VOV4.Bahnar – Hăm hơgăt jê̆ 97.200 ha, ka phê jing tơmam choh jang xa dơnơm kơ dêh char Gia Lai, pơyua rim xơnăm truh kơ hrĕng trĭu USD đơ̆ng tơdrong tĕch răt ăn teh đak đe lơ̆m lơ xơnăm kơ âu. Vă pơtoi hơtŏk kơjă tơmam drăm ka phê, dang ei, tơ̆ dêh char Gia Lai, kon pơlei jang mir păng anih jang mŭk drăm tŏk bŏk hăt hot pơm jang ka phê kiơ̆ pơkăp ‘lơ̆ng đơ̆ng tơdrong jang ka phê kiơ̆ dôm tơchơ̆t kăp gĭt...  

Unh hnam ƀok Lê Quang Điền – tơ̆ thôn Ia Mua, xăh Bầu Cạn, apŭng Chư Prông, dêh char Gia Lai đei 3 ha ka phê, tơguăt jang hăm minh anih jang mŭk drăm tĕch tơmam ăn teh đak đe, pơm jang kiơ̆ pơkăp ‘lơ̆ng 4C. Ƀok Điền ăn tơbăt, pơm jang kiơ̆ pơkăp âu, ƀok hơƀlih minh ƀar kơloăi pơgang vei lăng ‘long pơtăm hăm minh ƀar tơmam uh bŭk sinh hŏk. Mă tơmam uh bŭk âu dăh mă pơgang hoă hŏk, unh hnam hơnơ̆ng pơm kiơ̆ pơkăp hlôi đei pơhrăm. Hăm tơdrong vei lăng ‘nhĕt, ƀok adrô̆ yua kơmăi kăt, kơmăi pơchoh teh, mă ưh đei yua pơgang pơlôch ‘nhĕt. Trong jang ‘nao âu tơgŭm ăn tơm ka phê giơ̆ng ‘lơ̆ng, teh pơgar pui ‘lơ̆ng, cham char đei hơmet pơ ‘lơ̆ng; kơjă tĕch ka phê 4C kăp hloh 1000 hlj 1 kĭ mă jên jang noh ưh huach lơ. Ƀok Lê Quang Điền akhan, tơguăt hăm anih jang mŭk drăm, jang ka phê ‘lơ̆ng, hơ ‘nhăk ăn bơngai jang mir lơ tơdrong pơyua: “Kon pơlei nhôn kơƀah lơ tơdrong, găh khoa hŏk kih thuơ̆t tam mă băt hơdăh, ưh gan hlôh vao găh choh jang xa. Nhôn ‘meh tơguăt jang hăm dôm anih jang ka phê vă pơm tơlĕch ka phê rơgoh, kơjăp xơđơ̆ng, hơtŏk đei kơjă tĕch ka phê, pơm trŏ tơdrong kăl đơ̆ng erih xa. Nhôn đei hơkŏp kơjă tŏk hloh, 1 tâ̆n đei hơkŏp dôm hrĕng. Mă tĕch tơlĕch tơ̆ ‘nguaih noh ưh đei hơkŏp thoi noh ôh, noh nhôn đei xơnong pơm tơlĕch tơmam drăm ‘lơ̆ng athei tơguăt jang hăm kŏng ti”.

Atŭm hăm tơdrong pơih xă tơring pơtăm ka phê kiơ̆ dôm tơchơ̆t ’lơ̆ng apŭng plenh teh, Gia Lai duh pơtơm hơlen lăng hăm ka phê kăp gĭt đei kơjă kơjung. Kiơ̆ kơ ƀok Trần Xuân Khải – hơbŏ jâ̆p dêh char gô hơtŏk pơhlom 2.300 ha truh xơnăm 2030. Dang ei, dêh char hlôi đei 200 ha ka phê Robusta kăp gĭt, kơyuơ kon pơlei kơdih pơtăm, tơmam pơm tơlĕch đei kơjă kăp đơ̆ng 3 truh 4 ‘măng pơtêng hăm ka phê hmă. Mưh keh đang pơkăp jang ka phê kăp gĭt noh atŭm hăm kơjă đei yua, tơdrong ‘lơ̆ng hăm ka phê Gia Lai duh đei hơtŏk. Vă đei jơnei tơdrong noh, ƀok Khải ăn tơbăt, dêh char tŏk bŏk oei akŏm lơ̆m pơjing, keh đang vă tơlĕch pơkăp pơm jang: “Atŭm hăm tơdrong tơroh đơ̆ng anih jang mŭk drăm hăm dôm tơring, hơnơ̆ng kiơ̆ dôm khul jang hadoi, Hơp tak xăh vă axong hơtŏk tơring pơtăm ka phê kăp gĭt, Anih jang tơm adoi tơgŭm rơih hơdrĕch ka phê ‘lơ̆ng adrô̆ kơ Gia Lai vă ‘măn ăn tơdrong kăl hơtŏk pơtăm ka phê kăp gĭt đơ̆ng kon pơlei lơ̆m tơring. Atŭm hăm noh, Anih jang tơm gơnơm hăm Anih Choh pơtăm păng Vei lăng ‘long pơtăm (lơ̆m Anih tơm Choh jang xa păng Hơtŏk tơring pơxĕl) duh nhen dôm anih jang atŭm pơđăp vă dăh hrôih pơkăp pơm jang ka phê kăp gĭt lơ̆m dêh char”.

Hăm hơgăt jê̆ 97.200 ha, Gia Lai jing dêh char đei hơgăt ka phê xă mă 4 lơ̆m jâ̆p teh đak. Ƀok Thái Như Hiệp, Kơdră Anih jang Vĩnh Hiệp – anih jang tĕch ka phê ăn teh đak đe pran hloh kơ Gia Lai lui ngeh akhan, tơdrong jang ka phê kăp gĭt păng dôm tơmam drăm ka phê đei pơkăp apŭng plenh teh, jing trong vă hơtŏk ka phê Gia Lai. Hăm tơdrong hơbĕch, axong jang păng tơplih ‘nao đơ̆ng kon pơlei, anih jang mŭk drăm, dôm tơdrong jang âu gô trŏ ƀlep hăm tơdrong pơkăp jang: “Ka phê Gia Lai noh pha hăm dôm tơring nai, kon pơlei tơplih tenh păng khul jang hadoi hơnơ̆ng pơm jang hăm pơkăl tĕch tơlĕch, pơdrơ̆ng kiơ̆ tơplih vă kơchăng atŭm hăm anih jang mŭk drăm chă glơng, hơtŏk tơmam ka phê kơ tơring tŏk kơjung hloh, hơtŏk anih dơ̆ng ăn teh đak Việt Nam găh ka phê. Noh jing minh lơ̆m lơ trong pơkăp jang. ‘Nâu jing tơdrong ưh kơ hiơt gơnơm tơdrong kơ ‘nôh đơ̆ng jơnŭm pơgơ̆r tơring, rim anih jang hlôi tơgŭm, hơnơ̆ng yak hadoi atŭm hăm nhôn, tơgŭm bơngai jang mir hơtŏk tơ iung kơjăp xơđơ̆ng jơk ‘lơ̆ng”.

  Găh atŏk tơ iung păng atŏk măt tơmam drăm chehphe kơ dêh char Gia Lai, bơngai chă chĭh kơtơ̆ng ang hlôi đei pơma dơnŭh hăm ƀok Lưu Trung Nghĩa- Kơdră chĕp pơgơ̆r Dơnŏ anĭh vei lăng Chŏh jang sa păng Atŏk tơ iung tơring tơrang dêh char Gia Lai.

- Ƀok ăi, hrei au, tơmam drăm chehphe kơ dêh char Gia Lai đei tơdrong rơvơn yă kiơ lơ̆m jang tĕch mơdro tơ̆ tĕh đak đe?

- Ƀok Lưu Trung Nghĩa: Gia Lai ‘nŏh jing mĭnh lơ̆m dôm dêh char đei tĕh gô̆h să hlŏh, dang 97.000 ha cà phê. Lơ̆m au, đei vă jê̆ 40.000 ha chehphe đei jang sa kiơ̆ tơdrong pơkăp ‘lơ̆ng phara dĭh băl. Đei chehphe ‘lơ̆ng tŭh mơ̆r,  GlobanGap, UTZ, 4C… Mă ƀar ‘nŏh tơring tĕh gô̆h rơhŭ jing ‘lơ̆ng. Tơdrong chă phĕ chehphe tơ̆ Gia Lai hmă hmă lơ̆m vă đĭ pơyan ‘mi, blŭng pơyan phang kơna hoei chă ‘mi pru, ju păng hoei chă phơ̆k. Hăm chehphe Robusta ‘nŏh chehphe Gia Lai tôch kơ ‘lơ̆ng, ‘lơ̆ng hlŏh lơ̆m tĕh đak Việt Nam bơ̆n. Mă mĭnh, tơdrong jang chehphe lang să đơ̆ng rŏng, kơna hơdrĕch hăp ‘lơ̆ng ƀiơ̆, kơchơ̆t cafein ‘lơ̆ng hlŏh đei pơtăm tơ̆ Gia Lai.

- Tơpă yan au, khei năr au ki, hơnĭh jang chehphe tơ̆ dêh char hlôi atŏk tơ iung lơ liơ vă măh mai ăn tơdrong chă tĕch mơdro tơ̆ tĕh đak đe, hŏ ƀok?

Ƀok Lưu Trung Nghiã: Dôm sơnăm au ki, hơnĭh jang chehphe jei roi năr roi sơkơ̆t hơdăh hơnĭh dơ̆ng kơ jăp lơ̆m tĕch mơdro. Hăm 97.000 ha, chehphe ‘nŏh jang tơm, hăm tơdrong vang iung jang kơtang đơ̆ng kon pơlei păng hơnĭh mơdro sa răt iŏk, pơm tơlĕch, hơdrĕng, ot; hơnĭh mơdro sa đei răt tơmơ̆t kmăi kmŏk ‘lơ̆ng pơm tơlĕch chehphe kơna hăm chehphe Robusta Gia Lai ‘lơ̆ng hlŏh lơ̆m tĕh đak Việt Nam bơ̆n. Dĭng trŭh dang ei, bơ̆n hlôi hơdrĕng ot tôch kơ ‘lơ̆ng, pơjing hơnăn kơ dĭh jing tơdrong ‘lơ̆ng kơ chehphe Việt Nam păng pơjing đei dôm tơmam drăm đei kmăi kmŏk ‘lơ̆ng pơm tơlĕch đei tơmam drăm hle. Đei dôm hơnĭh mơdro sa gĭt kăl nhen Vĩnh Hiệp tĕch mơdro chehphe blŭng a tơ̆ châu Âu ‘moi kiơ̆ Tơdrong Tơchơ̆t Mơdro sa Hiôk hian Việt Nam- Châu Âu (Tơdrong tơchơ̆t EVFTA).

- Hrei au, jĭ hơbŭh Covid-19 tŏk bŏk pơrăm kơtang đei ƀơm kơnê̆ lơ liơ trŭh tơdrong jang sa, pơm tơlĕch, tĕch mơdro chehphe tơ̆ tĕh đak đe kơ dêh char bơ̆n dau hŏ ƀok?

Ƀok Lưu Trung Nghĩa: Lơ̆m mă rim tơmam drăm chŏh jang sa anai tŏk bŏk tơjur kơ jă, dăh mă vei kơ jăp kơ jă ‘nŏh chehphe sơnăm au tŏk bok đei chă răt iŏk ‘nŏh jei hlôi tŏk măt dang 15%. Dôm sơnăm sơ̆ chă tĕch đơ̆ng 31-32.000 hlak jên lơm 1 kĭ. Mă lei sơnăm au hlôi tŏk trŭh 40.000 hlak jên lơ̆m 1 kĭ. Khei năr au, ‘long chĕhphe tŏk bŏk jing ‘long pơtăm kăl hlŏh pơtêng hăm dôm ‘long pơtăm anai. Mă ƀar, tơdrong tơlĕch jang, pơm tơlĕch chehphe ‘nŏh vei răk kro. Răk kro lơ lau gơ̆h mong răk đunh khei ‘năr vă bơ̆n kĕ krơ̆ng yak hlŏh khei ‘năr kơ jă re. Rim hơnĭh mơdro sa, lơ̆m mă đei jĭ hơbŭh Covid-19, mư̆h lơ̆m tĕh đak păng apŭng plĕnh tĕh gơ̆h chă chơ pơdŭ tơmam drăm hiôk hian, chehphe gô sa roi tŏk măt dơ̆ng. Ĭnh lui lơ lau, pơyan chehphe sơnăm au, hăm kơ jă nhen dang ei ‘nŏh tôch hơ iă ăn kon pơlei jang sa, hơp tak xah păng hơnĭh mơdro sa.

- Kiơ̆ kơ ih, lơ̆m khei năr kơnh, vă tơgŭm ăn tơmam drăm tĕch măt, bơngai pơtăm chehphe tơ̆ Gia Lai kăl tơplĭh tơdrong yă kiơ?

Ƀok Lưu Trung Nghĩa: Hrei au tơdrong đei tơlĕch ăn, mă mĭnh ‘nŏh bŏn tơplĭh trong jang chephe ‘lŏng, đŏng tơdrong vei lăng, prôi phŏng tŏ sĕt ƀiơ̆, jang vei lăng kiơ̆ khoa hŏk, chă phĕ đum. Hơdrô̆ tơdrong phĕ đum, tơdăh đei trŭyh 90% plei đum đe răt măt hlŏh 2.000 hlak jên lơ̆m 1 kĭ pơtêng hăm plei kơsĕ, tơdăh đum hlŏh 80% ‘nŏh măt hlŏh 1.000 hlak jên lơ̆m 1 kĭ. ‘Nau kơ jă ‘moi kiơ̆ kĭ pơkăp tĕch răt dĭh băl lơ lŏh. Tơdăh jang kiơ̆ lơ lau ư̆h kơ jor kon pơlei jang gô đei iŏk yua kơ jăp mơ̆n.

- Khei năr au ki, dêh char Gia Lai hlôi tơgŭm yă kiơ hăm kon pơlei păng hơnĭh mơdro sa atŏk tơ iung hơnĭh jang chehphe kơ dêh char ho ƀok?

Ƀok Lưu Trung Nghĩa: Khei năr au ki, hăm đei plei, ‘lơ̆ng lơ lau, kơna dêh char lăng kơ jăp pơtrŭt hơnĭh mơdro sa tơmơ̆t jên jang, chă pơrô̆ athei kon pơlei jang sa lơ liơ ‘lơ̆ng hlŏh dơ̆ng, jang kiơ̆ tơdrong ‘lơ̆ng ƀlep hăm tơdrong đe ‘mĕh vă răt iŏk, jang hơdoi vă tĕch răt, pơm tơlĕch pơjing đei rim tơmam drăm ‘lơ̆ng tĕch mơdro măt. ‘Nau jei jing trong yak mă Gia Lai tŏk bŏk hơdrin tơlĕch jang. Hơdrô̆ rim tơdrong jang tơmơ̆t jên jang ming man trong nơnăm pơnơ̆t đak, ‘nŏh dêh char Gia Lai jei lăng kơ jăp trŭh tơdrong vă jang tơmơ̆t jên jang tĕh đak kơ dêh char, apŭng, rim tơdrong vă jang kơ Trung ương. Nhôn lăng kơ jăp tơmơ̆t jên jang ăn tơring jang chehphe ‘nŏh pơm trong năm trŭh tơ̆ mir; mă ƀar ‘nŏh pơnơ̆t đak, mă pêng ‘nŏh hơnĭh mong răk; đơ̆ng nŏh hơnĭh sơ̆k; hơnĭh kmăi sơ̆k kro ‘lơ̆ng hơ iă. ‘Nŏh tơmơ̆t jên jang ăn tơring jang pơtăm chehphe să.

‘Ngoăih kơ ‘nŏh, Gia Lai jei tŏk bŏk pơtrŭt rim hơnĭh mơdro sa nhen Vĩnh Hiệp dăh mă rim hơnĭh mơdro sa anai pơjing tơgoăt jang hơdoi hăm kon pơlei, ‘moi kiơ̆ rim hơp tak xah, pơtrŭt kon pơlei jang chehphe kơ jăp ‘lơ̆ng. Đơ̆ng vei lăng, phĕ đum, sơ̆k ot, tĕch ăn hơnĭh mơdro sa kơna mă đei jang sa kơ jăp ‘lơ̆ng. Gia Lai jei tŏk bŏk hơdrin atŭm hăm Dơnŏ anĭh tơm vei lăng Chŏh jang sa păng Atŏk tơ iung tơring tơrang, Dơnŏ anĭh tơm Khoa hŏk kmăi kmŏk vă pơjing hơnăn, tơbăt tơring pơtăm ăn chehphe Gia Lai; Adoi tơlĕch pơm hla bơar tơ ƀô̆h tơbăt tơmam drăm vă vang chă tĕch mơdro tơ̆ rim tĕh đak đe, mă kăl ‘nŏh rim tĕh đak pơdrŏng kơna kơ jă chehphe Gia Lai gô tŏk măt hlŏh dơ̆ng.

- Lei ah! Bơnê kơ ih ƀok hơ.

            Lan-Amazưt chih păng pơre nơ̆r