VOV4.Bahnar - Iŏk yua dơnâu đak hnam kơmăi unh hơyuh Buôn Tua Sah – tu đak krong Krông Nô, lơ̆m tơring kơ ƀar xăh Nam Ka păng Krông Nô, apŭng Lăk, dêh char Đăk Lăk, jê̆ 20 unh hnam tơ̆ minh ƀar dêh char Miên Tây truh bơ̆ hơdrau vă rong ka. Đơ̆ng rŏng hloh 10 pơm jang, ka chruơh đei rơih jing ka dơnơm, dang ei rim xơnăm, unh hnam rong ka tĕch tơlĕch pơhlom 120 – 150 tâ̆n ka chruơh hơdrih păng ka chruơh tong ƀoh, xơ̆k kro. Ka chrưoh kro đơ̆ng hơdrau tơ̆ tu đak krong âu tŏk bŏk đei lơ bơngai lăp răt xa.  

Pơmai Đỗ Thị Mỹ Ý, pơlei pơla tơ̆ apŭng Thoại Sơn, dêh char An Giang, truh dơnâu đak unh hơyuh Buôn Tua Sah – apŭng Lăk, dêh char Đăk Lăk rong ka đơ̆ng xơnăm 2011. Pơmai  Đỗ Thị Mỹ Ý tơroi, iung pơm jang hăm minh hơdrau rong ka chruơh adrô̆ xă pơhlom 30 m2, truh dang ei, unh hnam đei 4 hơdrau rong xă truh 120 m2, rong 30 rơbâu tŏ, rim xơnăm đei yua pơhlom đơ̆ng 10 - 12 tâ̆n ka. Atŭm hăm kơjă tĕch ka, pơmai Ý oei “xơ̆k pơkro ka chrưoh’, minh kơloăi tơmam xa kăp gĭt pơmai hlôi juăt ƀơ̆t oei tơ̆ pơlei pơla An Giang vă tĕch ăn tơmoi:  “Lai yơ hnam rôp đei ka noh ‘măn tŏ xĕt vă “xơ̆k pơkro ka chruơh”, oei mưh ưh đei noh răt ka đơ̆ng hơdrau nai vă xơ̆k tĕch ăn tơmoi. Inh kôih kơchap, ôp rơgoh, tong hăm ƀoh, hơmrĕ, xơ̆k kro lơ̆m 2 -3 ‘măng tô̆ noh ‘nhăk tĕch. Kơjă tĕch noh đơ̆ng 200 – 300 rơbâu hlj 1 kĭ kiơ̆ tơdrong ‘lơ̆ng hăm ka. Tơmoi truh tơmang tơ̆ tơring âu đe răt lơ, xa ‘lơ̆ng păng juăt bơih mă đe ưh gơh năm răt kơtă noh đe krao điê̆n thoăi bă pơtruh tơmam. Dăh mă pơjao ăn dôm anih mă tĕch ka juăt jue”  

Ƀok Phạm Quốc Bình tơ̆ pơlei tơm Buôn Ma Thuột tơroi, kơdih po ƀok păng rim bơngai lơ̆m unh hnam lăp xa tơmam xa tơrign Pơmơ̆t lơ̆m noh đei “ka chruơh kro”. Rim ‘măng năm truh dơnâu đak unh hơyuh Buôn Tua Sah noh ƀok veh răt ka đơ̆ng unh hnam tơ̆ âu rong đei. Ƀok Bình ăn tơbăt, kơplăh âu tŏk bŏk jơ 'năr đei lơ  “ka chruơh kro” 'lơ̆ng hloh lơ̆m xơnăm, kơlih trŏ ăh khei năr rôp yâu, pơyan phang ƀônh ăn tơdrong xơ̆k kro ka. Kiơ̆ ƀok Bình, “ka chruơh kro” pơyan âu xa ưh đei rơlơn, 'nhuyn, krenh; gơh chă ƀuh, hơdrĕng hăm rơmă 'măn et tơdrô hơlăk dăh mă kho hăm kơdĕm xŏng hăm por. 'Măng mă âu, ƀok răt 10 kĭ, 'măn unh hnam chă xa păng chă axong ăn 'nhŏng oh hloi: “Inh xa “ka chruơh kro Miên Tây” đunh kơ âu hloh 10 xơnăm ƀơ̆t năm truh dêh char An Giang. Xơnăm xơ̆ ăh bô̆k găn dơnâu đak unh hơyuh Buôn Tua  Sah, inh ƀôh đe tĕch noh răt vih xa lăng, ƀôh 'lơ̆ng, ưh đei pha kiơ hăm “ka chruơh kro” tơ̆ dôm dêh char Miên Tây. Rim 'măng năm truh apŭng Lăk noh inh chă răt dơ̆ng, đang kơ noh pai xa hơvơn bôl boăl truh et xik. 'Năr âu, inh răt 10 kơdŭng 'măn xa đunh năr păng chă axong ăn bôl boăl păng 'nhŏng oh kơtum kơtŏng”

Yă Sao Hương – Phŏ Kơdră Anih Choh jang xa păng Hơtŏk tơring tơrang 'nao apŭng Lăk tơroi, lơ̆m dơnâu đak unh hơyuh Buôn Tua Sah dang ei đei lơ unh hnam rong ka hơdrau, lơ̆m noh đei 50 hơdrau juăt rong ka chruơh, akŏm lơ̆m hơgăt dơnâu xă pơhlom 6 ha. Rim xơnăm dôm hơdrau rong ka tơ̆ âu tĕch tơlĕch tơ̆ tơring pơhlom đơ̆ng 100 – 120 tâ̆n, đei yua đơ̆ng 5 - 6 tih hlj.

Yă Sao Hương akhan, mŭk drăm hơtŏk tơdrong jang rong ka hơdang kơ tơring noh tih tên kơlih đei lơ dơnâu đak. Tơdrong tĕch tơlĕch ka noh xă păng xơđơ̆ng, hơ 'nhăk tơdrong pơyua lơ ăn bơngai rong păng “ka chruơh kro” tŏk bŏk oei jing minh tơmam xa kăp gĭt, pơm ăn lơ tơmoi chă tơmang Đà Lạt - Buôn Ma Thuột lăp kơ đon: “Tơdrong tĕch tơmam drăm dang ei noh ƀônh hiôk. Ưh adrô̆ tĕch lơ̆m apŭng mă oei tĕch ka erih ăn dôm tơring nhen Krông Nô, plei tơm Buôn Ma Thuột; dăh mă tĕch ăn dôm apŭng tơjê̆ kơ dêh char Lâm Đồng nhen Lâm Hà, Đam Rông. Atŭm hăm noh, ka chruơh kro tơmoi chă vih vơ̆t adoi răt lơ. Lăng atŭm tơmoi lăp kơ đon hăm  “ka chruơh kro” âu.”    

Hrei au dêh char Dak Lăk đei 3 thoong đak kroong ‘nŏh Srêpốk, Krông Na, Krông Hnăng hăm hlŏh 700 pơnơ̆t đak tĭh, hơgăt dơnau mong đak đei trŭh mơjĭt rơbau hektar, tôch rơvơn ăn chă rong ka hơdang lơ̆m au đei tơdrong jang rong kơ ‘mon. Vă tơgŭm ăn rong ‘nhĕm đak gĭt kăl au, ƀok Trịnh Bá Sơn - Kơ iĕng Kơdră Dơnŏ anĭh vei lăng tơdrong jang ka hơdang Dak Lăk tơbăt hơdăh găh kih thuơ̆t rong kơ ‘mon vă iŏk đei kơ jăp.

- Ƀok ăi, vă rong kơ ‘mon lơ̆m bai tơ̆ rim đak kroong, rim dơnau đak hnam kmăi đak tơlĕch ŭnh hơyŭh, dơnau pơnơ̆t đak tơ̆ dêh char ‘nŏh kon pơlei hơmet ăn tôm dôm tơdrong yă kiơ hŏ ƀok?

Ƀok Trịnh Bá Sơn: “Lơ̆m dêh char Dak Lăk rong kơ ‘mon ‘nŏh pơm bai rong să tor 6, vơ̆r 6 dăh mă vơ̆r 6, tor 12. Bơ̆n gơ̆h chă iŏk mam pơsei V6 atŭm hăm đing đak vă pơm bai đông, dŏng lơ̆m đak jrŭ đơ̆ng 2,5 met năm tơ̆ jrŭ, dăng peng hơdrau ‘lơ̆ng vă pơm ăn kơ ‘mon tĭh vơ̆ tĕnh koăng. Ming bai ‘nŏh kon pơlei bơ̆n dăh dŏng kiơ̆ đak ro sơđơ̆ng; mă 2 tơ̆ dơnau đak hnam kmăi đak ŭnh hơyŭh ‘nŏh bơ̆n lê̆ hăm tơ̆ jrŭ; mă 3 găh rơgŏh ‘lơ̆ng găh đak; hăm rong kơ ‘mon ‘nŏh đô̆ PH đơ̆ng 6,5 trŭh 8 ‘lơ̆ng hơ iă hlŏh, găh ô xy vă ka tĭh vơ̆ kăl đeo 40 miligram lơ̆m 1 kơlich, mă hơtuch ‘nŏh dôm kơchơ̆t anai jei mă trŏ lăp dơ̆ng”.

- Hrei au đei lơ hơnĭh chă tĕch kon kơ ‘mon rong, kơ yuơ lơ lŏh ih tơbăt ăn kon pơlei rơ̆ih răt kon kơ ‘mon lơ liơ mă ‘lơ̆ng? 

Ƀok Trịnh Bá Sơn: “Hrei au lơ̆m dêh char chă rong 2 kơ loăi kơ ‘mon ‘nŏh kơ ‘mon hmă păng kơ ‘mon răt đơ̆ng tĕh đak đe. Kiơ̆ hơlen, kơ ‘mon mă kon pơlei ngăl chă rong hrei au ‘nŏh kơ ‘mon hle. Găh hơnĭh răt, rim hơnĭh rong yŏng tơ̆ găh tơring Ea Kao, pơlei tơm Buôn Ma Thuột đei tĕch kon kơ ‘mon chă rong, mă lei nhôn jei pơkă ăn kon pơlei dăh hơlen mă brĕ hơnĭh rong vă răt kon kơ ‘mon chă rong ‘lơ̆ng”.

- Ŏ ah, ih ‘nao chă tơroi chă rơ̆ih kon kơ ‘mon răt rong, mưh lei tơdrong chă hiĕm hăp lơ liơ mă ƀlep hŏ ƀok?

Ƀok Trịnh Bá Sơn: “Rong kơ ‘mon ‘nŏh đei 2 tơmam hiem tơm: đei tơmam kơ dĭh đe chă tĕch ăn rong kơ ‘mon; kơ loăi mă 2 ‘nŏh (rim ka iĕ, kon se au to chă yau đơ̆ng đak) lơ̆m tơdrong rong ‘nŏh chă hiĕm ƀar kơ loăi tơmam au hloi vă pơm dă ƀiơ̆ tơhoach lơ kon jên chă rong. Găh trong chă hiĕm ‘noh bơn pơm kiơ̆ 4 tơdrong tơchơ̆t găh ‘lơ̆ng hơ iă. Găh rong lơ, kon pơlei chă hiĕm 3 ‘măng lơ̆m 1 năr ‘nŏh tơ̆ pơgê, ‘năr dơ̆ng păng tơ̆ kơ sơ̆, kiơ̆ tơdrong tơchơ̆t đơ̆ng hơnĭh bơ̆ jang. Bơ̆n pơgĕnh iŏk dôm ka hơdang tơ̆ rim thoong đak kroong Krông Ana,  dơnau đak hnam kmăi đak tơlĕch ŭnh hơyŭh Buôn Tua Sah đei lơ ka, kon se kơna bơ̆n chă rôp vă hiĕm ăn kơ ‘mon, pơm ăn tơhoach tŏ sĕt kon jên rong păng đei iŏk yua kơ jăp. Tơdrong chă hiĕm hăm bơ̆n ka au to ‘nŏh bơ̆n hrau hăm tơmam drăm hiem hnam kmăi pơm tơlĕch, păng ‘nĕ chă hiĕm lơ dêh hnang kơnh pơm ăn kơ đak ‘mê̆ ‘mach”.

- Ƀok ăi, tơdrong tang găn pơrang jĭ ăn kơ ‘mon ‘nŏh kăl lăng trŭh tơdrong yă kiơ?

Ƀok Trịnh Bá Sơn: “Hăm kơ ‘mon đei mĭnh ƀar tơdrong jĭ ngăl ƀô̆h ‘nŏh akau hăp kơ hrưih păng hmă hmă ngăl ƀô̆h lơ̆m pơyan tơngiĕt. Tơdăh kơ ‘mon jĭ ‘nŏh pơm ăn đĭ đăng kơ ‘mon rong ư̆h kơ jăh vơ̆, đei ‘măng lôch hloi. Nhôn pơkă ăn kon pơlei lơ̆m chă rong ‘nŏh bơ̆n răt rong dôm kon kơ ‘mon đơ̆ng hơnĭh rong ‘lơ̆ng kơna pơm ăn dă ƀiơ̆ đei tơdrong hiong răm. Mă kăl ‘nŏh bơ̆n tang găn hơlau pơrang jĭ ‘noh tơm hlŏh. Găh tang găn jĭ, nhôn đei pơkă ăn kon pơlei, hơtol kơdŭng vôi tăp dăr bai rong vă pơm ăn kơ đak rơgŏh ‘lơ̆ng, kĕ pơlôch pơrang pơrăm; iŏk yua pơgang chă pruih tăp dăr bai rong vă pơlôch pơrang jĭ; lơ̆m khei năr rong kăl chă hiĕm ăn hloi tơmam đei kơchơ̆t Vitamin C vă kơ ‘mon ke krơ̆ng hăm pơrang jĭ”.

- Lei ah, bơnê kơ ih hơ!

Lan – Zưt chih păng pơre nơ̆r