VOV4.Bahnar - Dôm xơnăm tơje# âu, hơyuh to# ‘mi ưh đei xơđơ\ng hlôi pơrăm tih tên truh tơdrong choh jang xa tơ\ tơring Tây Nguyên. Vă pơm jang tro\ [lep hăm hơyuh to# ‘mi tơplih, lơ kon pơlei jang mir Tây Nguyên hlôi pơm kiơ\ trong pơkăp ruih mong đak atu\m hăm pơkăp xăi pho\ng. ‘Nâu jing minh lơ\m dôm trong jang đei jơnei kăp g^t vă hơto\k io\k yua lơ\m tơdrong xăi pho\ng ăn ‘long pơtăm, atu\m hăm noh mong [iơ\ đak ruih păng bơngai jang.

Tơ\ tơring Nâm Yang, apu\ng Đak Đoa, dêh char Gia Lai, ‘nho\ng Huỳnh Mau jing bơngai yuk trong hơlâu lơ\m tơdrong yua đing ruih kơtoh đak ăn hơgăt xă  20ha ăn pơgar ‘long pơtăm kơ unh hnam po. Kiơ\ kơ xư xơkơ\t, mă jên axong jang mă blu\ng ăn trong jang âu oei kăp, mă lei tơdrong pơyua noh đunh đai hloh. Tơdrong io\k jang kiơ\ pơkăp ‘nao âu, ưh adro# hơto\k lơ plei ăn ‘long pơtăm mă oei mong đei lơ tơdrong huach pơm jang phara băl nhen pho\ng tuh ăn ‘long pơtăm tơjur đei 40%, đak ruih păng bơngai jang duh tơjur hloh: “Nhôn chă ruih đak mong [iơ\ păng ruih hăm trong ruih đak lu\k lơ\k hăm pho\ng jing tơdrong kăl hloh, mă jên axong jang mă blu\ng huach lơ mă lei ba hiôk hloh lơ\m tơdrong chă ruih pho\ng ăn tôm ‘long pơtăm, mă [ar noh lơ\m khei năr dang ei hơyuh to# ‘mi ưh xơđơ\ng, tơdrong kăl kơ đak ruih ăn ‘long pơtăm noh lơ mưh bơ\n ưh đei ruih hăm trong mă âu noh, ưh gơh mong đak noh tơpă pơgar ‘long pơtăm bơ\n gô ưh kơ măh đak, mă ưh kơ măh đak noh noh plei gô ưh iăl.”

Nhen thoi ăi, [ok Nguyễn Viết Chiểu tơ\ xăh Ea M’nang, apu\ng Chư\ Mgar, dêh char Đăk Lăk hlôi pơlăp đing ruih kơtoh đak ăn 1 ha tiu pơtăm hrau hăm ka phê kơ unh hnam. Kiơ\ kơ [ok Chiểu, trong ruih đak thoi âu noh pơyua hơdăh găh mu\k drăm, mă lei bơngai jang mir duh athei hơlen hơdăh găh kih thuơ\t pơlăp păng yua kơmăi: “Găh ruih kơtoh đak noh kơdih po inh [ôh tôch ‘lơ\ng, mă lei lơ\m kơplăh pơlăp kơmăi păng đing ruih kơtoh đak noh đei [ôh lơ tơdrong mă bơngai jang mir ưh gơh chă hơmet, găh kih thuơ\t đei minh [ar bơngai băt, đei bơngai ưh kơ băt. Bơngai ưh kơ băt noh đe hơnơ\ng răt [ơm tơmam drăm kơmăi kơmo\k ưh đei kơjăp, đe xư jang minh [ar xơnăm noh hư răm bơih.”

Kiơ\ kơ Tiên sih Phạm Công Trí, Pho\ kơdră môn Kơmăi komo\k trong pơkăp choh jang xa, kơ Anih jang hơlen Khoa ho\k kih thuơ\t Choh jang xa jang găh bri Tây Nguyên, tơdrong io\k ruih kơtoh đak hrau hăm pho\ng ruih ăn tơm ka phê noh gô tơjur 600m3 đak minh ha minh pơyan jang. Jên pho\ng noh tơjur đei 20% pơtêng hăm trong tuh pho\ng hmă đơ\ng kon pơlei oei jang dang ei. Tiên sih Phạm Công Trí pơtêng: “Mưh nhen jo# minh k^ pho\ng noh kơjă hăm đơ\ng 5 truh 10 ‘măng pơtêng hăm minh k^ pho\ng juăt jue mă lei jên axong jang lơ\m minh xơnăm mă kơjă jên bơngai jang mir athei huach noh kơđeh hloh. Minh tơdrong dơ\ng ăh bơ\n ruih kơchơ\t ‘lơ\ng kiơ\ đak noh rơh tơm hăp gô ‘lơ\ng păng hram kơchơ\t pho\ng đơ\ng trep đơ\ng teh ăh anih mă tơm hon giơ\ng păng minh tơdrong mă bơ\n pơkăp noh jing trong chor tuh pho\ng ăh tơm kiơ\ rok xo xơ\ bơ\n athei choh teh. Choh teh noh hăp huach jơhngơ\m păng pơrăm truh tơ\ rơh tơm păng đơ\ng noh hăp pơm ăn plei pơda jing hơlu\ng ruh. Mă lei hăm trong ruih kơtoh đak âu hrau hăm pho\ng noh ba ưh đei huach jơhngơ\m jang, choh ‘nhe\t, noh teh pui păng ‘long pơtăm vơ\ giơ\ng pran.”

Jăh vă akhan, tơdrong ruih kơtoh đak hrau hăm pho\ng jing trong jang khoa ho\k kih thuơ\t gơh rơgei lơ\m tơdrong choh jang xa kiơ\ khei năr hơyuh to# ‘mi tơplih ưh xơđơ\ng, tơgop hơto\k io\k yua găh mu\k drăm kơjăp xơđơ\ng ăn kon pơlei.

Vă tơgu\m ăn kon pơlei băt hlo\h dơ\ng găh tơdrong hơ iă đơ\ng tơruih đak kơto\h atu\m hăm jro tu\h pho\ng mơ\r, nhôn hlôi pơma dơnu\h hăm [ok Nguyễn An Khê, bơngai joăt jang găh cho\h jang sa kơ Ko\ng ty Kmăi kmo\k tơruih đak Khang Thịnh tơring Tây Nguyên.

- {ok Nguyễn An Khê ăi, kmăi kmo\k tơruih đak kơto\h atu\m hăm jro tu\h pho\ng mơ\r ăn ‘long pơtăm hlôi đei io\k yua kơ jăp lơ\m cho\h jang sa kơ kon pơlei Tây Nguyên. Ih tơroi hơdăh hlo\h dơ\ng găh trong jang au?

{ok Nguyễn An Khê: “Tơdrong ‘lơ\ng hloh hăm hăp ‘no\h găh lơ to\ se\t păng jro [let hơn^h, pơt^h gia nhen găh trôm đing đak lơ\m 1 jơ tơruih đei 1 kơlich 6 ‘no\h mă đơ\ng đak ro jăng dăh mă ư\h jei hăp ro [lep 1 kơlich 6 hơnơ\ng, tơdrong mă au jei jing măh mai đak vă kơ bơ\n pơro hloi pho\ng mơ\r, kơ yuơ tơdăh hăp ư\h kơ ro hơnơ\ng dôm no\h lei bơ\n ư\h kơ gơ\h chă pơro tơruih pho\ng mơ\r ôh, tơdrong kăl hlo\h ‘no\h jơ\p lơ\m mir pơgar jei đei đak ro dôm no\h ngăl. Hăm kmăi kmo\k ‘no\h bơ\n mă hơlen băt hơdăh chă prôi jro pho\ng mơ\r dôm yơ mă tôm ăn chehphe, ư\h kơ rơkăh păng mă lei jei hoei ư\h kơ măh.”

- Kih thuơ\t jang kmăi kmo\k au lơ liơ ho\ [ok?

{ok Nguyễn An Khê:: “Tơdrong kih thuơ\t au ư\h kơ đei yă kiơ tơnap ôh, kon pơlei lăp chă chă tu\h pho\ng mơ\r păng pơro đak [lep hăm pơkăp ‘no\h đe\ch, hăp đei pơtho tơbăt tôch hơlen găh tơdrong au. Mư\h jro pho\ng đang ‘no\h bơ\n jro ôp rơgo\h đing đak hăm trong chă pơro tơruih đak dơ\ng ‘ vă đing đak hăp rơgo\h hoei đei pho\ng mơ\r lơ\m đing đak.”

- Mưh lei lơ\m chă pơro tơruih pho\ng, tơruih đak au to hăp đei chă kơch^l đing đak dăh mă lơ kiơ ho\ [ok?

{ok Nguyễn An Khê: “Tơdrong mă au hoei, ư\h kơ đei kơ ch^l ôh kơ yuơ lơ\m trôm ie\ ăn đak kơto\h ‘no\h đei 2 tơdrong hăp kơ ch^l mă blu\ng ‘no\h tơdăh hăp kơch^l lei kơ ch^l đơ\ng găh ‘ngoăih đing đak pơro hloi, mă [ar ‘no\h rơ\h păng te\h đơ\ng ‘ngoăih ro mơ\t lơ\m trôm kơ yuơ đing [u\ tơ\ te\h. Mư\h đei [ruih [ra\m đơ\ng ‘ngoăih ‘no\h hăp jro hu\t tơ\ ro\ng. Kơ yuơ lơ lo\h hăp sơđơ\ng đei hơn^h hlo\ng rơgo\h đơ\ng găh ‘ngoăih kơna hoei chă kơch^l yă kiơ ôh. Lăp, tơdăh bơ\n chă tu\h hlau dôm pho\ng mơ\r ư\h kơ [lep ‘no\h đei jing kơ toăl pơm ăn kơch^l, mă lei tơdrong au jei hlôi pơtho tơbăt hơdăh bơih, pho\ng mơ\r yă kiơ chă tu\h hrau d^h băl gơ\h ‘no\h pơm kiơ\ lơ lo\h, ư\h kơ gơ\h chă tu\h hrau dôm pho\ng mơ\r ư\h kơ [lep d^h băl ôh.”

- Găh u\nh hơyu\h vă tơgu\m ăn kma\i kmo\k au kơdau ‘no\h jei jing tơdrong mă kon pơlei tơtăm kơ yuơ hrei au, nhen le\ đ^ đăng mir pơgar kon pơlei jei hlôi đei dăng tôm u\nh hơyu\h jei kơ d^h kon pơlei chă dăng kơna u\nh hơyu\h ư\h sơđơ\ng măh mai hơnơ\ng, ro\ năng jei đei [ơm ư\h kơ ‘lơ\ng tru\h tơdrong chă pơro tơruih jro\h đak kơto\h au, ih tơroi hơdăh lăng dôm tơdrong mă kon pơlei tơtok ‘nau?

{ok Nguyễn An Khê: “Trong chă tơruih jro đak au mă kăl ‘no\h kmăi [ôm đak, hăm kmăi ko\ng no\ng jei gơ\h dăh mă đak đơ\ng kơthu\ng tơ\ kơ jung jei gơ\h mơ\n, lăp kăl đei kmăi [ôm đak ‘no\h hoei bơih. Tơdăh u\nh hơyu\h ưh kơ jăng lei bơ\n io\k yua u\nh hơyu\h 1 pha ‘no\h bơ\n yua kmăi [ôm đak ie\ [iơ\, mư\h lei jei tơruih đak to\ se\t [iơ\, tơdăh u\nh hơyu\h kơtang lei bơ\n io\k yua kmăi [ôm đak t^h [iơ\, kơna tơruih jro đak lơ\m mir pơgar să [iơ\ lơ\m 1 ‘măng tơruih.

- Lei ah, bơnê kơ ih [ok hơ!

Tơblơ\ nơ\r: Lan - Amazưt