VOV4.Bahnar - Hăm bơ ngai jĭ HIV/AIDS, tơ drong hơ nơ̆ng hơ met hăm pơ gang ARV ‘nŏh jĭ 1 lơ̆m dôm tơ drong tôch gĭt kăl lơ̆m tơ drong vei lăng jơ hngâm pran bơ ngai jĭ kŭm nhen vei lăng tơ pôl huei tơ pŏh tơ drong jĭ. Yoa thoi nŏh, vă tơ drong hơ met ăn dôm bơ ngai jĭ HIV huei tơ hlăk, khei ‘năr âu ki Khoa tang găn jĭ HIV/AIDS – Anih vei lăng tơ drong jĭ jăn dêh char Dak Lak đei lơ trong chă ƀơk pơ gang ăn bơ ngai jĭ vă đe sư đei hơ met hơ nơ̆ng, ưh đei ƀơm kơ nê̆ truh jơ hngâm pran. 

Dôm sơ năm adrol sơ̆, mưh bou truh bơ ngai jĭ HIV/AIDS lơ bơ ngai đa jăm joă, kuă ngôi hơ dai. Hăm bơ ngai jĭ HIV, mưh tơ pŏh jĭ năng kơ dih kâu nhen thoi pŭ tơ drong phak “pơ lôch”. Mă lei, hrei ‘nâu, gơ nơm hơ met hăm pơ gang tang găn virus (ARV), bơ ngai jĭ HIV hlôi chă đei trong hơ mĕng ‘nao ăn kơ dih, hơ nơ̆ng arih xa, bơ̆ jang nhen thoi dôm bơ ngai hmă. Pơ gang tang găn virus ARV tôch đei yoa, sĭt kơ tang lơ̆m tơ drong vei lăng jơ hngâm pran ăn bơ ngai jĭ HIV păng vei lăng tơ pôl huei tơ pŏh jĭ. Hơ met hăm pơ gang ARV hrôih gơ̆h tơ jur đei 41% tơ drong tơ pŏh jĭ păng krê kơ lôch răm; tơ jur 96% tơ drong krê tơ pŏh HIV kiơ̆ đơ̆ng ngôi băl păng tơ jur ƀiơ̆ tơ pŏh jĭ HIV đơ̆ng mĕ năm tơ̆ kon hơ la kơ 2%; tơ jur ƀiơ̆ tơ drong mơ mat tat găh mŭk drăm hăm unh hnam păng anih jang mŭk drăm lơ̆m tơ drong hơ met păng tang găn jĭ.

Đơ̆ng khei 4/2021, ƀât jĭ COVID-19 ‘măng mă 4 tơ pŏh truh păng truh dang ei, tơ drong jĭ COVID-19 tôch hơ mơt pơm ăn tơ drong vei lăng, hơ met ăn dôm bơ ngai jĭ HIV kŭm tơ ƀâp mơ mat tat. Kiơ̆ kơ sô̆ chih jô̆ đơ̆ng Khoa tang găn jĭ HIV/AIDS, jô̆ truh khei 11/2021, Khoa oei hơ met ARV ăn 462 ‘nu bơ ngai jĭ HIV/AIDS, lơ̆m nŏh đei lơ bơ ngai jĭ tơ̆ dôm apŭng, xăh hơ tăih yăih păng đei hloi bơ ngai jĭ lơ̆m tơ ring pơ vang găn yoa jĭ COVID-19 kơ na ưh iŏk đei pơ gang. Vă pơm ‘lơ̆ng ăn bơ ngai jĭ đei hơ met jĭ hơ nơ̆ng, Khoa tang găn jĭ HIV/AIDS hlôi tơ lĕch lơ trong jang vă bơ ngai jĭ gơ̆h iŏk đei pơ gang.

Ƀak si Đào Thị Hảo, Phŏ Kơ dră vei lăng Khoa tang găn jĭ HIV/AIDS, Anih vei lăng tơ drong jĭ jăn dêh char Dak Lak, ăn tơ băt: “Lơ̆m khei ‘năr đei jĭ COVID-19 nhen hrei ‘nâu, vă pơm ‘lơ̆ng ăn bơ ngai jĭ huei kơ tĕch pơ gang hơ met jĭ ARV, Khoa tang găn jĭ HIV/AIDS hlôi bơ̆ jang lơ trong tơ gŭm ăn bơ ngai jĭ, nhen tơ lĕch trong ƀơk pơ gang đunh năr ăn bơ ngai jĭ, mă hơ dăh 3 khei 1 vât hăm bơ ngai jĭ vă gơ̆h hơ met jĭ hơ nơ̆ng. ‘Ngoăih kơ ‘nŏh, hăm dôm bơ ngai ƀơm ưh ‘lơ̆ng đơ̆ng jĭ COVID-19 athei oei hơ drô̆, lơ̆m tơ ring pơ vang găn dăh mă tơ̆ dôm anih hơ met jĭ COVID-19, Khoa jang hơ doi hăm kăn ƀô̆ jang pơ gang tơ̆ anih bơ ngai jĭ HIV oei pơm kiơ̆ trong tang găn jĭ COVID-19 vă tơ gop iŏk pơ gang ăn bơ ngai jĭ, tơ gŭm ăn bơ ngai jĭ hơ nơ̆ng đei pơ gang hơ met jĭ”.

Mưh pơm kiơ̆ trong hơ met jĭ, kơ sô̆ virus HIV lơ̆m bơ ngai jĭ gô jur truh kơ sô̆ ưh kơ chă ƀôh, pơm ăn bơ ngai jĭ pran jăng păng tang găn tơ pŏh virus ning mônh kơnh. Tơ dăh tơ drong hơ met hăm ARV đei pơ juăl, kơ sô̆ virus gô tŏk, hơ kâu jăn ưh kĕ găn virus đơ̆ng nŏh pơm ăn bơ ngai jĭ rơ mơ̆n, ưh jăng, ƀât lăp jing lôch răm. ‘Ngoăih kơ ‘nŏh, tơ dăh bơ ngai jĭ ưh đei hơ met hăm ARV hơ nơ̆ng, hơ kâu jăn gô pơm tơ lĕch kơ loăi HIV lơn pơ gang, atŭm hăm ‘nŏh hơ tŏk tơ drong krê tơ pŏh jĭ lơ̆m tơ pôl.

Bơ ngai jĭ  T.V.T (oei tơ̆ apŭng Cư Kuin, dêh char Dak Lak), ăn tơ băt: “Mưh jĭ COVID-19 tơ pŏh truh, tôch mơ mat tat lơ̆m tơ drong yak vih vât, rim ‘măng năm khăm đe ƀak si hơ nơ̆ng chă ƀơk ăn pơ gang rim khei, pơ tho tơ ƀôh ăn inh tôch hơ len. Jĭ tơ pŏh dêh, hơ mơt ưh măh pơ gang hơ met mă lei mưh năm tơ̆ âu đei ƀak si tôch tơ rĕk, pơ tho tơ ƀôh, tơ gŭm ƀơk pơ gang đunh năr kiơ̆ khei kơ na inh sơ đơ̆ng jơ hngâm ƀiơ̆, da ƀiơ̆ yak vih vât yoa trong hơ tăih.”

Vă tang găn jĭ COVID-19, lơ tơ ring jang kiơ̆ trong pơ vang găn tơ ring, anih đei jĭ vă tang găn jĭ, păng kŭm đei bơ ngai oei hơ met jĭ hăm pơ gang ARV ưh gơ̆h năm iŏk pơ gang yoa đei lơ̆m tơ ring pơ gang găn, yoa thoi nŏh, vă bơ ngai jĭ hơ met hăm ARV đei tôm pơ gang, ưh kơ đei kơ tĕch pơ gang, Khoa tang găn jĭ HIV/AIDS athei bơ ngai jang chih hơ dăh anih oei, kơ sô̆ điên thoăi bơ ngai jĭ lơ̆m hla ar chih tơ drong jĭ vă gơih pơ gang kiơ̆ trong ƀưu điên mă ưh ‘nŏh gơih ăn dôm Hnam pơ gang tơ̆ tơ ring bơ ngai jĭ arih.

Bơ ngai jĭ P.V.T (oei tơ̆ apŭng Krông Ana, dêh char Dak Lak), tơ roi dơ̆ng: “Jĭ COVID-19 tôch hơ mơt mă lei đe ƀak si roi tơ ƀôh đĭ bơih, đei kơ sô̆ điên thoăi, inh lăp krao ‘nŏh đe ƀak si gơih pơ gang truh tơ̆ Hnam pơ gang tơ ring hloi, ba năm tơ̆ nŏh iŏk, da ƀiơ̆ năm hơ tăih, krê tơ pŏh jĭ.”

Adrol kơ ‘nŏh, vă pơm ‘lơ̆ng ăn bơ ngai jĭ HIV/AIDS ưh kơ đei kơ tĕch pơ gang hơ met jĭ ARV lơ̆m khei ‘năr đei jĭ COVID-19 oei tôch hơ mơt, Anih tang găn jĭ HIV/AIDS đei lơ nơ̆r pơ tho tôch rơ đăh ăn dôm dêh char, plt lơ̆m tĕh đak. Kiơ̆ kơ ‘nŏh, Anih tang găn jĭ HIV/AIDS athei Anih vei lăng jang pơ gang dôm dêh char, plt pơ tho ăn dôm anih jang tang găn jĭ HIV/AIDS păng dôm anih jang đei ƀơm truh chih hơ dăh trong jang mă ‘lơ̆ng vă vei kơ jăp tơ drong khăm păng ƀơk pơ gang ARV ăn bơ ngai jĭ HIV/AIDS, bơ ngai hơ met hiă krê kơ tơ pŏh jĭ HIV (PrEP) tơ dăh đei 1 dăh mă lơ anih hơ met jĭ HIV/AIDS, anih hơ met PrEP đei pơ vang găn.

Hăm dêh char, pơ lei tơm (plt) đei lơ anih hơ met jĭ HIV/AIDS, PrEP, tơ dăh 1 dăh mă 1,2 anih hơ met jĭ đei pơ vang găn ‘nŏh bơ ngai jang pơ gang tơ̆ anih hơ met jĭ đei pơ vang găn tơ roi mă hrĕnh ăn bơ ngai jĭ HIV/AIDS, bơ ngai hơ met hiă PrEP oei hơ met jĭ găh tơ drong ưh iŏk hơ met ăn bơ ngai jĭ, atŭm hăm ‘nŏh roi tơ ƀôh ăn bơ ngai jĭ găh tơ drong hơ nơ̆ng hơ met jĭ tơ̆ anih hơ met jĭ HIV/AIDS, PrEP mă lăp hăm trong hlôi tơ lĕch vă găn ƀiơ̆ tơ drong krê tơ pŏh jĭ COVID-19 ăn bơ ngai jĭ HIV/AIDS.

Hăm dêh char, plt lăp đei 1 anih hơ met jĭ HIV/AIDS, PrEP mă đei pơ vang găn ‘nŏh Anih vei lăng jang pơ gang tơ chơ̆t rơih anih jang tơ plih dơ̆ng lơ̆m dêh char, plt, athei iŏk jang khăm, ƀơk pơ gang ARV ăn bơ ngai jĭ HIV.

Lơ̆m 2 tơ drong kơ pal, pơ ‘nhŏ ăn tơ drong ƀơk pơ gang ARV tơ̆ 1,2 Hnam pơ gang xăh/phương lăp hăm bơ ngai jĭ mă lei athei đei tơ drong drơ̆ng nơ̆r đơ̆ng bơ ngai jĭ păng athei vei lăng ‘lơ̆ng hơ năn ăn bơ ngai jĭ hai.

Tơ dăh bơ ngai jĭ oei hơ met hăm pơ gang ARV, bơ ngai hơ met hiă PrEP đei ăn oei hơ drô̆ ‘nŏh anih jang pơ gang oei hơ len năng bơ ngai jĭ đei hơ năp jang chă ƀơk pơ gang ARV ăn bơ ngai jĭ kiơ̆ 1 ‘nu kăn ƀô̆ jang pơ gang đei pơ jao bơ̆ jang tơ gŭm ăn anih oei pơ vang găn.

Anih jang tang găn jĭ HIV/AIDS đei hơ năp jang pơ truh pơ gang ARV kơ plăh dôm anih jang pơ gang lơ̆m dêh char đei hloi dôm anih tam mă jing anih hơ met jĭ mă lei đei Anih vei lăng jang pơ jang pơ jao hơ năp jang lơ̆m khei ‘năr gĭt kăl.

Tơ dăh bơ ngai jĭ đei chơ truh khăm păng ƀơk pơ gang tơ̆ dêh char nai kŭm nhen tơ̆ dêh char yơ ‘nŏh mă anih hơ met jĭ đei pơ vang găn ‘nŏh athei tơ roi mă hrĕnh ăn Anih tang găn jĭ HIV/AIDS vă đei tơ gŭm, pơ truh pơ gang.

Tơ̆ hơ năp đei ƀôh krê hơ mơt đơ̆ng jĭ hơ buh COVID-19, nhôn hlôi đei jơ pơ ma dơ nuh hăm ƀak si Đào Thị Hảo - Phŏ kơ dră Khoa tang găn jĭ HIV/AIDS Anih vei lăng tơ drong jĭ jăn dêh char Dak Lak vă hlôh hơ dăh hloh găh tơ drong jĭ HIV/AIDS kŭm nhen dôm nơ̆r pơ tho tơ tă vă bơ ngai jĭ HIV/AIDS pơm kiơ̆ vă vei lăng jơ hngơ̆m pran kơ dih lơ̆m pơ yan COVID-19.

- Apĭnh ƀak si tơ roi tơ băt HIV ‘noh kiơ păng hrei ‘nâu bơ ngai jĭ HIV hlôi đei trong hơ met jĭ HIV thoi yơ?

-Ƀak si Hảo: HIV ‘noh tơ drong jĭ tơ jur tơ drong pran, mưh yŏng jĭ mơ̆t lơ̆m hơ kâu jăn, yŏng jĭ HIV gô tơ drŭt tơ drong pran đơ̆ng bơ ngai jĭ, pơm ăn tơ drong pran đơ̆ng bơ ngai jĭ đei tơ jur pơm tơ drong hiôk ăn kơ pơ rang pơm jĭ iung păng pơm jĭ ăn hơ kâu bơ ngai jĭ, yua thoi noh, HIV oei đei krao ‘noh jĭ rơ vơn. Dang ei, tam mă đei trong hơ met klăih jĭ ăn bơ ngai jĭ HIV. Mă lei, hơ met hăm pơ gang tơ jră HIV (ARV) tŏk bŏk jing trong hơ nhăk ăn đei yua ăn bơ ngai jĭ, tơ gŭm pơ găn yŏng jĭ đei lơ lơ̆m hơ kâu bơ ngai jĭ, đơ̆ng noh pơm hơ tŏk tơ drong pran, tơ gŭm bơ ngai jĭ arih sot ƀiơ̆, pran ƀiơ̆ păng mă loi ‘noh jĭ pơm tơ jur tơ drong tơ poh HIV ăn dôm bơ ngai jum dăr.

- Apĭnh ƀak si tơ roi tơ băt tơ drong gĭt kăl đơ̆ng tơ drong hơ met hơ nơ̆ng hăm pơ gang ARV?

-Ƀak si Hảo: Tơ dăh hơ met hăm pơ gang ARV đei pơ dơh lê̆ gô ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng tôch kơ tih truh jơ hngơ̆m pran bơ ngai jĭ. Mưh hơ met đei pơ dơh lê̆ gô pơm nŏng đô̆ pơ gang lơ̆m pham bơ ngai jĭ tơ jur, pơm ăn bơ ngai jĭ ưh găn đei nŏng đô̆ yŏng jĭ, đơ̆ng noh pơm ăn tơ drong pran đơ̆ng bơ ngai jĭ roi ưh kơ jăng păng gô hơ nhăk truh lôch. ‘Ngoăih kơ ‘noh, tơ dăh bơ ngai jĭ ưh kơ pơm kiơ̆ hơ met hơ kâu jăn bơ ngai jĭ gô pơ jing đei kơ loăi yŏng jĭ HIV tơ jră pơ gang, ‘nâu jĭ tơ drong tôch kơ krê hơ mơt. Hơ dai hăm ‘noh, ƀơ̆t hơ met đei pơ dơh lê̆, yŏng jĭ mơ̆t gô tŏk.

- Ƀak si hăm đei nơ̆r pơ tho tơ tă hơ yơ hăm bơ ngai jĭ HIV vă vei sơ đơ̆ng jơ hngơ̆m pran tơ̆ hơ năp tơ drong jĭ đei ƀôh krê hơ mơt đơ̆ng jĭ COVID-19?

-Ƀak si Hảo: Hăm dôm bơ ngai jĭ HIV, tơ drong pran đơ̆ng bơ ngai jĭ hlôi đei tơ jur, ưh kơ jăng ƀiơ̆ pơ têng hăm bơ ngai hmă, yua thoi noh, tơ dăh bơ ngai jĭ COVID-19 dăh mă dôm tơ drong jĭ rơ vơn nai ‘noh tôch kơ ƀônh jĭ ăl hloh. Kơ lih thoi noh, lơ̆m pơ yan jĭ hơ buh âu, bơ ngai jĭ kăl kơ pơm kiơ̆ hơ met, vei sơ đơ̆ng ƀlep kiơ̆ nơ̆r athei đơ̆ng ƀak si, athei đei trong pơ ma dơ nuh hăm anih hơ met, gơh kiơ̆ kơ sô̆ điên thoăi dăh mă online… vă mưh đei tơ drong kiơ gơh pơ ma dơ nuh hăm anih hơ met vă đei tơ gŭm. Vă veh ver kơ jĭ COVID-19, bơ ngai jĭ HIV kăl ‘nĕ kơ ngôi tơ jê̆ hăm bơ ngai đei hơ mơt dăh mă bơ ngai jĭ COVID-19 vă tang găn tơ poh jĭ. Hơ dai hăm ‘noh, kăl kơ đei trong arih hiôk ‘lơ̆ng, sŏng sa, pơ dơh ngôi lăp, tôm.

Lei ah, bơ nê kơ ih ƀak si hơ!

Dơ̆ng hăm Thuem: Tơ blơ̆