Pala plang mek menyek di Tây Nguyên

          Bhapbini di Tây Nguyên daok patagaok sa janih phun công nghiệp barau, mbuan pala, mek hu kein laba glaong. Nan lac phun plang. Dalam tuk darak pasal trun tagok, tua riya dui atah trak, phun plang hu maong lac phun daong ka “tập đoàn” phun công nghiệp di Tây Nguyên. Kadha vak di Hoàng Minh, urang vak di rayo sap ndom VN :

      Meng jaik 5 ha plang gam saong jaik 10 ha cà phê, amraik kalu, cao su, yaok thun jien mek tame di sang saai Mông Văn Mậu hu tal 600 triệu đồng. Sang danaok, taneh riya praong jaik 300 mét vuông di saai Mậu maong oh karei hagait sa hợp tác xã sit hu ginup sang xưởng, máy móc: “ Tuk daok pak Tuyên Quang dahlak pala saong diuk meng jien pablei menyek plang jeng hu 5 - 6 thun. Dahlak mai ini min jeng daok liên lạc saong mối menyek gam gam. Yaom menyek plang tok tagok min oh tuk halei trun. Akaok mereip lac 15.000/sa kg, hadei nan tagok tal 50-60 rabau saong glaong di abih lac hu 90.000 đ/sa kg. Mboh yaom yau nan  meng jak dom adei saai gam ngak ”

         Saai Mông Văn Mậu, umo 49 thun, lac urang Nùng asal daok di huyện Quảng Uyên, tỉnh Cao Bằng. Thun 1978, sang saai ba gauk mai daok di huyện  Sơn Dương, Tuyên Quang. Tui panuac khan di saai, di labik ini, kinh tế sang saai hu patagok glaong abih palei meng bruk pala plang. Min, tuk palei hu chính sách jak ba bhapbini pala keo, pala tabau duh ka sang mac, sang lahik labik pabak menyek plang, raidiuk laik tame kan kandah. Meng nan saai Mậu khang hatai tame daok di Tây Nguyên. Nao tal labik barau, akaok mereip saai Mậu jeng pala iek rilo janih phun palaa mengkan di puk palei min oh hu kein laba. Hadei di rilo thun roh duah, maong mboh taneh riya di Ea Tir, Ea H'leo, Đắc Lắc, siam piah pala plang, saai Mậu jakba dom mikva dalam palaei nao tabiak Tuyên Quang mek pajaih plang mai pala .

      Saai Lương Kim Đằng, bangsa Nùng, sa dalam dom urang akaok mereip tame pala plang gam saong saai Mậu, lac : “Tuk akaok mereip jeng mboh mạo hiểm, min mboh saai Mậu khang hatai ngak, dom adei jeng halan hataian ngak. Dom adei saai ba gauk tame ngak plang. Akaok mereip  pajaih saai ba tame, yaok sang pala hu jaik 2 sào min. Urak ini adei peih praong hu 4 hecta paje. 40 tal 45 harei kakak sa mbang, duk saong phun café mboh hu jang kayua nyu oh pruh ia, buh takik khak. Tui yaom café yau urak ini, nyu hu yaom jang. Ka klau lac dom janih jru jeng oh pruh ”.

      Dom harei barau pala iek, taneh pala plang daok takik, mikva oh ginup jien pah urang ngak, saai Mậu dang tabiak peih bruk brei ka mikva daong pren gauk tui jalan đổi công, harei ini ngak ka sang ini, paguh ngak ka sang thiah. Thun 2013, saai jak ba rik phun jien ngak lò chưng cất tinh dầu, saong blei veik taong abih pandap di mikva. Ông Phùng Văn Thanh, Phó akaok uy mban bhapbini xã Ea Tir, taong yaom: “dom bruk ngak di saai Mông Văn Mậu oh lac ba mai ka palei sa janih phun plaa hu kein laba, bo daok rik daong xã peih ngak tiêu chí ka 13 dalam bộ tiêu chí padang ngak palei pala barau lac yaok xã hu sa tổ hợp tác ngak mbang hu kein laba .”.

       Ea Tir lac sa dalam dom xã kan kandah di huyện Ea H’leo, tỉnh Đắc Lắc. kayua taneh dốc yau nan ye hadei di yaok bilan hajan, taneh gaok ia theik abih, dak harei dak bạc màu. Dalam jaik 10 rabau hec ta taneh tự nhiên di xã, hu tal 6 rabau hecta taneh randaih patau, oh siam ka dom janih phun ye amraik kalu, paok plait, cà phê, cao su... Lingiu di nan,  raidiuk mikva kan kandah, nan ye rilo sang oh hu jien piah pala dom janih phun công nghiệp ini. Min, taneh patau randaih nyu lagaih ka phun plang cakrok, jien buh tame takik, jien mek tame drah samal. Dom sang hu taneh pala caphe, amraik kalu blaoh jeng meda pala pablak phun plang tuk phun oh ka khép tán, mek katut raong atah, ba mai kein laba glaong.

           Ông Vương Văn Lực, akaok kapul urang nong xã Ea Tir, mboh lac: “1 ha plang riak hu 3 gaok saong yaok gaok hu 13 lít. Yaok lít pablei hu 270. 000 saong 40 harei kakak sa mbang ye jien laba  yaok ha yaok bilan meng 4 triệu meteh tal 5 triệu. Pala phun plang tok lah phun amraik kalu, min mbuan plaa, oh đầu tư hagait. Meng tuk pala bahrau tal tuk kakak lac 4 bilan. Hadei di 4 bilan ye yaok 40 harei kakak sa mbang. Sa bilan kakak hu min caik 40 harei độ menyek nyu siam jang. Nan ye mikva di ini ndom lac bilan halei jeng hu jien bilan”.

        Tui saai Mông Văn Mậu, urak ini darak pasar blei tinh dầu sả biak khang. Meng tuk ngak, oh tuk halei pandap catang pablei. Tui yaom meng 250 - 270 rabau  đồng/sa lít tinh dầu jeng daok biar, kayua pandap di mikva daok tapa tangin urang blei. Meyah pandap ini hu tut angan pablei salih, hu pambuak bruk ye yaom daok tagok glaong jang.

       Dalam tuk tua riya dui atah dalam dom thun jaik ini di Tây Nguyên, plang lac sa dalam dom janih phun công nghiệp siam lagaih, mbuan pala saong ba mai kein laba glaong. Abih di nyu nan lac di dom puk palei taneh thu lagu, kan kandah yau Ea Tir, meyah hu sangka patagok njauk, phun plang mbuan jeng sa dalam dom janih phun pala praong piah bhapbini tabiak truh kathaot saong ngak kaya meda./.

Thúy Linh