Pr’loong đong a noo A Rất Cơn, ăt coh cr’noon Đa Điêu, chr’val A Rooi, chr’hoong Đông Giang, tỉnh Quảng Nam năc vêy Trung tâm kỹ thuật nông nghiệp chr’hoong Đông Giang lêy pay ting pâh bhrợ bh’rợ chượt ha roo ch’roo. A Rất Cơn xay moon: ruộng căh lâh bấc, tu cơnh đêêc năc a noo tal ha rêê chượt ha roo. C’xêê c’moo đâu, pr’loọng đong anoo vêy ta đoọng 20kg m’ma ha roo lâng phân bón ting pâh bhrợ bh’rợ chượt, zư lêy m’ma ha roo ha rêê ch’roo n’nâu: “Tr’nơơp năc ng’tal ha rêê, xang n’năc ng’óch, coh t’tun năc lươt prưah pa liêm xang bêl och đoọng cha bêệt ha roo. Coh pazêng t’ngay tơơp cha bêệt ha roo chặt vaih liêm bhlâng. Tươc cr’chăl n’nâu ha roo xoọc u xruah năc p’răng puyh pa bhlâng đh’rưah lâng đhí, năc râu liêm choom âng ha roo căh lâh bâc. Bhơi ng’bhrợ bơr chu coh muy hân noo. Ha roo ch’roo xang bêl chượt lâng bhrợ bhơi mơ 3 c’xêê năc choom ạ ng’xoót.”

Ha dợ lâng anoo Hôih Dinh, coh cr’noon Đa Điêu, chr’val A Rooi, chr’hoong Đông Giang xay moon: Coh chr’val A Rooi vêy 5 pr’loọng đong vêy Trung tâm kỹ thuật nông nghiệp lêy pay đoọng ting pâh ooy bh’rợ chượt ha roo ch’roo, pr’loọng đong anoo tơợp chướt tơợ c’xêê 3 c’moo 2021 đhị ha rêê ga măc lâh 2 ang. Anoo Hôih Dinh xay moon, bêl tơơp chượt bhrợ ha roo năc pr’loọng đong anoo lâng pazêng pr’loong đong n’lơơng bơơn ting pâh bh’rợ bơơn tước ooy lớp pa choom ng’chượt, bhrợ bhơi lâng ng’xoót ha roo ch’roo. Ting cơnh anoo Hôih Dinh, ha roo ch’roo năc ha roo âng acoon coh Cơ Tu, tu cơnh đêêc đhanuôr bhui har bêl bơơn ting chượt lâng pa dưr m’ma ha roo n’nâu: “T’piing lâng m’ma ha roo n’lơơng năc ha roo ch’roo n’nâu u liêm lâh mơ, bâc u ma coon. Xang bh’rợ choh bhrợ lêy n’nâu, ha dang u chặt vaih liêm, ch’neh yêm, coh ha y azi năc chượt t’bâc, bhrợ t’bhưah ha rêê chượt ha roo n’nâu.”

Ha roo ch’roo vêy đợ gen chr’năp, năc vêy đhanuôr Cơ Tu coh chr’hoong da ding k’coong Đông Giang, tỉnh Quảng Nam chượt tơợ bâc lang n’nâu. Coh pazêng c’moo đăn đâu, bh’rợ zư lêy m’ma ha roo ch’roo coh đhanuôr căh nhâm mâng, tu cơnh đêêc đhr’năng u bil âng m’ma ha roo n’nâu năc k’rơ pa bhlâng. Lâng râu la lua n’năc, tơợ c’moo 2016- 2019, Chi Cục ch’choh lâng zư lêy chr’noh chr’bêệt tỉnh Quảng Nam bhrợ têng bh’rợ pa dưr, pa liêm m’ma ha roo ch’roo xang 4 hân noo chượt lêy pay m’ma. Coh hân noo chượt ha roo c’moo 2020, Chi cục ơy bhrợ t’bâc m’ma đoọng ng’chượt, xang muy cr’chăl chượt bhrợ năc bơơn pa chô lâh 600kg cr’liêng m’ma cấp 1. Tươc c’xêê 1/2021 Chi cục ch’choh lâng zư lêy chr’noh chr’bêệt đoọng m’ma ha roo n’nâu ooy chr’hoong Đông Giang đoọng zư lêy, chượt bhrợ t’bhưah. T’cooh Nguyễn Bông, Giám đốc Trung tâm kỹ thuật Nông nghiệp chr’hoong Đông Giang, tỉnh Quảng Nam xay moon, Trung tâm kỹ thuật Nông nghiệp chr’hoong ơy xay bhrợ bh’rợ ng’chượt bhrợ ha roo ch’roo, lâng đoọng m’ma ha roo ooy pazêng pr’loong đong ting chượt bhrợ coh 4 chr’val, thị trấn coh chr’hoong lâng đợ đhăm chượt ga măc lâh 10 héc ta, đợ zên xay bhrợ lâh 100 ức đồng: “Bêl pa chăp ch’mêệt lêy Đề tài, Chi cục ch’choh lâng zư lêy chr’noh chr’bêệt tỉnh ơy bhrợ têng xa nay bha lâng đoọng ng’chượt, bhrợ bhơi m’ma ha roo n’nâu. Azi đươi ooy đêêc đoọng pa choom đhanuôr bhrợ têng, cơnh bh’rợ lêy pay k’tiêc, lêy pay zr’lụ bhrợ ha rêê… lâng xay bhrợ ta nih đha nâng cơnh bh’rợ pa choom. Cr’noọ coh coh pazêng c’moo ha y năc bhrợ t’vaih ha roo hữu cơ, năc doọ đươi phân bón hoá học, zơ nươu hoá học… năc đhiệp ng’đươi phân vi sinh đoọng nhâm mâng liêm crêê môi trường lâng c’rơ âng manuyh đươi.”

Ha roo ch’roo u chặt vaih lâng dưr pậ đanh k’dâng 120 t’ngay, cr’chăl tơợp chượt năc tơợ tr’nơơp c’xêê 3 tươc m’pâng c’xêê 4, xang 3 c’xêê chượt, bhrợ bhơi năc ha roo u đọm choom ng’xoọt. Đoọng ha roo ch’roo chặt vaih liêm, bêl k’nặ bhrợ ha rêê năc lêy pay đhăm k’tiêc ta lơi tơợ 3 c’moo têh ooy piing, căh cậ xang bêl col bhươn keo năc ng’chượt ha roo ch’roo. Bhơi xấc coh ha rêê năc ng’bhrợ liêm, tal pa liêm, óch pa liêm, xang n’năc prưah pa liêm ha rêê bêl ng’nặ chượt. M’ma năc ng’pay tơợ ha roo coh hân noo l’lăm đoọng bhrợ m’ma, đợ bâc m’ma ng’đươi năc tơợ 3- 4kg coh muy sào. Ting n’năc, m’ma xang bêl pay lơi đợ cr’liêng đơ xăh năc ng’chượt đơơh xang bêl prưah pa liêm ha rêê. T’cooh Hồ Quang Minh, Phó Chủ tịch UBND chr’hoong Đông Giang, tỉnh Quảng Nam xay moon, coh ha y chr’hoong Đong Giang năc bhrợ t’vaih Hợp tác xã đhị chr’val Jơ Ngây, xang n’năc nhăn xay p’căh pr’đươi OCOP lâng ha roo ch’roo Đông Giang, lâng bhrợ t’bhưah zr’lụ chượt bhrợ ha roo ch’roo, bhrợ t’vaih pr’đươi hàng hoá đơơng âng ooy thị trường, pa dưr râu bơơn pay pa chô đoọng ha đhanuôr: “M’ma ha roo ch’roo n’nâu năc liêm pa bhlâng, tr’nơơp năc doọ đươi hoá chất bêl bhrợ têng, râu bơr cậ râu liêm choom đoọng ha c’rơ, cr’liêng ch’neh bêl zêệ chêên năc đha hum yêm pa bhlâng. Nâu đoo năc m’ma ha roo chr’năp pr’hắt pa bhlâng, căh muy lâng đhanuôr acoon coh năc lâng đhanuôr coh xuôi công kiêng đươi ch’neh n’nâu. Hân đhơ cơnh đêêc xoọc đâu năc m’bưi pa bhlâng, vêy mơ ooy năc apêê đoo pay câl mơ đêêc, căh cậ đhanuôr coh đâu tr’đoọng đoọng bhrợ m’ma coh hân noot’tun… tu cơnh đêêc căh vêy u bâc đoọng bhrợ hàng hoá. ơy choom pa dưr cớ m’ma ha roo n’nâu năc bhrợ t’vaih thương hiệu, bhrợ têng pr’đươi OCOP, bhrợ têng zr’lụ chượt bhrợ đoọng pa dưr râu liêm choom, pa câl chr’năp dal, bhrợ pr’đơợ đoọng ha đhanuôr, cr’noọ đươi dua âng thị trường ooy muy râu ha roo ch’neh liêm.”

Pa dưr cớ m’ma ha roo ch’roo âng đhanuôr Cơ Tu coh Đông Giang, tỉnh Quảng Nam căh muy zư lêy lâng pa dưr m’ma ha roo ty đanh, ting n’năc năc dợ pa dưr râu đơ chr’năp, liêm choom âng kinh tế, nhâm mâng vêy zập ha roo ch’neh đoọng ng’đươi coh zr’lụ vel đong, bhrợ t’vaih pr’đươi chr’năp la lay đươi coh bh’rợ pa dưr du lịch, bhrợ t’vaih bh’rợ tr’nêng lâng ting nhâm mâng pr’ăt tr’mông đoọng ha đhanuôr./.

Đông Giang: Bảo tồn giống lúa truyền thống của đồng bào Cơ Tu

                                 Hôih Nhàn

Các giống lúa rẫy đã được đồng bào các dân tộc thiểu số miền núi tỉnh Quảng Nam gieo trồng từ bao đời nay. Lúa rẫy là nguồn lương thực chính, cũng là nét văn hoá truyền thống trong sản xuất nông nghiệp của các dân tộc miền núi. Tuy nhiên, theo thời gian, các giống lúa rẫy ngày càng thoái hoá và mất dần. Việc bảo tồn và phát triển giống lúa rẫy hiện có, nhất là các giống lúa có chất lượng, năng suất cao, như ba trăng trắng, Ba Toon, Cà dố đỏ đang được gieo trồng ở một số địa phương miền núi của tỉnh Quảng Nam là hết sức cần thiết. PV Hôih Nhàn có bài phản ánh việc bảo tồn và phát triển giống lúa ba trăng trắng của dân tộc Cơ Tu tại huyện Đông Giang, tỉnh Quảng Nam. Mời bà con và các bạn cùng nghe.

Gia đình anh A Rất Cơn, ở thôn Đa Điêu, xã A Rooi, huyện Đông Giang, tỉnh Quảng Nam được Trung tâm kỹ thuật nông nghiệp huyện Đông Giang chọn tham gia thực hiện mô hình gieo trồng lúa Ba trăng. A Rất Cơn cho biết: đất ruộng ít, nên anh chủ yếu phát rẫy để gieo trồng lúa. Tháng 3 năm nay, gia đình anh được cấp 20kg lúa giống và phân bón tham gia mô hình trồng, chăm sóc giống lúa rẫy Ba trăng: “Trước tiên là phát rẫy sau là đốt, rẫy cần phát dọn sạch sẽ sau khi đốt để có thể gieo trồng hạt lúa giống. Những ngày đầu mới gieo trồng cây lúa phát triển rất tốt. Đến thời điểm hiện nay cây lúa đang trổ bông nhưng do nắng nóng gay gắt kèm theo gió nên chất lượng của hạt lúa không cao. Cỏ lúa làm hai lần trong một mùa. Lúa ba trăng sau khi trồng và chăm sóc khoảng 3 tháng là có thể thu hoạch.”

Còn anh Hôih Dinh ở thôn Đa Điêu, xã A Rooi, huyện Đông Giang cho biết: Trên địa bàn xã A Rooi có 5 hộ được Trung tâm kỹ thuật nông nghiệp huyện chọn tham gia mô hình canh tác lúa Ba trăng, gia đình anh bắt đầu gieo trồng từ tháng 3 năm 2021 trên diện tích hơn 2 sào rẫy. Anh Hôih Dinh chia sẻ, trước khi bắt tay vào gieo trồng lúa, anh và các hộ khác đều được tham gia lớp tập huấn, hướng dẫn cách trồng, chăm sóc và thu hoạch lúa Ba trăng.Theo anh Hôih Dinh, lúa Ba trăng là giống lúa truyền thống của người Cơ Tu, nên bà con rất phấn khởi khi được trồng và phát triển giống lúa này: “So với các giống lúa khác thì giống lúa Ba trăng này có chất lượng tốt hơn, cây đẻ nhánh nhiều. Sau mô hình trồng thử nghiệm này, nếu cây lúa phát triển tốt, chất lượng hạt gạo thơm ngon, trong thời gian chúng tôi tiếp tục mở rộng diện tích gieo trồng.”

Lúa Ba trăng có nguồn gen quý, được đồng bào Cơ Tu ở huyện miền núi Đông Giang, tỉnh Quảng Nam gieo trồng từ bao đời nay. Những năm gần đây, việc giữ gìn, bảo quản nguồn giống lúa Ba trăng trong nhân dân không đảm bảo, nên giống lúa này có nguy cơ thoái hoá và dần mất đi. Trước thực tế này, từ năm 2016- 2019, Chi Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật tỉnh Quảng Nam tiến hành phục tráng thành công giống lúa Ba trăng sau 4 vụ chọn lọc. Trong mùa vụ năm 2020, Chi cục đã nhân giống để đưa ra sản xuất, sau một thời gian trồng, chăm sóc thu về hơn 600kg hạt giống cấp xác nhận 1. Đến tháng 1/2021 Chi Cục trồng trọt và Bảo vệ thực vật tỉnh Quảng Nam đã bàn giao hạt giống cho huyện Đông Giang tiến hành bảo tồn, nhân rộng sản xuất. Ông Nguyễn Bông, Giám đốc Trung tâm kỹ thuật Nông nghiệp huyện Đông Giang, tỉnh Quảng Nam cho biết, Trung tâm kỹ thuật Nông nghiệp huyện đã xây dựng phương án tổ chức sản xuất lúa Ba trăng, chuyển giống lúa đến các hộ gia đình tham gia trồng ở 4 xã, thị trấn trên địa bàn huyện với diện tích gần 10 héc ta, kinh phí thực hiện hơn 100 triệu đồng: “Qua quá trình nghiên cứu Đề tài, Chi cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật tỉnh đã xây dựng quy trình chuẩn để sản xuất, chăm sóc giống lúa này. Chúng tôi dựa vào quy trình chuẩn đó để tiến hành hướng dẫn cho bà con thực hiện, như việc chọn đất, chọn địa bàn, chọn địa hình và tổ chức sản xuất theo quy trình kỹ thuật nghiêm ngặt. Mục tiêu hướng tới trong những năm đến là sản xuất gạo hữu cơ, chứ không phải đầu tư cho phân bón hoá học, thuốc hoá học… chỉ dùng những loại phân vi sinh đảm bảo cho môi trường và sức khoẻ người tiêu dùng.”

Với giống lúa Ba trăng thời gian sinh trưởng khoảng 120 ngày, thời vụ gieo tỉa là từ đầu tháng 3 đến giữa tháng 4, sau 3 tháng cho thu hoạch. Để đảm bảo lúa rẫy phát triển tốt, trước khi tiến hành sản xuất cần chọn đất rẫy đã bỏ hoang từ 3 năm trở lên, hay sau một chu kỳ trồng cây keo đất mới đủ dinh dưỡng để cung cấp cho cây lúa. Ngoài ra, cần phát dọn thực bì, vệ sinh đất rẫy trước khi tỉa. Giống để tỉa được chọn lọc từ vụ trước, lượng giống sử dụng từ 3- 4kg/sào. Đồng thời, hạt giống sau khi đã loại bỏ những hạt lép cần tiến hành gieo ngay sau khi đã dọn rẫy. Ông Hồ Quang Minh, Phó Chủ tịch UBND huyện Đông Giang, tỉnh Quảng Nam cho biết, trong thời gian tới huyện Đông Giang sẽ thành lập Hợp tác xã tại xã Jơ Ngây, sau đó đăng ký sản phẩm OCOP đối với lúa Ba trăng Đông Giang, tiến tới nhân rộng khu sản xuất, hình thành sản phẩm hàng hoá đưa ra thị trường, tăng nguồn thu nhập cho bà con: “Giống lúa gạo Ba trăng này rất tốt, thứ nhất là không sử dụng hoá chất trong quá trình sản xuất, thứ hai chất lượng tốt cho sức khoẻ, hạt gạo khi nấu chín có mùi thơm đặc trưng, dẻo, ngon. Đây là giống lúa rất quý, không chỉ với đồng bào miền núi mà cả những người đồng bằng, người ta rất thích sử dụng loại gạo này. Tuy nhiên hiện nay nguồn rất ít, có bao nhiêu thì các tiểu thương mua hết, hoặc là bà con tặng cho nhau, để làm giống cho vụ sau… nên không có nguồn để làm hàng hoá. Thuần chủng được giống lúa này rồi sẽ hình thành thương hiệu, xây dựng sản phẩm OCOP, xây dựng khu sản xuất để tăng năng suất, chất lượng, bán giá cao tạo điều kiện thu nhập cho bà con, phục vụ nhu cầu của thị trường vào một loại giống lúa tốt.”

Phục tráng được giống lúa Ba trăng của đồng bào Cơ Tu ở Đông Giang, tỉnh Quảng Nam không chỉ bảo tồn và phát triển giống lúa truyền thống, mà còn nâng cao giá trị, hiệu quả kinh tế, đảm bảo an ninh lương thực tại chỗ, hình thành sản phẩm đặc thù phục vụ phát triển du lịch, giải quyết công ăn việc làm và góp phần ổn định đời sống kinh tế cho người dân./.