Dom kadha siam gheih dalam adat ba talang tame kut di urang Cam Balamôn tỉnh Ninh Thuận

      Urang Cam Awal tuk matai bloh hu ba nao dhal di sa labik iew lac Ghur. Yaok thun dalam bilan 9 Hồi lịch bhap bani nao mek hareik saong ngak Ramewan. Dalam tuk nan, urang Cam Ahier tuk metai bloh ba nao dhal labaih sa thun ye rok mek talang tagok cuh saong khik veik 9 klaih talang angaok dhei piah ngak Kut.  

      Urang Cam hu panuac ndom lac:

     “Daok hadiuk ngak mbang ka urang - Metai nao ba talang ka amaik”

      Hình tượng dalam Kut Cam nan lac dom goi patau vin, oh hu vết saluah hu mek meng ala kraong, craoh. Piah ba hu patau mai ngak adat, dom Gru Saih Cam njauk ngak adat likau yang. Adat ngak Kut di urang Cam Ahier ndung bak ralo makna siam gheih yau Yuan lac “Lá rụng về cội”. Tuk daok diuk meda daok pak halei jeng hu, min tuk metai nao njauk mai veik haong baoh sang di drei, mai veik haong gauk gar, puk palei. Tui hatai saneng di urang Cam Ahier, but pajaih halei oh hu Kut ye njauk urang klao haiy brei, lac oh hu halau gha. Ini lac sa adat cambat dalam chế độ mẫu hệ di urang Cam.

       Piah ngak adat ba talang tame Kut, gah sang diuk hu trách nhiệm ba klaong (nan lac baoh hộp caok talang) mai jao ka gauk gar gah pasang. Taong abih, dom klaong (nan lac dom hộp caik talang  dhei di urang metai) hu cakaong nao angaok  kiệu tal Kut piah ngak adat Patrip. Dom but pajaih dalam sang njauk pataom hu 15 – 30 hộp “klaong” ye ngak adat ba talang tame Kut, tukvak ini lahik meng 5 tal 10 thun, nan ye ini hu mong lac adat prong abih di urang Cam Ahier. Njauk abih ralo thun saong lac adat prong nan ye anek taco dalam sang hu mbaok biak ralo yau sa harei roya.

       Tui Gru harei Hán Văn Dậu di palei Hữu Đức, xã Phước Hữu, huyện Ninh Phước: Dom nghĩa địa urang Cam iew lac "Kut” bhian daok atah palei nan ye manuac urang njauk nao tapa ralo đoạn jalan, kadha kiêng kị nan lac oh brei pandar radaih piah pajeng dom kiệu klaong bo njauk nao takai. Tuk nao tal  nghĩa địa Kut, dom kiệu klaong hu dak tapak talei tui thứ bậc, thành phần xã hội… Kut hu paga pacang saong rabha jeng dua, sa gah brei ka dom urang metai siam yau oh jaoh jo, ruak akik saong oh khin urang langiu tộc; gah daok veik caik ka urang metai jhak yau: metai langiu jalan, ruo babhap njauk ruak kik. Bhian di nyu, Kut di urang Cam hu 6 goi patau (yaok goi patau brei thau ka sa but pajaih, ka sa giới tính). Dom hộp klong hu sa halau janeng ngak adat palih saong menei haci hacih, hadei di nan vak angan piah plaih meluk saong ngak tui thứ tự meng prong tal sit. 

        Tuk dom adat cambat sit hu ngak blaoh blai, dom candiah talang dhei hu caik tame veik dalam hộp klaong piah caga ka adat prong jang. Di tukvak 0 tuk,  Pô Sà ngak adat ginreih ini. Tuk nan tok hu po janeng ini saong urang dalam but pajaih hu mbaok tame ngak adat. Adat hu peih nga di kreh melam kayua tuk nan Pô Di hóa thân jeng Yang Siva ba linh hồn urang metai mai haong gauk gar but pajaih, ong akaok ong akei saong mai haong thế giới vĩnh hằng  tamat bloh sa rai di urang Cam. 

          Adat ba talang tame Kut nan lac adat puac abih di dom nghi lễ vòng đời. Hadei di adat ini, bhap bani urang Cam jia lac linh hồn di urang metai hu nao taom haong ong amuk ong akei. Ba talang tame Kút lac sa adat cambat ndung bak yaom glaong ilamo, giá trị đạo đức, xã hội, lac talei pambuak pagam bhap bani Cam Ahier tui sa xã hội mẫu hệ. Urang Cam Ahier ndom lac, Kút lac labik daok di Ong Prok saong hu phụng thờ, lac labik piah ngak dom adat kakuh likau di baoh sang saong gau gar but pajaih dalam dom harei mbang Katê yaok thun./.

NHỮNG GIÁ TRỊ NHÂN VĂN TRONG LỄ NHẬP KUT CỦA NGƯỜI CHĂM BÀLAMÔN TỈNH NINH THUẬN

         Người Chăm ở Ninh Thuận theo ba tôn giáo là: Chăm Balamôn (Chăm Ahier), Chăm Bàni ( Chăm Awal) và Chăm Hồi giáo. Mỗi tôn giáo có nét đặc trưng sinh hoạt văn hóa, tín ngưỡng riêng, thể hiện rõ nét nhất trong nghi lễ tang ma. Người Chăm Ahier khi chết thì làm lễ hoả táng. Người ta chỉ giữ lại 9 miếng xương vùng trán đựng trong hộp người Chăm gọi là klaong để sau này làm lễ nhập Kút. Người Chăm quan niệm khi bộ xương trán được đưa vào Kut thì linh hồn người mất được hóa kiếp về với tổ tiên.

         Người Chăm Awal khi qua đời được chôn cất ở một nơi được gọi là Ghur. Hàng năm vào tháng 9 Hồi lịch người dân đến làm lễ tảo mộ và bắt đầu lễ hội Ramewan. Trong khi đó, người Chăm Ahier khi qua đời sau khi chôn hơn một năm, hài cốt được lấy lên làm lễ hỏa táng và giữ lại 9 mảnh xương trán để đem làm lễ nhập Kut.  

        Người Chăm có câu tục ngữ:

        “Daok hadiuk ngak mbang ka urang

           Metai nao ba talang ka amaik”

          Có nghĩa là:

          “Còn sống thì tạo ra của cải cho người dưng

            Đến khi chết đi thì mang xương về trả cho mẹ”

         Hình tượng trong Kut Chăm là những tảng đá hình tròn , không vết tì xước được lấy ở sông, suối. Để mang được đá về làm lễ, các vị chức sắc Chăm phải lễ cúng xin phép thần linh đàng hoàng, tỉ mỉ. Nghi lễ nhập Kut của người Chăm Balamôn  mang một ý nghĩa nhân văn sâu sắc “Lá rụng về cội”. Lúc sinh thời có thể sinh sống ở bất kỳ nơi nào, nhưng khi chết đi phải về lại với gia đình, dòng tộc và xóm làng. Theo quan niệm của người Chăm Balamôn,  tộc họ nào không có nhà Kut sẽ bị dân làng mỉa mai, chê cười cho là không có tổ tông. Đây là một phần nghi lễ trong chế độ mẫu hệ của người Chăm.

         Để tiến hành nghi lễ nhập Kut, bên gia đình vợ có trách nhiệm mang klaong (tức cái hộp đựng hài cốt) về bàn giao cho dòng tộc bên chống. Tất cả, các klaong ( tức là hộp đựng xương trán người đã khuất ) được khiêng đi trên kiệu đến Kut để tiến hành nghi thức Patrip. Các tộc họ trong gia đình phải hội tụ được 15 – 30 hộp “ klaong” thì tổ chức lễ nhập Kut, khoảng thời gian này mất từ 5 đến 10 năm, do đó đây được xem là nghi lễ quan trọng của người Chăm Balamôn. Phải mất nhiều năm và là nghi lễ quan trọng nên dòng người cùng con cháu trong gia đình tham gia đông đủ như một ngày hội.

Ông Bá Văn Hổ - Trưởng tộc họ Ber ở thôn Hữu Đức, xã Phước Hữu, huyện Ninh Phước, tỉnh Ninh Thuận cho biết thêm: Năm 1984, tộc họ có thực hiện lễ nhập Kut một lần, toàn bộ là thế hệ bà thôi, còn thời ông bà cố thì lúc đó con cháu còn nhỏ nên không biết rõ. Đến năm nay, tính theo lịch Chăm là 33 năm thì tộc họ này mới làm lại. Đợt này, tộc họ phải thực hiện nhập Kut cho 36 vị, với 5 thế hệ gồm ông, bà, con, cháu và chắt trong tộc họ.

          Theo sư cả Hán Văn Dậu ở thôn Hữu Đức, xã Phước Hữu, huyện Ninh Phước: Các nghĩa địa người Chăm gọi là "Kut” thường nằm cách xa làng nên đoàn người phải di chuyển qua nhiều đoạn đường, điều kiêng kị là không được dùng xe để chở các kiệu klaong mà phải đi bộ. Khi đến nghĩa địa Kut, các kiệu klaong  được xếp ngay ngắn theo thứ bậc , thành phần xã hội… Kut được rào và ngăn làm hai, một bên là dành cho những người chết lành như không bị tật nguyền, bệnh tật và không lấy người ngoại tộc; bên còn lại dành cho người chết xấu như : chết ngoài đường, cơ thể bị tật. Thông thường, Kut của người Chăm gồm 6 tảng đá ( mỗi tảng đá biểu trưng cho 1 dòng tộc, cho giới tính). Các hộp  klong sẽ được một vị chức sắc làm lễ tẩy uế và tắm rửa sạch sẽ, sau đó ghi tên nhằm tránh nhầm lẫn và tuân theo thứ tự từ lớn đến bé.

          Khi các nghi thức nhỏ lẻ xong xuôi, các mảnh xương trán lại được đặt cẩn thận trong hộp  klaong  để chuẩn bị nghi thức quan trọng. Vào lúc 0 giờ, vị chức sắc cao nhất là Pô Sà sẽ làm nghi lễ linh thiêng này. Lúc này chỉ có vị chức sắc và người dòng tộc được tham gia làm lễ. Lễ diễn ra vào đêm khuya vì đó là lúc Pô Di hóa thân thành thần Siva dẫn linh hồn người đã khuất về với dòng họ, tổ tiên và đến với thế giới vĩnh hằng kết thúc một vòng đời của người Chăm. Sư cả Hán Văn Dậu cho biết thêm: Người bình thường thì được phép nhập Kut 3 ngày 3 đêm, còn những người không bình thường thì chỉ làm 1 ngày thôi, nhập vào Kut Hier (tảng đá bên ngoài Kut lớn). Thông thường 1 cái Kut có 6 tảng đá ( mỗi tảng đá biểu trưng cho một dòng tộc, một giới tính), trong đó có 3 tảng đá chính  là 1 là dành  Pô Dhi (hay còn gọi là thần quản lý Kut), 1 tảng đá dành cho đàn ông, 1 tảng đá dành cho phụ nữ) được xếp thẳng hàng; 2 tảng đá phụ ( tức là dành cho người chết xấu) xếp hơi lệch 1 hướng, 1 tảng đá cho người canh giữ Kut (ông That).

           Lễ nhập Kut là lễ nghi cuối cùng của các nghi lễ vòng đời. Sau lễ này, cộng đồng người Chăm tin là linh hồn người quá cố đã về với tổ tiên. Nhập Kút là một phong tục mang nhiều giá trị văn hóa, giá trị đạo đức, giá trị xã hội, là sợi dây liên kết cộng đồng người Chăm Bàlamôn theo một xã hội mẫu hệ truyền thống. Người Chăm Bàlamôn thì cho rằng, Kút là nơi cư ngụ của tổ tiên (On Proh) và được phụng thờ, là nơi làm các nghi lễ khấn vái của gia đình và tộc họ trong các dịp lễ hội Katê hàng năm./.

Thúy LInh VOV Hồ Chí Minh