VOV4.Bahnar - Dôm sơnăm kơ âu, ka phê kăp gĭt Việt Nam pơtơm đei tơring tĕch răt ka phê lơ̆m kơpal teh tơrĕk truh, jô̆ hloi anih hơna ot tơ̆ dôm teh đak "grŏng tơnap". Tơdrong mă âu adoi pơih trong hơtŏk mơ̆t jang hadoi lơ̆m tơring tĕch răt ka phê kăp gĭt apŭng plenh teh hăm ka phê Việt Nam pơma atŭm păng Đăk Lăk pơma adrô̆. ‘Nâu jing hơyak đơ̆ng ka phê tăng truh đei jơnei tơnăp kơ dôm bơngai dăp đon dăp bơnôh jang kiơ̆ pơkăp hơ ‘nhăk ka phê Việt Nam hrau lơ̆m kơpal teh.  

Atŭm hăm hơnăn jing anih jang 4 xơnăm pơtoi đei tơmam drăm lơ̆m top 3 kơ tơdrong pơlong ka phê kăp gĭt Việt Nam, dôm tơmam drăm kơ Kŏng ti Minudo Farm-Care Đăk Lăk oei đei lơ bơngai răt, hơna ot lơ̆m păng ‘nguaih kơ teh đak rơih pơkăp ka phê ‘lơ̆ng, kăp gĭt đei lăp hloh. Vă đei tơdrong phara âu, ƀok Lê Đình Tư, Kơdră Kŏng ti Minudo Farm-Care tơroi, âu jing tơdrong pơyua đơ̆ng đunh khei năr chă hơlen axong jang tơnăp lơ̆m tôm tơdrong, mă pơtơm đơ̆ng dôm pơgar pơtăm kăp gĭt. Tơ̆ noh đei akŏm dôm tơdrong nhen: hơdrĕch ka phê trŏ hăm hơyuh tô̆ ‘mi, tơdrong ‘lơ̆ng găh teh, vei lăng kiơ̆ pơkăp hưuh kơ truh tơdrong pĕ yua chă rơih păng vei lăng kơjăp ‘lơ̆ng. Tơ̆ noh pơkăl đei dôm bơngai tơpă klưh băt noh dăp đond ăp bơnôh hăm ka phê: “Ăh jang kiơ̆ pơkăp Rainforest Alliance  athei hơlen mă hơdăh tơmơ̆t tơmam xĕm ‘me ‘lơ̆ng đơ̆ng blŭng. Tơdrong ‘lơ̆ng adoi nhen kơ̆l ‘ngok kon bơngai đĕch. Hăp athei đei tôm tơmam xĕm ‘me ‘lơ̆ng noh pơtơm gơh ‘lơ̆ng. Hơyuh tô̆, ‘mi kial, tôm adoi kiơ̆ 1 pơkăp hơdăh”.

        Adoi xơkơ̆t hơtŏk ka phê kăp gĭt đơ̆ng mă blŭng noh Hơp tak xăh Ea Tân, apŭng Krông Năng hlôi kơ ‘nôh chă trong hơyak ‘nao. Hiong 3 xơnăm atŭm kon pơlei jang mir keh đang dôm trong jang păng pơkăp pơjing ka phê kăp gĭt, dang ei Hơp tak xăh Ea Tân đei hơtŏk ưh măh ê găh tơdrong ‘lơ̆ng, đei jơnei hơpăh kơjung hloh tơ̆ dôm ‘măng pơlong ka phê kăp gĭt đei pơgơ̆r lơ̆m teh đak. Ƀok Nguyễn Trí Thắng, Kơdră hơp tak xăh Ea Tân ăn tơbăt, kon pơlei jang mir jing bơngai mă blŭng pơkăp tơdrong ‘lơ̆ng ăn tôm khul kơjă, kơyươ noh hơp tak xăh hlôi lăng tơgĭt hơmet hlôh vao đơ̆ng hŏk pơhrrăm, pơm jang ăn rim unh hnam kon pơlei jang mir jang hadoi, pơkăp pơm tơlĕch tơmam drăm ‘lơ̆ng xơđơ̆ng: “Găn ga 4 pơyan jang hadoi đơ̆ng kon pơlei hơp tak xăh lơ̆m jăl trong pơm tơlĕch ka phê kăp gĭt roi năr roi tơguăt hloh, đe xư băt hơdăh xơnong jang kơ đe xư hăm ka phê păng đe xư ƀôh pơyua đơ̆ng ka phê kăp gĭt hơ ‘nhăk ăn đơ̆ng noh ‘nguaih kơ dôm unh hnam hlôi jang hadoi hăm nhôn noh dôm bơngai tăp dăr adoi ‘meh jang hadoi mơ̆n”.

         Kiơ̆ Jơnŭm jang Ka phê Buôn Ma Thuột, ka phê kăp gĭt adrô̆ đei đơ̆ng 1 - 2% ka phê pơjing đei lơ̆m kơpal teh, mă lơ noh Arabica, mă lei kơjă noh đei pơhlom 25%. Dang ei hlôi đei minh ƀar tơring yua ka phê kăp gĭt Robusta lơ̆m pơhrơch yua noh Việt Nam gô găn hloh tơnap tap đei trong hiôk vă hơtŏk tơmam drăm âu. Hơyak ‘nhăk ka phê Việt Nam jing ka phê kăp gĭt adoi oei ƀơm lơ tơnap tap, ăh tơdrong tơchĕng tơmau ka phê kăp gĭt oei ‘nao ‘nĕt hăm bơngai jang ka phê lơ̆m teh đak, mă lei hăm dôm tơdrong đei iŏk jơnei, dôm bơngai dăp đon dăp bơnôh hăm ka phê kăp gĭt adoi oei hơ-iă păng lui ngeh lơ̆m ning nai kai kơnh.

Tiến sĩ Trịnh Đức Minh, Kơdră chĕp pơgơ̆r Khŭl jang chehphe Buôn Ma Thuột vang chă tơroi tơbăt găh tơdrong hơmŏ đơ̆ng chehphe kơ Việt Nam.

- Tiến sĩ Trịnh Đức Minh ăi, ih tơroi lăng trong yak kơ chehphe gĭt kăl Việt Nam trŭh khei năr au ‘noh?

- Ƀok Trịnh Đức Minh: Mư̆h tơroi trŭh chehphe tơmam drăm gĭt kăl kơ Việt Nam ‘nŏh mă blŭng kăl ƀô̆h lơ lau, bơ̆n hlôi yak mơ̆t lơ̆m tơdrong tĕch mơdro chehphe gĭt kăl tôch kơ klui pơtêng hăm rim tĕh đak anai, đei iung jang đơ̆ng sơnăm 2018 trŭh dang ei đĕch. Tơdăh lăng atŭm lơ̆m chehphe gĭt kăl đơ̆ng kon pơlei jang tơ̆ tơring jang chehphe trŭh bơngai răt yua tuch luch păng dôm hơnĭh tĕch mơdro kmăi kmŏk, tĕch mơdro ‘nŏh kăl tơroi trŭh dôm tơdrong au dĭng trŭh dang ei tơ̆ Việt Nam ‘nŏh ư̆h kơ iĕ ôh. Jei kăl đei mơjĭt rơbau ‘nu bơngai jang, kiơ̆ kơ ĭnh, khŭl au lơ păng roi năr roi gơ̆h hơgei ‘lơ̆ng hơ iă.

- Hăm tơdrong lơ lau ‘nŏh găr chehphe gĭt kăl Việt Nam pơm tơlĕch tŏk bŏk dơ̆ng lơ̆m hơnĭh ayơ hŏ ƀok?

- Ƀok Trịnh Đức Minh: Tơdrong mă ƀar, găh găr chehphe gĭt kăl mă bơ̆n pơjing đei, hơdrô̆ chehphe gĭt kăl iŏk đei 80 điêm năm tơ̆ lơ, sơnăm iŏk đei lơ hlŏh ‘nŏh sơnăm 2022 ‘nŏh iŏk đei 150 tân, jô̆ ăn rim hơnĭh pơtrŭh chehphe vang pơlong. Găh đei dang 50% ư̆h kơ đei pơtrŭh vang năm pơlong ‘nŏh găr chehphe kơ rim hơnĭh au pơm tơlĕch jei đei dang 150 tân dơ̆ng. ‘Nŏh jing, đĭ đăng chehphe gĭt kăl iŏk đei 80 điêm năm tơ̆ lơ kơ Việt Nam trŭh sơnăm 2022 đei dang 300 tân. Đei tôch kơ lơ găh rŏng tơmam drăm kăl mă lăng ‘nŏh jing mĭnh trong ‘lơ̆ng ăn tĕch mơdro kơ Việt Nam, ‘nŏh jơnei 70 - 80 điêm ‘nŏh đei trŭh mơ jĭt rơbau tân păng hăp tôch lăp ăn tĕch mơdro răt yua kơ Việt Nam păng apŭng plĕnh tĕh kơ yuơ kơ jă păh ai. Kiơ̆ kơ inh lăng ‘nŏh jĭ tôch gĭt kăl kơ chehphe gĭt kăl.

- Kơ mơjĭt rơbau khŭl vang jang chehphe gĭt kăl, mă lei lăp iŏk đei lăp dang 300 tân. Mư̆h lei tơdrong iŏk đei hăm tơgăl lơ̆m tơdrong tơmơ̆t jên jang ư̆h ƀok?

-Ƀok Trịnh Đức Minh: Găh kơ jă kăp gĭt, akŏp iŏk đei lơ̆m dôm sơnăm au ki ‘nŏh hơdrô̆ chehphe tĕch mơdro hmă kơ jă tŏk măt hlŏh đơ̆ng 2-5 ‘măng. ‘Nau jĭ kơ jă mă kon pơlei tĕch mơdro găr chehphe đĕch. Lơ lau kơ jă chehphe mư̆h tĕch mơdro trŭh tơ̆ bơngai iŏk yua ‘nŏh hăp tŏk dôm yơ dơ̆ng jei ƀô̆h bơih. Kiơ̆ apŭng plĕnh tĕh hơlen ‘nŏh tŏk hlŏh 10 ‘măng. Pơ tĭh gia, 1 kĭ chehphe găr ‘lơ̆ng đei 300.000 hlak jên đĕch, mălei tơ̆ kuan đe tĕch đak chehphe ‘lơ̆ng lơ̆m 1 kơchŏk đơ̆ng 60-80.000 hlak jên, păng 1 kĭ đe chă pơm đei dôm jĭt kơchŏk chehphe. Bơ̆n hơlen lăng văi, mư̆h tơroi trŭh chehphe gĭt kăl tĕch găr, ư̆h kơ ƀô̆h hăp tok măt mă lei tŏk măt đơ̆ng rŏng ‘nŏh, kơna ‘nau jing tơdrong kăl hlŏh.

- Mư̆h lei hơnĭh dơ̆ng chehphe ‘lơ̆ng kơ Việt Nam pơtêng hăm apŭng plĕnh tĕh ‘nŏh lơ liơ hŏ ƀok?

  - Ƀok Trịnh Đức Minh: găh Tơdrong au ‘nŏh lơ lau, hăm chehphe che-Arabica ‘nŏh hăp ‘lơ̆ng hlŏh, tơdrong mă au bơ̆n tim mă kĕ drŭh kiơ̆ tĕh đak đe, lăp iŏk đei kơtang hlŏh ‘nŏh 84 điêm đĕch, lơ̆m mă apŭng plĕnh tĕh iŏk đei 90 điêm, đei ‘măng lơ hlŏh dơ̆ng. Mă lei, hơdrô̆ chehphe Robusta ‘nŏh jing tơdrong hơ iă hlŏh kơ chehphe gĭt kăl kơ Việt Nam pơtêng hăm apŭng plĕnh tĕh, điêm jô̆ hơtŏ kơ Việt Nam lơ̆m dôm sơnăm au ki iŏk đei 84 điêm. Mư̆h dôm kơ loăi chehphe au đei pơtrŭh ăn Khŭl jang chehphe gĭt kăl apŭng plĕnh tĕh, đe sư hơlen dơ̆ng oei tŏk lơ hlŏh dơ̆ng hăm 84,5 điêm, đei ‘măng tŏk trŭh 86 điêm. Đơ̆ng nŏh dôm tơmam drăm ‘moi kiơ̆ jơnŭm kơchơ tơ̆ Boston (Mi) păng Ý au ki, chehphe Robusta kơ bơ̆n iŏk đei 84 điêm năm tơ̆ lơ. Lơ lŏh, chehphe Robusta bơ̆n iŏk đei ‘lơ̆ng hơtŏ, oei kơtang hlŏh kơ đe dơ̆ng. Bơ̆n lui kơ jăp lơ̆m tơdrong chehphe gĭt kăl Robusta vă tĕch mơdro ăn tĕh đak đe, ‘nau jing tơdrong rơvơn kĕ pơjei đơ̆ng Việt Nam bơ̆n.

- Trŭh dang ei 5 sơnăm iŏk đei lơ lŏh jei tôch hơ iă bơih. ‘Moi kiơ̆ kơ đĕh khei ‘năr lơ lau, bơ̆n jei ƀô̆h hơdăh chehphe gĭt kăl păng tơdrong tơgop đơ̆ng chehphe Việt Nam pơma atŭm ưh?

- Ƀok Trịnh Đức Minh: Tơdrong tĕch mơdro chehphe gĭt kăl oei tôch rơvơn, mă kăl hăm chehphe Robusta. Mă blŭng, hơlen tơdrong tĕch mơdro chehphe gĭt kăl apŭng plĕnh tĕh ‘nŏh ƀô̆h hơdăh trong iŏk yua kơ đe tơplĭh dar deh chă iŏk yua chehphe Robusta ‘lơ̆ng, gĭt kăl. Kơ yuơ, lơ̆m tơdrong jang sa oei tơ ƀơ̆p tơnap tap dang ei kơ jă chehphe Robusta hăp tôch lăp hăm kơdŭng jên hăm lơ bơngai hlŏh. Kơ yuơ hăp tơgŭm kĕ tơdrong tĕch mơdro chehphe pơma atŭm đơ̆ng rŏng dôm sơnăm jĭ Covid-19 tôch mơmat tat. Tơmoi răt yua chehphe gĭt kăl ‘nŏh dôm tơmoi tơ klep kơ jăp hlŏh đơ̆ng rŏng jĭ Covid-19 ‘nŏh đe sư răt yua hơnơ̆ng hlŏh. Lơ̆m sơnăm 2022, đơ̆ng rŏng ‘măng pơlong chehphe gĭt kăl Việt Nam ‘nŏh tơdrong răt yua chehphe gĭt kăl tôch kơ ƀônh, hăm kơ jă păh ai. Kiơ̆ nhôn băt, mĭnh ƀar ‘nu ‘nhŏng ŏh jang chehphe gĭt kăl, rim hơnĭh tĕch mơdro, rim hơnĭh hơdrĕng chehphe gĭt kăl ‘nŏh đei pơjing lơ kuan huch chehphe gĭt kăl tơ̆ rim pơlei tơm tĭh jen pơlei tơm Hồ Chí Minh, Đà Nẵng păng Hà Nội.

- Jang chehpeh gĭt kăl ‘nŏh kăl đei hŏk pơhrăm, đơ̆ng kon pơlei chŏh jang sa trŭh tơ̆ bơngai hơdrĕng păng bơngai liăh lăng, ih tơroi lăng găh pơtho pơhrăm chehphe gĭt kăl hăm pha trong pơtho tơbăt jang chehphe đunh kơ au đơ̆ng hơnĭh pơtrŭt chŏh jang sa ưh?

- Ƀok Trịnh Đức Minh: Tơroi trŭh tơdrong pơtho pơhrăm ‘nŏh tôch kơ lơ, tơ̆ au bơ̆n lăp pơma trŭh pơtho pơm tơlĕch đei gar chehphe gĭt kăl đĕch, lăp hơdrô̆ pơtho ăn kon pơlei jang đĕch. ‘Nau jing trong jang mơmat tat hlŏh. Hơdrol Khŭl jang chehphe gĭt kăl pơ̆ih lăm pơtho ‘nŏh rim ‘nhŏng ŏh yuk hơlau jei hlôi krao hơvơn ƀok thây pơtho đơ̆ng tĕh đak đe chă pơtho ăn 2 lăm hŏk hăm 25 ‘nu bơngai hŏk đĕch. Đơ̆ng sơnăm 2020 trŭh dang ei lăp pơ̆ih 6 lăm, 1 lăm đơ̆ng 15-20 ‘nu bơngai hŏk đĕch. Jei trong pơtho lei lăi, mă lei bơngai hŏk ‘nŏh pha, tơ̆ tơring phara, Mư̆h pơ̆ih lăm pơtho pơm tơlĕch chehphe gĭt kăl ‘nŏh jĭ tôch hơlen kơ yuơ chă rơ̆ih hơnĭh đei kmăi kmŏk ‘lơ̆ng, tơ̆ nŏh ăn rim bơngai hŏk chă hŏk pơhrăm, đei cham sơ̆k, đei hơdrơ̆r sơ̆k, đei kmăi kmŏk ot kro, ot hơdrĭh, đei hnam mong răk, đei kmăi kmŏk ‘nŭng, rơih hơlen. ‘Nau jing tơdrong tôm tong hlŏh, ‘nŏh rim bơngai hŏk năm trŭh tơ̆ hơnĭh ‘nŏh hloi, mư̆h brŏk mă băt pơm kiơ̆, băt hơdăh pơm tơlĕch chehphe gĭt kăl ‘nŏh lơ liơ. ‘Ngoăih pơtho pơm tơlĕch ‘nŏh jei đei tôm kmăi kmŏk dơ̆ng, ư̆h khan lăp phĕ đang tŭh sơ̆k tơ̆ cham nhen brei drau ôh.

Hmă hmă lơ̆m rim lăm pơtho pơm tơlĕch chephe gĭt kăl ‘nŏh nhôn jei athei ƀok thây kô pơtho hloi chă rơ̆ih găr chehpeh gĭt kăl lơ liơ mă ƀlep ‘lơ̆ng hlŏh ‘nŏh lăng kiơ̆ kơmau, băt hơdăh găr ayơ ư̆h kơ lăp, gar ju lơ liơ. Đơ̆ng nŏh trŭh kơtang hlŏh dơ̆ng, jei iŏk dôm găr chehphe gĭt kăl hơdrĕng, pơm tơlĕch đak chehphe, đơ̆ng nŏh pơtho ăn đe hăp huch lăng đak chehphe gĭt kăl ‘nŏh ‘lơ̆ng lơ liơ vă đe sư băt hơdăh chehphe gĭt kăl ‘nŏh hăp lơ liơ. Jĭ pơtho hrau hrău lơ lŏh vă kon pơlei băt hơdăh. Găh tơdrong pơ̆ih lăm huch lăng vă kơbăt chehphe ‘lơ̆ng lơ liơ jei kơtĕch 5-6 năr bơih, pơtho hơdrĕng jei kơtĕch 5-6 năr dăh mă pơtho trong lăng hơlen băt ‘lơ̆ng lơ liơ jei kơtĕch 1-2 năr, mă lei nhôn chă pơtho hrau hrăo hloi.

- Mư̆h lei lơ̆m 1 ‘nu ‘mĕh vă jang kiơ̆ pơjing đei chehphe gĭt kăl, ‘ngoăih tơmơ̆t kon jên jang mĭnh mir pơgar lei kăl vang năm hŏk dôm lăm đơ̆ng blŭng trŭh tơtôch vă gơ̆h pơjing đei mĭnh hơnĭh tĕch mơdro đak chehphe gĭt kăl ăn kơ đe huch hŏ ƀok?

- Ƀok Trịnh Đức Minh: ‘Nŏh kăl hŏk đang 4 lăm, Lăm pơm tơlĕch vă pơjing đei găr chehphe, lăm hơdrĕng vă găr chephe gĭt kăl ‘nŏh đei ƀau phu ‘lơ̆ng hơ iă. Lăp hơdrĕng đang ‘nŏh kăl pơm đak chehphe lơ liơ mă ƀlep, mă kiăp păng lơ trong chă pơjing đei đak chehphe ‘lơ̆ng tĕch mơdro ăn kơ đe chă huch. Đơ̆ng nŏh dơ̆ng hŏk pơhrăm lăm hŏk pơtho huch hơlen lăng chehphe ‘lơ̆ng lơ liơ, chă pơm đak chehphe hăm phin ‘nŏh hơdrĕng chehphe lơ liơ, kăl băt huch hơlen lăng chehphe ‘lơ̆ng lơ liơ.

 - Lei ah, bơnê kơ ƀok Trịnh Đức Minh.

Tơblơ̆ nơ̆r: Lan - Amazưt