlơi ruă yua kman
ngă kah hăng ruă bơbrah kơsô|, bơbrah amăng pơđoh ia mơa`ă, bơbrah tlong amăng
tơngia, eh c\roh, hơmâo kman amăng
drah…Jrao pơgang kman [u tu\ yua hơget ôh amăng bruă pơjrao tơlơi ruă yua virus
ngă kah hăng pơtuk hơdrap…
Khă hnun, ră anai lu mơnuih aka [u thâo hluh ôh kơ djuai jrao
anai, jing mă yua ia jrao pơgang kman c\a c\ot, tui anun [u dưi pơjrao suaih
dong, ba glăi tơlơi ruă pơko\n dong. Mă yua ia jrao anai [u djơ\ yơh jing ba
truh hơmâo 1/5 mrô mơnuih nao pơjrao
jec\ pơ sang ia jrao.
Bruă yua ia jrao pơgang kman c\a c\ot jing tơlơi phun ba truh
jrao pơgang anai [u dưi pơgang kman. Kar hăng kman pơgang glăi hăng jrao dong.
Tơlơi anai bơbec\ sat kơ bruă djru pơhơdip mơnuih ruă kraih hăng pơjrao tơlơi
ruă. Dược sĩ Đặng Sang, Khua anom bruă pơhlôm ano\ klă Kông ti pơc\ruh ngăn ia
jrao – gơnam yua gah ia jrao Dak Lak brơi thâo:
“Tơhnal ba
truh bruă kman dong glăi ia jrao pơgang, blung a le\ blơi ia jrao pơgang kman
[u hơmâo hră kiăng blơi mơng ơi ia jrao. Tal dua, pô ruă blơi mă pô ia jrao
pơgang kman. Tal tlâo le\ pơjrao [u djơ\ hrơi pơkă. Lơ\m mă yua jrao pơgang
kman mơ\ [u dưi pơdjai kman le\ `u amra hơmâo glăi dong, tơlơi anai ngă tơlơi
ruă kơtang hloh, amu` djai biă mă. Hloh kơ anun dong, kman dong glăi jrao
pơgang amra rơngiă lu prăk pơjrao tơlơi ruă, pơjrao sui hloh laih anun kaih
suaih hloh”.
Ia jrao pơgang kman [u kơnong pioh pơjrao kơ ană mơnuih đôc\
ôh mơ\ hơmâo mă yua lơ\m rông bui mơnu\, akan hơdang dong. Rơngiao kơ pơjrao
tơlơi ruă kơ hlô rông, jrao pơgang kman hơmâo arăng mơnec\ mă luk jriu amăng
gơnam c\em rim hrơi kiăng gơnam rông ta` prong, đ^ k^, huăi rơmă, hơmâo asar
lu, huăi huac\ gơnam c\em, hlô rông hiam mơn. Tap năng, lu anih mă yua djop
djuai jrao pơgang kiăng kơtrâ|o k^ arăng ko\m yua amra ngă ruă ung thư kơ pô mă
yua sui thun.
Yua jrao pơgang kman hơmâo luk jriu amăng gơnam c\em rim hrơi
hăng mrô jrao aset, yua hnun sui thun `u [u dưi pơdjai kman dong tah, yua hnun
pơjing rai djuai kman dưi pơgang glăi jrao pơgang anai. Lơ\m anun, ia jrao [u
dưi pơjrao kơ hlô rông ruă dong tah, jing ngă hlô rông djai.
Tơlơi anai ngă huac\ prăk kăk kơ mơnuih bơwih [ong samơ\ ngă
sat kơ tơlơi suaih pral mơng pô blơi yua le\ prong biă. Tơdah blơi [ong gơnam
hơmâo jrao pơgang kman, biă `u jrao pơgang arăng ko\m yua laih, sui thun amra
ba glăi lu tơlơi ruă hu\i rơhyưt. Dược sĩ Đặng Sang, Khua anom bruă pơhlôm ano\
klă, Kông tih pơc\ruh ngăn ia jrao – gơnam yua gah ia jrao Dak Lak brơi thâo
dong:
“Tơdah ană
mơnuih ta [ong gơnam mơ\ hơmâo jrao pơgang kman do\ đom glăi le\ amra ba truh
hơdôm tơlơi anai: Blung a le\ ngă ruă kian pruăi, đa măt gơnam [ong huă. Hăng
[ing amu` bơbec\ yua jrao pơgang kman le\ amra [uh tơlơi ruă amăng mông [ong
gơnam. Tuc\ rơnuc\ le\ amra hơmâo tơlơi ruă [ă kman, bruă yua jrao pơgang kman
amăng mông pơjrao kman amra tơnap hloh”.
Kiăng pơjrao hăng jrao pơgang kman tu\ yua hloh, rim c\ô
mơnuih kiăng kơđiăng hăng ngă tui hơdră anai:
- Jrao pơgang kơnong kơ dưi pơjrao tơlơi ruă yua kman ngă, [u
dưi pơjrao tơlơi ruă yua virus ngă ôh.
- Jrao pơgang kman amu` ba truh lu tơlơi ruă pơko\n dong yua
anun kơnong dưi yua jrao pơgang kman lơ\m kiăng đôc\, laih anun kho\m hơmâo hră
c\ih kiăng blơi mơng ơi ia jrao.
- Rim djuai jrao pơgang kơnong dưi pơjrao hăng sa, dua djuai
kman đôc\ yua hnun [u dưi hlong c\i mă yua mă pô lơ\m aka [u hơmâo ơi ia jrao
khăm, pơkă lăng tơlơi ruă.
- Rim c\ô mơnuih le\ hơmâo drơi jăn pran jua phara, hơmâo
tơlơi ruă phara mơn, khut khăt [u dưi mă jrao pơgang kman mơng pô anai pioh
pơjrao kơ pô adih ôh.
- {u dưi mă yua jrao pơgang kman c\a c\ot amăng bruă rông hlô
mơnong ôh. Kiăng hơmâo tơlơi pơtô ba mơng [ing ơi ia jrao pơjrao hlô lơ\m hlô
rông hơmâo tơlơi ruă.
Rơngiao kơ anun, kiăng be\ h^ tơlơi ruă [ă kman le\ kiăng rao
tơngan na nao hăng ai c\ơ[u pơdjai kman, [ong mơ`um hơdjă, [ong huă jơman,
pơkơjăp drơi jăn, triăng rơbat hyu, tlâ|o jrao pơgang djop.
Siu H’Mai:
Pơblang