VOV4.Bahnar - Khei 6 sơ năm 2017, Thủ tướng te\h đak k^ ăn tơ drong tơ chơ\t ch^h tơ mơ\t thim sâm Ngọc Linh lơ\m hơ năn tơ mam te\h đak. ‘Nâu j^ tơ mam teh đak mă blu\ng lơ\m tơ drong jang pơ gang hla ‘long. Kơ loăi sâm âu dang ei lăp đei tơ\ 2 de#h char ‘no\h j^ Quảng Nam păng Kon Tum, yua kơ 2 de#h char âu đei atu\m 1 hơ bon kông đei hơ năn ‘no\h j^ Ngọc Linh.

M^nh k^ sâm ngọc Linh hrei ‘nâu đei te\ch kơ jă đơ\ng 50 tru\h 170 triệu hlak jên, mơ\ng kiơ\ lơ\m sơ năm, t^h ie\ păng ‘lơ\ng kơ ne# hloi. Yua đơ\ng kơ jă măk de#h hnang kơ na sâm Ngọc Linh lơ\m bri brăh hlôi đei chă io\k pơ go\h.

Tơ\ Kon Tum đei 1 an^h jang ‘no\h j^ Ko\ng ti Bri ‘long Đắc Tô hlôi vei rong jơ nei păng to\k bo\k lang să hơ dre\ch sâm g^t âu.  

Đơ\ng an^h jang kơ ko\ng bri ‘long Đắc Tô, kiơ\ trong tơm 672 năm hlo\h 60 km ‘mơ\i mă tru\h tơ\ xăh Măng Ri kơ bơ ngai Sê Đăng. Măng Ri oei tơ\ hơ la jơ\ng kông Ngọc  La- m^nh lơ\m 4 loe\l kơ jung kơ hơ bon kông Ngọc Linh. Dôm sơ năm kơ âu Măng Ri đei lơ bơ ngai băt tru\h yua kơ tơ\ âu, mư\h lơ\m vă je# tết nguyên đán kon pơ lei tơ\ Măng Ri to\k bo\k lơ\m pơ yan ro# te\ch sâm hro. U|nh hnam to\ se\t ‘no\h 2,3 j^t k^, u\nh hnam lơ 2,3 tạ. A Thát oei tơ\ plei Tu Thó tơ roi tơ băt: ‘nâu j^ kơ loăi sâm yua đơ\ng kon pơ lei io\k hơ dre\ch lơ\m bri bro\k pơ tăm, lăp 2 sơ năm hlôi ăn ro# te\ch. Kơ jă 1 k^ sâm hro kro te\ch tơ\ hnam ‘no\h j^ 500 tru\h 600 rơ bâu hlak jên. Gơ nang đơ\ng ‘long sâm hro mă 1,2 u\nh hnam lơ\m pơ lei pơm đei hnam kơ jăp ‘lơ\ng, răt đei ti vi, gre hon đa. A Thát tơ roi tơ băt ‘nho\ng hlôi lơ ‘măng năm mơ\t lơ\m kông tơ chă sâm Ngọc Linh. {ơ\t hơ drol io\k đei lơ ‘no\h kơ jă re\h. Dang ei ‘no\h tơ chă jơ\p kơ bri mă lei hui kơ tơ [ơ\p. Đei đăi ku\m lăp 1 kơ đôp ie\, bro\k tru\h ‘no\h đei bơ ngai răt hloi:

“Kon pơ lei bơ ngai Sê Đăng nhôn, năm tơ chă sâm lơ\m bri pơ ma atu\m ku\m gle\h hret. Năm mơ\t lơ\m bri hơ tăih, mơ\t lơ\m mir vă tơ chă sâm, nhôn ku\m tôch kơ hơ drin.” 

Nhôn hơ nơ\ng năm rok trong te\h kông krang hơ tăih vă je# 10 km, trong koe\ch koe\l, trong krang pơ dơ\ng vă năm tru\h trăi tơ ring pơ tăm sâm Ngọc Linh, kơ ko\ng ti Bri ‘long Đắc Tô. Tơ ring bri âu đei kơ jung đơ\ng   1.800 tru\h  2.000 mét, pơm tơ je# loe\l kông Ngọc La kơ na krang pơ dơ\ng. Hui bơ ngai đei mơ\t lơ\m âu yua kơ athei năm kle\ch 3 an^h vei lăng kơ hret, hăm dur var rơ sô, jơ la tơ [it. ‘Nho\ng Hoàng Văn Chất, pho\ kơ dră vei lăng ko\ng ti bri ‘long Đắc Tô ba nhôn to\k krang, rok to\k bo\k bri năm lăng pơ gar sâm. Pơ yan âu sâm Ngọc Linh to\k bo\k tep. Ư|h kơ [o#h ‘long sâm, lăp jing dôm kơ nong pu\k hla. ‘Nho\ng Chất yua ti tưk pu\k le# le\ch 1 pôm [um Ngọc Linh t^h [iơ\ kơ hơ nglou tơ hlou, kơ jung dang 15 cm, trăp dang 100 gam, găh kơ nho\ng ‘nao le\ch rơ nôp kok. {um sâm âu đei kơ jă dang 15 triệu hlak jên. Kiơ\ 1 mét vuông pu\k hla, đei hlo\h j^t to\ [um Ngoc Linh to\k bo\k tep, đei kơ jă hlo\h 150 triệu hlak jên. Yua thoi no\h kơ na khu\l nhôn tam tru\h 10 ‘nu hlôi đei hlo\h 10 ‘nu bơ ngai vei lăng chông trong.

Krao ‘no\h j^ pơ gar sâm mă lei tơ pă ‘no\h j^ 1 tơ ring bri kơ drơ\ng. Yua kơ ‘long sâm Ngọc Linh lăp hơ r^h to\k bo\k lăm pu\k hơ la yơ\p bri. Bơ ngai pơ tăm ako\m pu\k hla pơm jing kơ nong tơ\ hơ la yơ\p bri vă ơng găr, pơ tăm tơ ley. 1 sơ năm ‘long sâm ngọc Linh tep pơ om dang 4 khei păng blu\ng pơ yan pu\ih phang sâm gô chăt tơ mơ\ng hlôi kơ te\h jing ‘long, le\ch pơ kao đei găr đang kơ ‘no\h sâm tep dơ\ng. Thoi no\h, 1 sơ năm [um kơ jung thim 1 măt, kơ na mư\h jo# măt [um gô băt sơ năm đơ\ng sâm.   

{ok Nguyễn Thành Chung, Kơ dră vei lăng ko\ng ti bri ‘long Đắc Tô tơ roi tơ băt: Dang ei Ko\ng ti hlôi pơ tăm đei 15 hec tar sâm Ngọc Linh. Lơ\m no\h đei lơ ‘no\h j^ sâm đơ\ng 5 tru\h 6 sơ năm, păng sâm ‘nao pơ tăm sơ năm 2016. Pha dơ\ng đei dôm pơ gar sâm hlôi đei 18 sơ năm. M^nh sao sâm âu tơ dăh năm te\ch, kơ so# jên io\k đei dang 50 ti hlak jên. {ok Trung pơ ma hơ dăh ‘no\h j^ đơ\ng sơ\ tru\h dang ei Ko\ng ti kơ [ok tam mă đei lai yơ te\ch tơ le\ch 1 pôm [um sam hơ yơ. Yua kơ roi le# đunh [um roi t^h, roi đei kơ jă măk. Tơ drong nai dơ\ng, đơ\ng ro\ng kơ tep pơ om, khei 3 [um le\ch tơ mơ\ng, jing ‘long đang kơ ‘no\h le\ch pơ kao, tru\h khei 8 gô ăn io\k đơ\ng 40 tru\h 50 găr, đei kơ jă vă dang 3 triệu hlak jên.

Khu\l nhôn to\k tơ\ kông lăng sâm đei [ok Nguyễn Văn Bút năm hơ dai. {ok Bút sơ\ pơm kơ dră vei lăng mir đak lar Ngoc Linh tơ\ âu. {ok ‘no\h j^ bơ ngai đunh kơ âu vă je# 20 sơ năm hlôi pơ jing tơ drong jang vei lăng sâm Ngọc Linh đang kơ ‘no\h năm tru\h tơ\ Hà Nội pơ tru\h ăn kơ an^h tơm vei lăng găh cho\h jang sa păng hơ to\k tơ iung tơ ring tơ rang păng ap^nh đei hlo\h 9 ti hlak jên vă tơ le\ch jang tơ drong jang “ Vei lăng sâm Ngọc Linh”. {ok Bút tơ roi: {ơ\t dơ\h sơ\, [ok păng kang [o# mir đak lar năm tru\h tơ\ rim pơ lei, rim hnam krao hơ vơn kon pơ lei ‘ne\ kơ io\k [um sâm Ngọc Linh lơ\m bri, vă kơ ‘long le\ch pơ kao, đei plei. 1 pôm găr mir đak lar gô răt 20 rơ bâu hlak jên. Gơ nang đơ\ng ‘no\h mă đei găr, dang ei ‘no\h j^ pơ gar sâm 18 sơ năm âu:

“Hăm ‘long sâm Ngọc Linh ‘no\h dang ei oei vei đei hơ dre\ch đơ\ng sư ‘no\h j^ 1 tơ drong tôch chhôk hơ iă. Mă lei tơ drong mă ^nh oei tơ tăm hrei ‘nâu ‘no\h j^ hăm sâm Ngọc Linh ‘no\h 1 ‘long kăp g^t hui kơ đei kơ te\h đak bơ\ih- krao ‘no\h ‘long sâm Việt Nam. ‘No\h thoi no\h găh đunh đai tai sơ năm ư\h kơ đei dôm trong jang hơ dăh ‘no\h ^nh tơ che\ng akhan mă mônh ‘no\h j^ tơ drong sơ đơ\ng vă vei lăng hơ dre\ch âu ‘no\h to\k bo\k tơ [ơ\p dôm tơ drong mơ mat tat, tơ drong ‘no\h j^ kho\m mă vei lăng ăn [lep hơ dre\ch đơ\ng sâm Ngọc Linh”

{ok A Hùng ‘no\h j^ bơ ngai Sê Đăng kơ tă lơ\m tơ ring, kơ na băt klo\h kle\ch rim trong năm lơ\m tơ ring bri âu. Sơ năm 1998, [ok A Hùng năm tơ\ mir đak lar đơ\ng kơ dră Bút vă tơ chă gar Ngọc Linh ơng ‘long, pơm pơ gar. 19 sơ năm hlôi bơ\ih, A Hùng hơ đơ\r hăm ‘long sâm, tep hăm ‘long sâm to\k bo\k bri. Dang ei A Hùng hlôi pho\ kơ dră, kơ tă pơ gơ\r khu\l vei lăng, jing gơng tơ [ư\h Ko\ng ti hăm kon pơ lei Sê Đăng lơ\m tơ ring găh tơ drong jang hơ dai jang kiơ\ pơ yan ako\m pu\k hla, rei găr, vei lăng pơ gar sâm. A Hùng vă pơ dơ\h hưu bơ\ih, mă lei ko\ng ti oei gơ\t dơ\ng, yua kơ đơ\ng kơ dră che\p kơ\l tru\h ko\ng nhân ko\ng ti lăng [ok ‘no\h j^ pơ hngol kơ pơ gar ‘long. Ư|h kơ đei [ok, hơ nat đei pơ gar sâm nhen hrei ‘nâu. {ok A Hùng tơ roi tơ băt, pơ yan sâm tep lăp bơ ngơ\t tang găn bơ ngai ôn mơ\t tơ tông kle\ đe\ch, mă lei mư\h sâm le\ch tơ mơ\ng, cho#h pơ kao ‘no\h kơ ne bri tơ chă tôm trong vă kăp ‘long, sa pơ kao. {ơ\t lăp athei kro\ng prăt măng vă pu\h, pơ lôch kơ ne:

“ Tơ drong tơm vei lăng prăt năr prăt măng hloi. Gơ măng ku\m bơ\ jang vei lăng, kơ ‘năr ku\m thoi no\h mơ\n. Tơ drong jang tơ\ âu ‘no\h thoi no\h đe\ch. Pơ ma atu\m ku\m tôch kơ mơ mat tat.”

Tu Mơ Rông ‘no\h j^ apu\ng ‘nao pơ jing kơ de#h char Kon Tum, hơ găt te\h bri brăh să, mă lei măt kon pơ lei lăp ‘nao [lep 25 rơ bâu ‘nu, găh lơ ‘no\h j^ bơ ngai Sê Đăng. {ok A Hơn Kơ dră an^h vei lăng kon pơ lei apu\ng Tu Mơ Rông tơ roi tơ băt: Ku\m hăm sâm Ngọc Linh, tơ ring bri kông âu oei đei dôm j^t kơ loăi pơ gang hla ‘long kăp g^t nhen: Ngũ vị tử, đẳng sâm, lan kim tuyến (cỏ nhung), rơ ya [a... Gơ nang đơ\ng dôm kơ loăi ‘long âu, tơ drong ar^h sa kơ kon pơ lei tơ\ âu hlôi sơ đơ\ng, hơ to\k tơ iung hlo\h kơ hơ drol sơ\. Tơ\ dôm xăh Ngọk Yêu, Tê Xăng, Măng  Ri hlôi pơ jing đei rim gru\p u\nh hnam jang hơ dai hăm an^h jang mơ dro sa vă vei lăng bri, pơ tăm vei lăng ‘long pơ gang hla ‘long hơ nhăk ăn io\k yua mu\k drăm lơ. {ok A Hơn tơ roi tơ băt:

“ Apu\ng ku\m pơ tho tơ tă ăn kon pơ lei io\k 1,2 sâm chăt kơ d^h tơm ‘no\h, pơ tăm dơ\ng vă vei hơ dre\ch. Tơ pă dang ei 1,2 gru\p u\nh hnam hlôi jang tơ drong ‘nâu, to\k bo\k hơ to\k tơ iung păng đei io\k yua. ‘Ngoăih kơ kon pơ lei ‘no\h rim an^h jang mơ dro sa, mă loi ‘no\h j^ Ko\ng ti Duy Tân ku\m hlôi jang hơ dai hăm kon pơ lei, ‘ngoăih kơ so# jên kla rim khei ‘no\h ko\ng ti ku\m hlôi tơ gu\m, mư\h 1 sơ năm 1 ‘nu bơ ngai vang jang, đei io\k 10 ‘long sâm hơ dre\ch vă kơ dôm u\nh hnam ‘no\h chă pơ tăm kơ d^h dơ\ng”.

Sâm Ngọc Linh hlôi ch^h tơ mơ\t lơ\m hơ năn tơ mam te\h đak. ‘Nâu j^ tơ mam te\h đak mă blu\ng lơ\m tơ drong jang pơ gang hla ‘long. Ko\ng ti bri ‘long Đắc Tô păng dôm kon pơ lei kon kông tơ ring ‘nâu hlôi tơ gop lơ\m tơ drong vei lăng, pơm hơ dre\ch sâm Ngọc Linh – ‘long sâm Việt Nam./.

Lê Xuân Lãm ch^h

Thuem tơ blơ\