Ah khei tơm kơ pơyan tŏ phang, lơ̆m kơplah pơgar kaphê tăp dăr jô honh pơđĭ noh 2 hectar kaphê kơ unh hnam ƀok Nguyễn Ngọc Bích, tơ̆ pơlei Kép, xah Ia Mơ Nông, apŭng Chư Păh, dêh char Gia Lai adoi oei jơk ƀlik. Hloh 3 sơnăm kơ âu, ƀok kơdih asong jên răt pơlăp kơmăi ruih pơkom đak păng sir 2 dơnâu mong đak lơ̆k ƀat ưh đei hram, mong đei jê̆ 3.000m3 đak kơtă lơ̆m pơgar jang: “Ruih đak thoi âu noh ah mă ƀôh ‘long pơtăm hal kơ đak, inh hơdrô̆ pơih ruih lơ̆m  1-2 jơ đĕch. Roi năr đak roi khăi, mă ruih pơkom đak thoi âu noh đei yua lơ hloh”.

‘Nhŏng Vi Văn Tiến, bơngai juăt ming man dơnâu mong đak lơ̆k ƀat tơjră hram tơ̆ dôm dêh char Tây Nguyên ăn tơbăt, pơyan phang sơnăm âu lơ pơgar sâu riêng, kaphê kơ kon pơlei hlôi đei dŏng gơnơm đơ̆ng dôm dơnâu mong đak đơ̆ng pơyan ‘mi. Dôm dơnâu mong đak thoi âu ưh huach lơ jên mă pơyua hloh: “Dơnâu mong 1.000m3 đak đei tơlĕch man lơ̆m pơhlom dang đơ̆ng 30-35 trĭu hlj. ‘Lơ̆ng noh dơnâu kĕ mong lơ đak mă ưh đei hram, kơjăp truh dôm jĭt sơnăm hloi”.

Hơtŏk jang tơnăp tơdrong mong đak ah pơyan ‘mi vă ‘măn yua ăn pơyan phang noh pơkăl đơ̆ng tơdrong tơpă choh jang xa kơ Tây Nguyên. Minh ƀar tơdrong tơlĕch jang đei dôm tơring pơm kiơ̆ tơ̆ dôm tơring teh tơklah, tơnap kơ ming man dơnâu mong đak tih să.

Tơ̆ dêh char Lâm Đồng, đơ̆ng 8 sơnăm hơdrol, tơring âu hlôi tơlĕch Tơdrong jang tơgŭm sir dơnâu mong đak ‘măn ăn tơdrong jang pơjing tơring tơrang ‘nao. Kon pơlei sir dơnâu să dang 500m2, mong đei 1.500m3 đak gô đei dêh char tơgŭm 50% jên huach. Truh dang ei, tơdrong jang hơtŏk đei pơhlom  3.000 dơnâu đak ‘măn ruih ăn pơhlom 12.000 hectar ‘long pơtăm. Jing minh lơ̆m dôm unh hnam đei yua đơ̆ng tơdrong tơlĕch jang, ƀok Phùng Văn Tĩnh, tơ̆ thôn Phúc Thọ 2, xah Tân Hà, apŭng Lâm Hà, dêh char Lâm Đồng chơt hơ-iă: gơnơm 2 dơnâu mong đak đơ̆ng pơyan ‘mi, 2 hectar kaphê tơ̆ teh groi kơ ƀok ưh đei khăi kơ đak:  “Tơ̆ âu nhôn đei 2 thong đak ‘măn ruih. Mă mônh noh iŏk đơ̆ng đak krong, đak glung oei đei đak, mă 2 noh tơ̆ groi kơjung nhôn sir dơnâu păng ƀôm đak mong tơ̆ ‘noh ‘măn ruih ăn pơgar ‘long unh hnam”.

Tơ̆ dêh char Đăk Nông, anih jang kơpal tŏk bŏk oei akŏm tơdrong vă jang hloh 200 tih hlj ming man 10 dơnâu mong iŏk đak đơ̆ng glung Ea Diêr, apŭng Cư Jút. Ƀok Lê Trung Kiên, Kơdră Anih jang gah Pơnơ̆ đak dêh char Đăk Nông ăn tơbăt, ah mă dôm dơnâu đak keh đang, 3.000 hectar ‘long pơtăm gô đei mah đak ruih: “Tơ̆ âu ming man đei 10 dơnâu mong đak vă ‘măn ăn choh pơtăm. Mă kăl hăp trŏ hăm tơring teh jang rah rai đĕch, tơ̆ rim anih teh iĕ, noh tơdrong pơih să pơnơ̆ đak iơ iĕ ăn grŭp unh hnam noh ƀlep hloh”.

Athei sơkơ̆t mă hơdah, Tây Nguyên đei 6 khei pơyan phang, ưh hiôk gah đak, mă lei đei tơdrong hiôk hơdrô̆ hăm ‘long pơtăm. Kiơ̆ tiến sĩ Trần Vinh, Kơdră tơdăng kơ Anih jang hơlen Khua hŏk Choh jang xa jang gah bri Tây Nguyên, ‘long kŏng ngĭp, ‘long xa plei chôh pơkao kơtăn plei ah pơyan phang, kăl đak ruih mă lei tôch hli kơ ‘mi. Mưh ‘mi jur noh plei kơtăn ưh đei lơ gô jing “tơdrong răm” pơm ưh đei yua. Mă lei mưh ruih mah đak, roi tŏ pơđang, pơkao plei roi ƀâu phu, pơyan phang gô pơjing “pơyan maih” ăn Tây Nguyên. Tiến sĩ Trần Vinh tơblang: “Kaphê, tiu, sâu riêng, ‘long xa plei pơkăl athei đei pơyan phang. Mă kăl Tây Nguyên đei 6 khei pơyan phang jing trong hiôk vă ‘long pơtăm chôh pơkao kơtăn plei kiơ̆ tơdrong pơkăp sinh hŏk đei vei sơđơ̆ng. Mưh Tây Nguyên đei 3 khei pơyan phang đĕch noh tơpă ưh đei ‘long pơtăm nhen thoi âu. Pơyan phang mă lei pơkăl đei đak ruih, ưh kơ mah đak ruih noh plei ưh lơ noh ưh đei yua ôh”.

Đak ‘mi tơ̆ Tây Nguyên đei pơhlom 1.800mm, đei đak jê̆ 100 tih m3 1 sơnăm, lơ hloh kơ tơdrong kăl ruih ăn 2 trĭu hectar ‘long pơtăm. Mă lei 90% đak ‘mi lơ̆m 6 khei pơyan ‘mi (đơ̆ng khei 5 truh khei 10). 6 khei pơyan phang (đơ̆ng khei 11 truh khei 4 sơnăm đơ̆ng rŏng) noh đak tôch khăi. Khei năr âu ki, lơ tơdrong pơma đam, hop akŏm gah vei sơđơ̆ng đak ‘măn ăn hơtŏk mŭk drăm – tơpôl tơring Tây Nguyên đei pơgơ̆r. Mă thoi noh, tơdrong vă hơtŏk lơ̆m yua đak adoi oei tơnap tap chă trong vă tơblang.

Ah pơkăp tơlĕch jang, asong tôm tong ming man pơnơ̆ đak ăn Tây Nguyên kăl đei trong jang pran păng huach lơ khei năr, noh đơ̆ng tơpă, tơdrong ƀônh jang hloh noh tơgŭm, pơtrŭt kon pơlei jang mir, khul unh hnam, jơnŭm jang hadoi sir dơnâu mong đak ‘măn choh jang, chă ruih đak pơkom ƀiơ̆. Tơdrong mă âu ưh hơdrô̆ hơvơn đei trong jang đơ̆ng kon pơlei, mă oei tơgŭm tơplih trong juăt jang so păng tơgop pơjing dôm tơring hăm ‘long pơtăm trŏ nhen pơkăp jang.

Tơ̆ Hop akŏm jơ̆p teh đak băt hơdah păng tơlĕch pơm kiơ̆ Tơchơ̆t 23 đơ̆ng Anih tơm Chĭnh trĭ gah trong hơtŏk mŭk drăm – tơpôl păng vei sơđơ̆ng tơpôl tơring Tây Nguyên truh sơnăm 2030, sơkơ̆t jang truh sơnăm 2045, Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng ră hơdah, tơring Tây Nguyên hơtŏk tơ-iung tam mă tơgăl hăm mŭk drăm hlôi đei. Iŏk yua khua hŏk kŏng ngê̆, tơplih ‘nao gơh hơgei lơ̆m choh jang xa tam mă đei tơrĕk jang trŏ ƀlep. Bri kơdrơ̆ng ƀôh jur gah hơgăt păng tơdrong ‘lơ̆ng. Đak noh hrơ̆ och, tŏ pơđang đei ƀôh hơnơ̆ng.

Hăm tơdrong hơlen hơdah, Anih tơm Chĭnh trĭ păng đe kơdră kơpal hloh kơ Đảng hlôi tơbang hơdah minh ƀar tơdrong ưh đei sơđơ̆ng gah mŭk drăm bri, choh jang xa, đak ruih păng pơyan phang tơ̆ Tây Nguyên. Kiơ̆ kơ noh, Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng pơkăl: “Hơdrin truh sơnăm 2030, Tây Nguyên jing tơring teh hơtŏk tơ-iung tenh, kơjăp sơđơ̆ng gơnơm lơ̆m mŭk drăm jơk rơgoh ‘lơ̆ng. Hơtŏk mŭk drăm choh jang xa đei yua kơjăp, gơnơm tơplih jang kiơ̆ trong jang ‘nao gơh hơgei, pơjing đei minh ƀar tơmam drăm choh jang xa tih să, đei hơnăn pơkăp lơ̆m apŭng plenh teh, tơguăt hăm dôm anih pơm tơlĕch. Cham char bri, mă kăl noh bri tơm tu đak păng đei lơ hơdrĕch ‘long kon bri brah kăl đei vei lăng păng hơtŏk, đei đak ruih sơđơ̆ng”.

Tây Nguyên đei hloh 2 trĭu hectar teh choh jang, mă lơ noh teh gôh bazan giơ̆ng ‘lơ̆ng, pơjing đei dôm tơring juăt pơtăm ‘long kŏng ngĭp đunh khei năr păng ‘long xa plei, đei kơjă kăp gĭt tĕch ăn teh đak đe. Chŏng mă, choh jang xa – minh tơdrong jang mŭk drăm kơ tơring Tây Nguyên hăm kơ trĭu unh hnam kon pơlei jang mir, adoi oei tơnap tap kơlih tŏ pơđang lơ̆m pơyan phang.

Ƀai 1: https://vov4.vov.vn/bahnar/choh-jang-sa-nha-nong/grup-bai-chih-tay-nguyen-phang-podang-pom-lo-lio-va-poyan-phang-jing-poyan-hu-maih-bai-1-chehphe-tok-kotang-phang-podang-toch-ko-deh-450763.vov4

Ƀai 2: https://vov4.vov.vn/bahnar/choh-jang-sa-nha-nong/tay-nguyen-phang-podang-pom-lo-lio-va-poyan-phang-jing-poyan-hu-maih-bai-2-popro-uh-ko-gan-lap-tomot-jen-jang-uh-ko-lo-trong-tolech-jang-di-so-pom-an-phang-podang-uh-ko-ke-ko-di-450814.vov4