VOV4.Bahnar - Vei jang ka phê lơ̆m khei năr rong plei noh kăp gĭt hloh. Lơ̆m khei năr kơjă tơmam drăm choh jang tŏk kăp, noh tơdrong vei sơđơ̆ng kơchơ̆t ‘lơ̆ng, vă tang găn pơrang pơrăm, vă plei ka phê gơh tih hơpôm, mă ưh đei huach lơ kon jên, jĭ tơdrong mă lơ bơngai jang pơtăm ka phê tơ̆ Đăk Lăk tŏk bŏk oei tơrĕk truh.

Jing bơngai pơtăm ka phê đunh xơnăm tơ̆ thôn 3, xăh Hoà Xuân, pơlei tơm Buôn Ma Thuột, dêh char Đăk Lăk, ƀok Phạm Quang Ánh akhan, dôm xơnăm adrol ki mă ƀơm lơ tơnap tap mă lei bơngai pơtăm ka phê duh oei hơmet đang păng xơđơ̆ng tơguăt hăm ‘long pơtăm juăt jue âu. Mă lei, 2 xơnăm âu, mă kăl noh đơ̆ng rŏng kơ pơrang jĭ Covid 19, bơngai pơtăm ka phê pơngơ̆t kơ đon ăh kơjă ka phê ưh đei tŏk mă kơjă phŏng rei, pơgang hơdrông tŏk kăp, pơm ăn kơ ƀok pơxươ̆k pơxươ̆l chă trong vei jang pơgar. Ƀok Phạm Quang Ánh tơroi: “Lăng atŭm jang ka phê lơ̆m khei năr Covid truh dang ei noh nhôn ƀơm lơ tơnap tap, kơlih hlj jang kơ bơngai jang mir ưh đei rơkăh rơkai lơ, noh ăh jang ka phê ưh kơ măh pơgang hơdrông, phŏng rei, trŭng vi lươ̆ng ưh kơ măh ăn tơm ka phê kăl. Mă hăt noh kơjă dang ei hăp tŏk dôm khei đĕch oei dang ei noh tơjủ dơ̆ng”.

Oei hăm ƀok Ngô Văn Hùng, tơ̆ thôn 5, xăh Ea Kao, pơlei tơm Buôn Ma Thuột atŭm hăm tơdrong răm kơyươ mŭk drăm noh hơyuh tô̆ ‘mi ưh đei xơđơ̆ng, hơdrông pơrang pơrăm adoi pơm ăn kơ ƀok pơngơ̆t kơ đon. Tơdrong vei xơđơ̆ng tơmam ‘lơ̆ng ăn ka phê lơ̆m khei năr rong plei thoi yơ vă đei plei tih, găr hơpôm mă ưh huach lơ jên jing tơdrong mă ƀok athei hơlen lơ̆m pơyan jang âu. Atŭm hăm noh tơdrong ruh plei ưh kơ băt tơm a hla chă oei pơm kơ ƀok hiơ̆r kơ đon: “Ruh plei, inh ưh kơ băt kơlih đơ̆ng yơ mă hăp ruh plei, inh ưh kơ vao, hăp hơnơ̆ng kơ ruh thoi âu noh bơngai jang mir lôch đĕch. Ưh kơ băt athei hơmet thoi yơ, gơnơm kơ dôm bơngai jang khoa hŏk tơblang gŭm inh”

Khei năr rong plei, tơm ka phê kăl lơ kơchơ̆t ‘lơ̆ng vă tơm gơh giơ̆ng, plei hơpôm găr ‘lơ̆ng. Mă lei, kơyươ tơnap găh mŭk drăm, lơ kon pơlei jang mir tơplih choh jang xa kiơ̆ trong kơdih axong jang. Pơtăl kơ phŏng hưuh kơ uh bŭk kơdih hăm phŏng hoă hŏk vă da ƀiơ̆ huach jên jang. Mă lei, đe xư duh oei pơngơ̆t kơ đon găh tơdrong đei yua đơ̆ng trong chă tơplih âu. ‘Nhŏng Nguyễn Văn Toàn, thôn Tiến Cường, xăh Ea Pôk, apŭng Cư Mgar ăn tơbăt:  “Ăh tong anê̆ păng jê̆ đĭ pơyan ‘mi noh tơm ka phê hơnơ̆ng ƀơm pơrang lĕch đak brêng, pơrang thán thư, pơmâu hŏng xa. Mă âu noh găh vei lăng ‘long pơtăm băt hơdăh. Hơnơ̆ng rim xơnăm inh tuh phŏng hưuh kơ ăh blŭng pơyan ‘mi mă lei inh kơtơ̆ng đe chă tơroi ăh tong anê̆ pơyan ‘mi duh tơplih hăm phŏng vô kơ noh ưh kơ băt pơm thoi noh trŏ dăh mă yoch”

Thoi noh, tơdrong vei jang ka phê lơ̆m khei năr rong plei duh oei lơ tơdrong tam mă hơdăh. Kon pơlei jang mir kăl đei tơdrong tơroi pơtho mă hơdăh đơ̆ng dôm bơngai juăt jang kih thuơ̆t.

Khei ‘năr chehphe rong plei ‘nŏh ‘mĕh vă đei phŏng mơ̆r ‘nŏh tôch kơ kăl. Mư̆h lei pơm lơ liơ vă dơnơm hăp trep iŏk pơđĭ phŏng mơ̆r pơm dă ƀiơ̆ sơdrông pơrang pơrăm păng trong chă prôi phŏng mơ̆r lơ liơ mă ƀlep hăm khei ‘năr kơ jă phŏng măt nhen hrei au, rim trong ayơ gơ̆h tơplĭh, rim ‘măng chă prôi phŏng lơ liơ? Bơngai chĭh tơdrong tơroi au đei pơma dơnŭh hăm Tiến sĩ Phạm Công Trí, bơngai joăt jang vei lăng chŏh jang sa găh tơdong au.

- Tiến sĩ ăi, nhen ƀai nhôn hlôi đei tơroi tơ̆ kơpal hei, bơngai pơtăm chehphe tôch tơtăm lơ̆m khei ‘năr au. Đơ̆ng rŏng pơkao kơtăn plei ‘nŏh hrei au tơdrong hơlŭng plei chehphe tôch kơ lơ, tơdrong mă au kơ yuơ kă kiơ mă đei?

- Tiến sĩ Phạm Công Trí: “Bơ̆n jei băt, rim sơnăm chehphe gô hơlŭng đơ̆ng 10 - 50%, đei ‘măng 70% plei tơ̆ hơdrai gô mơ̆ng kiơ̆ hăp pơkao lơ dăh mă tŏ sĕt. Kơ yuơ bơ̆n ƀô̆h đei plei kơ mir pơgar chehphe găh lơ jei lăp đơ̆ng 2 tân 5 tă trŭh 5 tân 5 tă lơ̆m 1 ha ƀơ̆t khei ‘năr hrei au đĕch. Kơna tơdrong chă hơlŭng joăt joe ‘nŏh ư̆h kơ chă hli yă kiơ ôh. Mă lei, tơdăh bơ̆n ư̆h kơ jăh tom prôi phong, prôi ưh kơ ƀlep, prôi ư̆h kơtôm ‘nŏh tơdrong hơlŭng plĕi tôch kơ lơ. Mă kăl lơ̆m 2-3 sơnăm tơjê̆ au hăp grăt kơ yuơ tĕh ju kơtang, đơ̆ng nŏh tơplĭh tŏ ‘mi kial, đơ̆ng nŏh dơ̆ng kơ jă chehphe ư̆h sơđơ̆ng ăn kon pơlei tơmơ̆t jên jang vei lăng năng tông ‘nŏh hơmet pơ ‘lơ̆ng chă prôi phŏng lơ liơ ‘noh jĭ tôch gĭt kăl. Kơna hăm kon pơlei ngăl chă prôi phŏng tŭh hrau kơ dĭh ‘nŏh bơ̆n hơlen mă brĕ chă prôi phŏng Đạm – lân – kali păng chă prôi hloi dôm phŏng au kơna hơmŏ hơmăi hăp dă ƀiơ̆ hơlŭng kơtăn plei”.

- Mư̆h lei chă prôi phŏng lơ̆m pơyan ‘mi ‘nŏh bơ̆n prôi dôm ‘măng păng chă prôi lơ tŏ sĕt lơ liơ mă ƀlep, ih chă tơroi dơ̆ng ăn kon pơlei băt hih?

- Tiến sĩ Phạm Công Trí: “Bơ̆n oei vei kơ jăp prôi 3 ‘măng lơ̆m pơyan ‘mi. ‘Măng blŭng lơ̆m ‘mi jur blŭng a vă pơm ăn rơh granh păng sơdrai blŭh, pơm ăn plei tĭh vơ̆. ‘Măng mă ƀar lơ̆m pơyan ‘mi ‘nŏh vă rơ̆h, sơdrai ‘lơ̆ng, pơm ăn plei tĭh vơ̆, găr hơrăng. ‘Măng hơtuch pơyan ‘mi ‘nŏh pơm ăn đei sơdrai ăn pơyan đơ̆ng rŏng păng lơ lŏh chehphe bơ̆n plei ăl ‘lơng păng pơyan đơ̆ng rŏng jei đei hơdrai vă đei plei.Lơ lŏh hăm 3 ‘măng prôi au bơn chă prôi kiơ̆ chehphe plei lơ liơ păng tĕh jing ‘lơ̆ng lơ liơ. Hăm chehphe tơ̆ rim tơring pơtăm tơm nhen Tây Nguyên păng Đông Nam bộ tŏk bŏk chă pơtho ăn đei plei đơ̆ng 3-4 tân găr chehphe ‘nŏh blŭng pơyan bơ̆n chă prôi phŏng đơ̆ng 4-5 tă lơ̆m 1 ha. Tŏk bŏk pơyan ‘mi prôi đơ̆ng 5-6 tạ lơ̆m 1ha păng hơtuch pơyan ‘mi ‘nŏh prôi đơ̆ng 3-4 tạ”.

- Tiến sĩ ăi, hrei au mư̆h kơ jă phŏng tŏk măt păng yak trŭh chŏh jang sa kơ jăp ‘lơ̆ng, lơ kon pơlei rơ̆ih iŏk phŏng mơ̆r roi năr roi lơ, mư̆h lei kon pơlei kăl kơchăng yă kiơ mư̆h chă tŭh prôi phŏng mơ̆r, tơdrong đei iŏk yua lơ liơ đơ̆ng phŏng mơ̆r au ?

- Tiến sĩ Phạm Công Trí: “Tơdrong chă prôi tŭh phŏng mơ̆r tơgŭm ăn tĕh jing ‘lơ̆ng. Kăl ŭh mơ̆r ‘mơ̆i na chă tŭh păng kăl chă tŭh hrau hăm prôi phŏng mơ̆r vi sinh. Hmă hmă bơ̆n chă tŭh mơ̆r gô kiơ̆ tĕh jing ‘lơ̆ng lơ liơ. Pơtĭh gia, tĕh đei ‘ngiĕt chăt jing ‘lơ̆ng đơ̆ng 2-3 sơnăm bơ̆n tuh mơ̆r 1’măng. Hăm chehphe bơ̆n chă tŭh đơ̆ng 1-2 tân ‘nŏh hoei bơih.Găh tĕh bơ̆n chŏh ‘ngiĕt, ư̆h kơ đei ‘ngiĕt chăt krum dăh mă khăm hơlen tĕh ƀô̆h mơ̆r lơm tĕh tŏ sĕt sot ‘nŏh rim sơnăm bơ̆n chă tŭh đơ̆ng 1-3 tân lơ̆m 1 ha. Tơdăh tĕh bơ̆n rang rar kơ yuơ prŭih pơgang pơlôch ‘ngiĕt lơ sơnăm ‘nŏh chă tŭh mơ̆r rim sơnăm păng tŭh mơ̆r lơ hlŏh dơ̆ng đơ̆ng 3-4 tân ‘nŏh dơnơm ‘long mă kĕ jing ‘lơ̆ng. Lơ lŏh bơ̆n ƀô̆h hơdăh tơdrong chă tŭh mơ̆r ‘nŏh gĭt kăl hlŏh kơ yuơ hăp pơm ăn tĕh rơhŭ jing ‘lơ̆ng hơnơ̆ng, rơ̆h ‘long grănh kơtang. Tŭh mơ̆r ư̆h khan lăp pơm ăn tĕh jing ‘lơ̆ng mă lei jei tơgŭm ăn prôi phŏng ‘lơ̆ng hlŏh dơ̆ng ăn ‘long pơtăm. Kơ yuơ rơ̆h granh lơ ‘nŏh dơnơm ‘long mă kĕ trep iŏk phŏng mơ̆r’lơ̆ng. Đơ̆ng tŭh mơ̆r păng prôi phŏng ‘lơ̆ng kơna tơdrong chă tơruih đak lơ̆m pơyan phang kơ bơ̆n jei hiôk hian ƀiơ̆. Kơ yuơ dơnơm jing ‘lơ̆ng, rơ̆h pran jei pơm pơkom ƀiơ̆ găh đak chă tơruih”.

- Nhen tiến sĩ hlôi tơroi tơbăt găh tơdrong kăl hlŏh đơ̆ng phŏng mơ̆r lơ̆m pơtrŭh kơchơ̆t ‘lơ̆ng ăn dơnơm ‘long, mư̆h leichă tuh mơ̆r lơ liơ mă ƀlep vă’long pơtamw jing ‘lơ̆ng plei ăl hŏ tiến sĩ?

- Tiến sĩ Phạm Công Trí: “Nhen bơ̆n hlôi ƀôh tơdrong chă prôi phŏng ăn ‘long pơtăm ‘nŏh rim bơngai khoa hok lơ̆m tơdrong jang pơtho tơbăt jei tơbăt lơ bơih. Mălei nhôn jei chă pơkă ăn kon pơlei dăh chăm. Hăm chehphe đei sơlŭng, bơ̆n chă tŭh jĭh sơlŭng lơ̆m khei ‘năr tĕh ju. ‘Nŏh jing tŭh mơ̆r hơtăih dơnơm dang 20-30cm, mư̆h tĕh ju ‘nŏh mơ̆r hach, ‘nau jing hơnĭh rơ̆h chehphe trep iŏk, Bơ̆n ‘nĕ chă tŭh ƀơ̆t tơm hăp kơ yuơ hơnĭh au rơ̆h trep iŏk tŏ sĕt, kơna tŭh hơtăih kơ tơm dang 30cm ‘nŏh hơnĭh mă rơ̆h trep iok oxi kơna bơ̆n tŭh tơ̆ nŏh ‘lơ̆ng hlŏh. Hăm chehphe ‘nao pơtăm, ‘nŏh bơ̆n tŭh ƀơ̆t tơpăt hơdrai tôch dang đơ̆ng 10-15cm vă rơ̆h trep koăng. ‘Nĕ chă tŭh hơdrol pơyan ‘mi păng jei ư̆h kơ chă tŭh lơ̆m ‘năr tŏk bŏk ‘mi tĭh vă veh ver đak lŏk klơ pơ đĭ mơ̆r”.

- Tiến sĩ ăi, ‘ngoăih chă tŭh mơ̆r, prôi phŏng ƀlep lơ tŏ sĕt dôm yơ, ƀlep jơ ‘năr, ƀlep trong chă tŭh prôi vă jang kiơ̆ chŏh jang chehphe kơ jăp ‘lơ̆ng hrei au, kiơ̆ kơ ih, kon pơlei kăl kơchăng dôm tơdrong yă kiơ dơ̆ng?

- Tiến sĩ Phạm Công Trí: “Kon pơlei kăl kơchăng ‘nŏh vei lăng năng tông chehphe đĭ joăt mă lei lơ̆m khei ‘năr hrei au bơ̆n pơkăp jang sa rơgŏh ‘lơ̆ng ‘nŏh kon pơlei kăl lăng kơ jăp trŭh rim trong jang. Âu hei bơ̆n hlôi vei lăng ‘lơ̆ng găh kơchơ̆t ‘lơ̆ng. Păng pă ƀar tơdrong anai kăl lăng kơ jăp ‘nŏh sơdrông pơrang pơrăm păng lê̆ ‘ngiĕh chăt lơ̆m mir. Bơ̆n ‘nĕ chŏh rơgŏh ‘ngiĕt, lê̆ ‘ngiĕt chăt, dang yơ ‘ngiĕt kơ jung 50cm ‘nŏh bơ̆n choong ‘ngiĕt lê̆ hăp kơjung đơ̆ng tĕh dang 10cm, lơ lŏh jei pơjing đei ‘ngiĕt krum tĕh păng hăp jei pơjing đei tĕh ‘lơ̆ng. Mă ƀar, kon pơlei jei kơchăng trŭh tơdrong chă pơtăm ‘long bing yơ̆p păng chă kŏh hơlĕh hơdrai ‘long  kơ jung kơ chehphe đơ̆ng 1-2met vă hoei chă hơyơ̆l dêh hnang. Khei năr au kon pơlei jei lăng trŭh chă hlĕh hŭt hơdrai ‘nao chăt iĕ, lê̆ dôm hơdrai bek ‘lơ̆ng ‘măn ăn đei plei lơ̆m pơyan đơ̆ng rŏng vă vĕh ver sơdrông pơrang pơrăm dơnơm, sơdrai”.

- Lei ah, bơnê kơ ih tiến sĩ hơ!

VOV Tây Nguyên/Lan - Amazưt tơblơ̆