VOV4.Bahnar - Apŭng Krông Búk (Đăk Lăk) dang ei đei hơgăt ka phê xă hloh kơ dêh char Đăk Lăk hăm hloh 20.000 ha, đei 10% hơgăt pơtăm jâ̆p dêh char. Tong anê̆ hơgăt âu đei pơtăm đunh kơ âu 25 xơnăm dang ei hlôi kră krŭt, ưh đei lơ plei. Lơ̆m 2 - 3 xơnăm kơ âu, bơngai pơtăm chă tơlĕch tơ ‘măl mă lei kơyuơ ưh đei kiơ̆ dôm pơkăp tơlĕch, noh ‘long pơtăm ưh đei giơ̆ng ‘lơ̆ng, pơm ăn tơm lôch răm, pơrăm tih tên găh mŭk drăm. Anih jang găh choh pơtăm tơ̆ tơring tŏk bŏk tơlĕch lơ trong chă tơgŭm kon pơlei lơ̆m tơdrong pơtăm hơmet hơdrĕch ‘long pơtăm kăp gĭt âu. Ƀai chih tơ̆ hơla tơroi găh tơdrong âu.   

Pơgar ka phê pơtăm tơ ‘măl xơnăm mă 3 lơ̆m hơgăt xă 1,1 ha kơ unh hnam ƀok Lê Thanh Long, tơ̆ pơlei E Kmu, xăh Cư Né, apŭng Krông Búk tơm ưh kơ giơ̆ng ‘lơ̆ng, hla dreng, lơ tơm hlôi lôch kro. Ƀok Long ăn tơbăt: pơgar ‘long âu đei pơtăm tơ ‘măl ăh xơnăm 2019, pơtăl kơ pơgar ka phê kră krŭt pơtăm đơ̆ng xơnăm 1995. Vă pơtăm tơ ‘măl, ƀok hlôi pơkơ̆ng hla bar pơkăp yua teh tŏk biŏk 200 trĭu hlj đơ̆ng anih mong jên. Xơnăm mă blŭng tơm giơ̆ng ‘lơ̆ng, truh xơnăm mă 2 noh lơ tơm dreng hla, tơm ưh đei klăh xơdrai, ưh kơ giơ̆ng ‘lơ̆ng, phơ phŏ lôch kro hloi. Rô̆ hơlen noh ƀôh lơ rơh tơm pông, đei pơmâu pơrang, ôm găm noh rô̆ hŭt lê̆. ‘Nâu jing tơdrong tơm mă ƀok Long băt hơdăh đơ̆ng rŏng kơ ưh đei yua: “Pơgar ka phê hnam inh hloh 20 xơnăm bơih noh inh pơtăm tơ ‘măl dơ̆ng. Kơplăh pơtăm noh ưh đei iŏk teh năm hơlen lăng pơrang lơ̆m teh ôh, adrô̆ pông xơ̆k teh đĕch lơ̆m 4 khei noh pơtăm hloi. Hơdrĕch ka phê TR4, mă lei răt tơ̆ apŭng Krông Búk ưh kơxĭ răt tơ̆ Viê̆n Ea Kmát ôh. Đang kơ noh xơnăm mă blŭng oei ‘lơ̆ng, mă lei ăh xơnăm mă 2 noh lơ tơm pơtơm lôch kro. Lăng atŭm dang ei tơm lôch noh hŭt pơđĭ hloi. Răm kơ unh hnam jê̆ 200 trĭu hlj”

Ka phê jing ‘long pơtăm tơm kơ kon pơlei tơ̆ apŭng Krông Búk. Lơ̆ma pŭng dang ei đei hloh 20.000 ha, lơ̆m noh đei tong anê̆ hơgăt teh pơtăm đơ̆ng xơnăm 1990 kăl pơtăm tơ ‘măl. Truh khei năr âu, jâ̆p apŭng hlôi pơtăm tơ ‘măl đei 15% hơgăt teh, hơtŏ hăm 2.500 ha. Lơ̆m noh đei hloh 320 ha ưh đei yua, phŏ lơ pơgar ‘long pơtăm lôch răm, pơrăm tih tên găh mŭk drăm.

Ƀok Nguyễn Đình Kính – Phŏ Kơdră Anih Choh jang xa păng Hơtŏk tơring pơxĕl apŭng akhan, tơdrong tơm pơm lơ pơgar ka phê pơtăm tơ ‘măl tơ̆ apŭng ưh đei yua noh kơlih bơngai pơtăm tam mă pơm kiơ̆ ƀlep pơkăp nhen: rơih hơdrĕch ưh đei ‘lơ̆ng, xơ̆k teh đunh jat, ưh đei iŏk teh năm hơlen pơrang, dăh mă yua lơ pơgang vei lăng ‘long pơtăm...

 Ƀok Nguyễn Đình Kính ăn tơbăt, vă pơm jang đei jơnei tơdrong pơtăm tơ ‘măl pơgar ka phê tơgŭm kon pơlei, atŭm hăm tơroi tơbăt ăn kon pơlei pơm kiơ̆ ƀlep pơkăp pơtăm tơ ‘măl đơ̆ng anih choh jang xa, noh anih jang oei hăt hot tơlĕch lơ trong chă tơgŭm ăn kon pơlei: “Anih Choh jang xa tŏk bŏk tơroi ăn kon pơlei xơ̆k teh dăh mă pơtăm ‘long tŏ xĕt năr lơ̆m hơgăt teh tôm 3 xơnăm, ‘nhăk hơlen teh hăm đei pơrang ưh; pơlơh pơtăm hơdrĕch ‘long. Pơtih nhen kon pơlei đei 1 ha, noh pơtăm tơ ‘măl 1/3 hơgăt teh, đơ̆ng rŏng kơ noh pơtoi dôm hơgăt oei lăi. Hăm pơkăp tơgŭm kon pơlei, anih jang duh tŏk bŏk jang atŭm hăm Anih vei lăng kon pơlei dôm xăh chih hơnăn vă kon pơlei chih măt răt hơdrĕch ‘lơ̆ng đei lơ plei, kĕ chiu tô̆ phang vă pơtruh ăn dôm anih jang găh hơdrĕch tơroh tơgŭm pơhlom 30% ăn bơngai choh pơtăm”.

Dêh char Dak Lak hrei ‘nâu đei 208.000 ha cheh phe, lơ̆m nŏh vă jê̆ ½ đei pơ tăm đơ̆ng hlŏh 20 sơ năm adrol sơ̆ athei pơ tăm hơ met ming dơ̆ng. Đơ̆ng rŏng âu, Tiến sỹ Trần Vinh – Kơ dră chĕp kơ̆l kơ plăh dang ei kơ Anih jang khoa hŏk ki thuơ̆t choh jang xa pơ tăm ‘long Tây Nguyên roi tơ băt dôm tơ drong kăl mưh vă pơ tăm hơ met ming pơ gar ‘long chĕh phe vă gơ̆h đei yoa lơ, huei pơm ăn ‘long ưh jăh tih, dăh mă lôch, pơm hiong răm lơ găh mŭk drăm.

- Tiến sỹ Trần Vinh ăi, apinh ih tơ roi găh tơ drong pơ tăm ming pơ gar chĕh phe kră tơ̆ dêh char Dak Lak khei ‘năr âu ki lăng?

- Tiến sỹ Trần Vinh: Kiơ̆ hla ar chih tơ roi, truh dang ei dêh char Dak Lak ‘nao pơ tăm ming đei dang 30% hơ găt tĕh lơ̆m kơ sô̆ hlŏh 200 rơ bâu ha cheh phe. Mă đơ̆ng tŏ sĕt ră mă lei tơ drong đei yoa đơ̆ng pơ tăm ming pơ gar ‘long chĕh phe kơ dêh char Dak Lak tôch lơ. Kiơ̆ đơ̆ng hơ len năng vă nhôn bơ̆ jang 1,2 tơ drong jang khoa hŏk ‘nŏh ƀôh đei yoa tơ pă, lơ pơ gar ‘long pơ tăm ming trŏ nơ̆r pơ tho đơ̆ng Anih tơm vei lăng choh jang xa păng atŏk tơ iung tơ ring tơ rang tơ lĕch sơ năm 2016, plei chĕh phe jô̆ păh lăp iŏk đei đơ̆ng 5 - 6 tân găr 1 ha. ‘Nâu jĭ plei tôch lơ pơ têng hăm kơ sô̆ jô̆ păh lăp. ‘Ngoăih kơ ‘nŏh, găr chĕh phe klong kŭm tôch ‘lơ̆ng, găr tih hơ kâu ƀiơ̆ adrol sơ̆. Mă lei, hơ dai hăm ‘nŏh oei đei 1,2 hơ găt tĕh pơ tăm ming ưh đei nhen ‘mĕh vă, pơ tăm hơ met ming ưh đei ‘lơ̆ng hai.

- Ih ‘nao pơ ma truh 1,2 pơ gar ‘long chĕh phe ‘nao pơ tăm ing tơ̆ Dak Lak ưh đei nhen ‘mĕh vă, yoa kiơ đei tơ drong ‘nâu hă?

- Tiến sỹ Trần Vinh: Nhen inh ‘nao pơ ma, dôm pơ gar chĕh phe pơ tăm ming ưh đei ‘lơ̆ng ‘nŏh yoa kon pơ lei ưh đei tơ rĕk truh pơ gar ‘long kơ na jing ưh đei yoa. ‘Ngoăih kơ ‘nŏh oei yoa 1 tơ drong dơ̆ng, ‘nŏh jĭ kon pơ lei tam mă jang ‘lơ̆ng kiơ̆ nơ̆r pơ tho găh tơ drong pơ tăm hơ met ming. Pơ tih gia: Dôm pơ gar đei ‘long jĭ đơ̆ng 60 – 70% ‘lơ̆ng hlŏh ‘nŏh athei tơ plih ming ‘long pơ tăm, pơ tăm ‘long nai dơ̆ng, tơ dăh oei nŏng pơ tăm chĕh phe ‘nŏh ưh jor jing ưh đei xa. Đơ̆ng rŏng kơ ‘nŏh jĭ, dôm pơ gar ‘long đei sơ drông phă đơ̆ng 20 - 50% ‘nŏh gơ̆h pơ tăm ming, mă lei kon pơ lei ưh đei pơm kiơ̆ trong asong tĕh pơ dơ̆h, athei sơ̆k, lê̆ tĕh hŏh 1,2 pơ yan ‘mơ̆i. ‘Ngoăih kơ ‘nŏh kon pơ lei kŭm ưh đei set hơ len năng tĕh, pơ rang jĭ lơ̆m tĕh thoi yơ, ‘nâu jĭ tơ drong tôch gĭt kăl. Mưh ưh đei jang tơ drong ‘nâu mă pơ tăm ming hloi ‘nŏh jing ưh kơ đei xa.

- Ih ‘nao tơ roi, tơ drong ưh đei xa mưh pơ tăm ming chĕh phe ‘nŏh yoa bơ ngai pơ tăm ưh đei pơm kiơ̆ trong jang đei tơ lĕch, lơ̆m nŏh đei choh hơ met tĕh, set hơ len năng tĕh. Lei, tơ drong jang ‘nâu athei bơ̆ jang thoi yơ hă ƀok?

- Tiến sỹ Trần Vinh: Tơ drong choh hơ met tĕh tôch gĭt kăl. Hơ met tĕh tơ̆ âu ‘nŏh jĭ athei chup iŏk tĕh vă tơ blang hơ len, hơ len đang ‘nŏh bơ̆n pơ tơm hơ met dôm tơ drong vă pơ tăm ming chĕh phe. Vă hơ len tĕh ‘nŏh mih ma duch nă kôch iŏk tĕh jrŭ dang 30cm, 1 ha iŏk đơ̆ng 1 - 2 mẫu tơ̆ anih pha ra băl, hơ nhăk tơ̆ anih nhôn vă hơ len năng. Tơ̆ anih jang nhôn đei lăm hơ len năng tĕh, pơ rang jĭ lơ̆m tĕh. Mưh đei tĕh ‘nŏh ‘nhŏng ŏh tơ̆ âu iŏk hơ len, roi tơ ƀôh ăn kon pơ lei, đang kơ ‘nŏh tơ lĕch trong pơ tăm ming. Kon pơ lei gơ̆h pơ tăm ming hloi tơ dăh tĕh ưh gan đei pơ rang jĭ lơ, tơ dăh đei pơ rang jĭ lơ ‘nŏh athei pơ tăm ‘long nai đơ̆ng 1 – 2 sơ năm vă hơ met ming tĕh, đang kơ ‘nŏh pơ tăm ming dơ̆ng.

- Lei a, đơ̆ng rŏng kơ jang kiơ̆ trong jang ‘nâu, kon pơ lei athei bơ̆ jang yă kiơ đơ̆ng rŏng dơ̆ng hă ƀok?

-Tiến sỹ Trần Vinh: Tơ drong hơ met tĕh đơ̆ng rŏng dơ̆ng, lơ̆m trong jang đe chih hơ dăh: Kon pơ lei athei iŏk kơ măy kôch iĕ, kôch, tŏh pơ đĭ tơm rơ̆h so, jô̆ hloi rơ̆h iĕ. Kăl loi kon pơ lei athei jang lơ̆m pơ yan phang. Mưh iŏk pôi akŏm đĭ rơ̆h bơih ‘nŏh athei iŏk unh sŏh hŭt lê̆, ưh gơ̆h lê̆ rơ̆h lơ̆m pơ gar, tơ dăh ưh ‘nŏh pơ rang jĭ gô tơ pŏh dơ̆ng. Sir sơ lŭng pơ tăm, mih ma duch nă athei sir hăm kơ măy kôch iĕ ‘năi, lê̆ sir hăm ti, sơ lŭng xă 60 – 60 cm. Mưh sir ‘nŏh athei dônh iŏk rơ̆h ‘long oei đei hai vă găn ƀiơ̆ pơ rang jĭ phă. 

- Tơ drong săy phŏng, tuh mơ̆r adrol kơ pơ tăm dăh mă rơih hơ drĕch kŭm tôch gĭt kăl, apinh ih tơ roi găh tơ drong ‘nâu lăng?

- Tiến sỹ Trần Vinh: ‘Mĕh pơ tăm ming đei xa lơ ‘nŏh mih ma duch nă ưh jor athei tuh mơr nhen ich rơ mo, kơ pô; 1 sơ lŭng tuh đơ̆ng 10 -15 kĭ. Hơ drĕch chĕh phe vă pơ tăm ming kŭm tôch gĭt kăl, yoa tơ dăh yŏng, hơ drĕch ưh kơ ‘lơ̆ng ‘nŏh ‘long ƀônh đei jĭ. Dôm kơ loăi hơ drĕch, yŏng ‘lơ̆ng hrei ‘nâu nhôn athei mih ma duch nă răt vă pơ tăm ming hlôi đei Anih tơm vei lăng choh jang xa păng atŏk tơ iung tơ ring tơ rang chih tơ băt ‘nŏh jĭ yŏng TR4, TR9, TR14, TR15, dăh mă yŏng Zace tơ̆ dêh char Dak Nông. Đĭ đăng hơ drĕch, yŏng chĕh phe âu ‘lơ̆ng ngăl, đei plei lơ ƀiơ̆ mưh pơ tăm ming. Mă loi, tơ đăh chĕh phe ‘nŏh athei rơih kơ ƀi ơng tih đơ̆ng 15 – 25; mă ưh ‘nŏh 17 – 27, dôm tơ đăh ơng lơ̆m kơ ƀi tih âu gô tơ jră hăm pơ rang jĭ ‘lơ̆ng ƀiơ̆.

- Tơ drong pơ lôch pơ rang jĭ lơ̆m tĕh kiơ̆ đơ̆ng săy vôi kŭm tôch gĭt kăl, apinh ih tơ roi găh tơ drong ‘nâu lăng?

- Tiến sỹ Trần Vinh: Vôi bơ̆n kăl yoa vă hơ met tĕh tơ̆ dôm anih đei pơ rang jĭ phă dêh. Hmă hmă bơ̆n săy vôi ăn tĕh đơ̆ng rŏng kơ sir sơ lŭng, 1 sơ lŭng dang 100gram. Mă lei kăl hlŏh ‘nŏh jĭ kon pơ lei athei sir, dônh iŏk đĭ rơ̆h đơ̆ng tơm chĕh phe so vă huei đei pơ rang jĭ đơ̆ng adrol ki.

- Lei a, vă pơ tăm ming chĕh phe đei yoa tơ drong tang găn sơ drông phă kŭm tôch gĭt kăl. Ih tơ roi găh tơ drong ‘nâu lăng?

- Tiến sỹ Trần Vinh: Pơ tăm ming dơ̆ng, mưh bơ̆n bơ̆ jang tôm tơ drong kiơ̆ nơ̆r tơ tă đơ̆ng Anih tơm pơ tho nhen hơ len năng tĕh, sir sơ lŭng, pơ tăm, ‘nŏh bơ̆n athei tơ rĕk truh sơ drông xa hla, yă de phă hla, dom tơ ‘mơ̆ng dơ̆ng. Lơ̆m dôm sơ năm blŭng ‘nao pơ tăm ming ‘nŏh sơ drông phă tam mă lơ, bơ̆n athei iŏk đing prech đak vă tơ jrŏh hŭt pơ rang jĭ, lê̆ gan yoa pơ gang sơ drông lơ.

            - Lei a, bơ nê kơ ih đei nơ̆r roi tơ ƀôh hơ!

Lan hăm Dơ̆ng: Tơ blơ̆