L’mặ nắc công muy râu pr’lúh cr’ay. Nâu câi, đợ ma nứih l’mặ ting t’ngay ting bấc cóh p’niên, pa bhlâng nắc p’niên ặt ma mông cóh pr’loọng đong z’zăng ca van. L’mặ công nắc đoo tu bhrợ ha muy bơr cr’ay n’đắh c’lâng a ham, da dul, c’lâng đhó… bhrợ cắh liêm crêê tước pr’ặt tr’môông âng p’niên cóh brương tr’nu. Tu cơnh đêếc, cóh c’nặt t’rúih “ ma nứih pa dứah đh’réh cr’ay âng bhươl cr’noon” bêl đâu pa choom đoọng ha đha nuôr lâng pr’zớc năl ghít lấh bh’rợ l’mặ cóh p’niên đoọng đấh vêy bấc cơnh bh’rợ zêl lâng cha groong.

Hâu tu váih pr’lúh cr’ay l’mặ cóh p’niên?

Pr’lúh cr’ay l’mặ cóh p’niên nắc đoo tu. L’lăm nắc tu cr’đơơng tơợ a conh a căn. Đhr’năng dưr váih l’mặ cóh p’niên nắc dưr bấc lấh 4 chu ha dang muy cóh 2 cha nắc ca conh ca căn âng p’niên n’nắc l’măk lâng vêy dưr váih 8 chu ha dang mị anhi ca conh ca căn l’mặ.

Tr’nơợp l’mặ nắc tơợp buôn vêy tơợ tâm lý: muy acoon p’niên tr’nơợp “ oom k’tứi” vêy choom bơơn đươi dua râu pa chô dưm, pa to đoỌng cha cha đa đắh la lấh bấc, la lấh đănh… lêy cơnh nắc muy râu pa chô dưm đoọng ha a chăc… choom cr’đơơng tước p’niên  l’mặ.

Muy râu tu pa bhlâng chr’nắp cớ nắc đoo tu p;niên cắh lấh cha ớh chr’lêê, bhrợ râu dưr xưa bấc chất, k’rong đớc bấc dưr váih c’cọ n’xiêng. Râu đâu buôn lum cóh apêê p’niên toong t’ngay buôn tợt lêy tivi, tợt máy vi tính…

Muy râu tu cớ nắc tu loóih cha ộm cắh crêê khoa học âng pr’loọng đong pa bhlâng chr’nắp: apêê g’lúh cha cha la lấh u bấc zấp râu, la lấh bấc lêệ, a xiu, a óc…

L’mặ buôn cr’đơơng tâm lý lâng c’rơ âng p’niên ng’cơnh?

Bấc đhr’năng tu l’mặ buôn bhrợ ha p’niên cắh liêm crêê tước pr’ặt tr’mông âng p’niên brương tr’nu.

Râu cắh liêm crêê tr’nơợp nắc n’đắh tâm lí- xã hội. p’niên la lấh l’mặ nắc buôn ặt zâng đợ râu  xay moon cắh pr’hay âng apêê n’lơơng, âng râu buôn đơơng mốp loom, da dô a chắc.

Bêl tước cr’chăl dưr pậ banh, đợ apêê râu crêê tước l’mặ n’xiêng buôn dưr váih, cơnh: bấc cholesterol, n’xiêng cóh a ham bấc, cắh cậ muy râu u xưa la lấh bấc chất Insulin buôn cr’đơơng tước đhó a ham cóh brương tr’nu. Cơnh đêếc, l’mặ cóh p’niên nắc đợ râu dưr váih bấc cơnh cắh liêm crêê cóh cr’chăl dưr pậ banh: c’léh cr’ay c’lâng a ham, da dul, đhó a ham, huyết áp, rối loạn cóh a bốc…, c’lâng pr’hơơm, tơợ đêếc nắc choom pa xiêr muy cơnh đợ liêm lứch, bh’nhăn đấh bh’nhăn choom.

Nâu câi nắc đợ râu bh’rợ chr’nắp đoọng rơớt l’mặ cóh p’niên:

Bhrợ bhr’lậ bh’rợ loóih cha cha đa đắh cắh liêm crêê:

Muy đhị bấc tu buôn bhrợ l’mặ cóh p’niên k’tứi nắc cha bấc, pa bhlâng nắc ch’na cha đấh, bấc n’xiêng, hắt bhơi r’véh, p’lêê p’coo lâng dzơơng bh’gớt p’vẹ, tu cơnh đêếc choom pa choom đoọng p’niên đợ râu bh;rợ:

+ Đoọng p’niên cha bấc bhơi r’véh, p’lêê p’coo, pa bhlâng nắc p’lêê t’mêê, ha dang cắh vêy, nắc choom đươi dua ch’na ta đớc cóh tọ cắh cậ đớc cóh tủ lạnh xăl đoọng u cha.

+ Oó lấh câl ch’na vêy bấc calo, n’xiêng lâng lâng râu âng ngam, cơnh pr’ộm vêy gas, ch’na đấh, beng kẹo… Nâu đoo nắc c’bhúh ch’na âng p’niên buôn kiêng cha, nắc câl xoọc mơ đhêêng lâng oó lấh đoọng p’niên cha la lấh bấc.

+Cắh choom lơi cha cha bêl ra diu. Lơi cha cha bêl ra diu buôn bhrợ ha p’niên ha ul, ga lêếh lâng bhrợ ha p’niên kiêng cha bấc râu ch’na cắh liêm crêê.

+ Choom bhrợ  đợ chu cha cha u ma mơ, khoa học, vêy crêê đoọng ha c’rơ. Zấp ngai choom cha cha đh’rứah đoọng bhrợ đoọng ha p’niên mr’hal lâng vêy pr’đơợ cha bấc ch’na, doó lấh cha ch’na âng ngam, cha ch’na bha rêếc bha róc.

+ T’đui đợ pr’ộm cơnh đác, sữa, đác pị p’lêê p’coo. Đhêêng cơnh đác pị p’lêê p’coo nắc pr’ộm âng choom n’đhang cớ vêy bấc calo tu cơnh đêếc đoọng p’niên ộm xoọc mơ đhêệng.

+  Pa choom đoọng p’niên cha bấc râu ch’na t’mêê đoọng u loóih. Zấp bêl cha m’bứi, cắh choom cha la lấh bấc bhrợ ha p’niên buôn cắh tộ kiêng cha lâng k’pân.

+ Cắh choom đươi dua ch’na, pr’ộm bhrợ ch’ner đoọng ha p’niên. Pa đhang moon, ha dang p’niên cha bấc bhơi r’véh, p’lêê p’coo nắc đoọng zên, bánh kẹo…

+ Zay đoọng p’niên cha tr’xin, tr’bứi, cha tr’ooi, bh’nhai  pa nhoonh n’đhơ bêl p’niên ha ul. Zấp râu chr’na pr’ộm u liêm crêê zêng râu quyết định âng ca căn ca conh. N’đhơ cơnh đêếc, cha bấc cha hắt, nắc dzợ cr’đơơng ooy c’rơ cha cha âng p’niên. Ha dang cha cha bấc nắc đoọng p’niên cha xoọc mơ đhêêng, cắh cậ ha dang cắh u crêê boóp nắc công t’bhlâng bhơl p’niên cha đợ lứch đoọng k’đhơợng liêm c’rơ tr’mung.

P’ghít lêt bêl đươi dua chr’na bha rêếc bha róc:

Cơnh đha nuôr lâng pr’zớc năl, bh;rợ cắh đoọng p’niên cha bha róc bha rêếc nắc đoo cắh mặ, n’đhơ cơnh đêếc chơớih payđợ chr’na liêm đoọng ha p’niên buôn pa dưr đhr’năng l’mặ. tu cơnh đêếc choom p’ghít đợ râu đâu:

+ Cha bấc p’lêê p’coo

+ Đác pị p’lêê p’coo

+ Ha dang p’lêê p’coo goÓ đớc cóh tọ nắc cha đợ bứi a năm.

+Cha bấc záp râu bhơi r’véh âng p’niên kiêng cha cơnh a kiêl, dzar,….

+ Oó lấh cha bấc pho mát, bơ vêy bấc n’xiêng cắh cậ cha bơ ta bha pa zum lâng apêê bánh bhrợ tơợ ngũ cốc.

+ Choom cha sữa ca dzúô  đh’rứah lâng p’lêê p’coo.

+ ha dang p’lêê p’coo t’mêê nắc choom bhlắh tr’tứi đhêệng p’niên cha đoọng buôn u cha lâng doó buôn u hoóc lâng u uôl.

Đh’rứah lâng bh’rợ bhrợ bhr’lậ cha đắh liêm crêê nắc bh’rợ đoọng p’niên ch’ớh chr’lêê zấp t’ngay.

 Đợ p’niên l’mặ nắc tu ha lêệng ha lụ a chắc a zân, tu cơnh đêếc dzơơng bh’gớt p’vẹ lâng k’chít lướt ặt lâng apêê n’lơơng. Kiêng zooi đoọng p’niên lướt ch’ớh bh’gớt p’vẹ, apêê ca conh ca căn choom k’rang lêy tước:

+ Bhrợ l’lăm đoọng ha p’niên lêy ng’cơnh ca conh ca căn bhrợ, đoọng p;niên ting bhrợ. Bêl bhui har,  ahêê buôn ha vil râu k’chít k’mal, nắc zooi bhrợ bh’gớt p’vẹ công buôn pa xiêr l’mặ.

+ P’too p’niên ting pấh đợ bh’rợ tr’nêng xã hội, thể thao cóh trường lớp. pa đhang moon cơnh, ch’ớh bóng bàn, bóng đá, ch’ploọng, bh’luốh cắh cậ đợ bh’rợ chr’ớh u crêê ha p’niên.

- Pa bhlâng, nắc ta luôn p’too  moon p’niên:

 Ting apêê đong pa chắp ch’mêệt lêy n’đắh tâm lý, đợ p’niên l’mặ nắc buôn k’chít, moon zấp ngai buôn moon dzơơng lêy apêê đoo, tu cơnh đêếc, buôn u da dô a chắc, cắh kiêng ặt tợt lâng apêê n’lơơng, cắh tộ ặt ch’ớh chr’lêê. Tu cơnh đêếc, ca conh ca căn lâng ma nưúih đong choom k’rang lêy tước p’niên lấh mơ, ca er lứch loom luônh. Cắh choom xay moon cr’đơơng cơnh buôn bhrợ p’niên xơợng da dô a chắc. ta luôn ặt prá, đương xơợng cr’noọ cr’niêng âng p’niên, chơớc lêy zooi đoọng p’niên, p’too moon p’niên oó cha cha bấc,  t’bhlâng  tập thể dục đoọng liêm crêê ha c’rơ tr’mung.

Rơơm kiêng đha nuôr lâng pr’zớc choom bhrợ têng./.