Ha ọt ngăn, ch’noọng doó púih nắc râu liêm âng apêê đong z’đêr a bhị âng ma nứih Hà Nhì đhị chr’val Thu Lũm, chr’hoong Mường Tè, tỉnh Lai Châu. Râu liêm n’nâu âng đhr’nong đong âi chroi đoọng cắh hắt ha đha nuôr mặ ặt zâng lâng pr’đơợ plêêng k’tiếc mốp bênh cóh toor k’tiếc âng k’tiếc k’ruung hêê. Cóh c’nặt t’rúih Văn hóa đhi noo ahêê acoon cóh” t’ngay đâu, ahêê đh’rứah chơớc năl ooy râu liêm pr’hay la lay n’nâu đhị bha ar xrắ âng Thúy Ngoạn- CTV Đài P’rá Việt Nam:

            Đoọng hr’lúc lâng cruung k’tiếc lâng đhr’năng plêêng k’tiếc âng crâng ca coong, tơợ ahây tước nâu câi đha nuôr Hà Nhì ặt cóh chr’val Thu Lũm, chr’hoong Mường Tè, tỉnh Lai Châu âi bhrợ t’váih đợ đhr’nong đong z’đêr a bhị liêm pr’hay, ngăn moọt hân noo ha ọt lâng doó púih hêệp hân noo ch’noọng.

             Bhrợ đong nắc bh’rợ chr’nắp cóh pr’loọng đong tu cơnh đêếc đha nuôr pa bhlâng ch’mêệt ghít tơợ bêl tơợp bhrợ đong pa tước bêl bhrợ xang. P’loọng đong zấp bêl công z’móh n’đắh mặt t’ngay bhléh, hoọng đong za nươr ooy da ding, tu cơnh apêê đoo moon, cơnh đêếc nắc vêy bhrợ t’váih đhr’nong đong nhâm mâng, bhưng ang, ca bhố ngăn. Xang bêl bơơn chơớih pay t’ngay crêê c’xêê liêm ma nứih c’la đong xái 3 cr’liêng ha roo ooy léh đong pa cắh đoọng ha râu dưr chêếh chấc, váih k’rơ. Tơợ bh’rợ pếch boọng t’noọl pa tước m’poọ a bhị bhrợ z’đêr đong nắc pa bhlâng đanh: boọng t’noọl đhộ dâng 1 mét, ra pạ đhêl đoọng rơớt đhr’năng dzếp dzong  lâng vêy choom mâng; Chơớih pay râu k’tiếc cóh bha đưn têệt t’moọt ooy t’clắh n’loong cơợng dâng 1 păng, đươi n’jêê clóh pa tănh. Cóh cr’chăl bhrợ pa xang, nắc pay t’clắh n’loong m’bhí ooy ga ning z’đêr mị n’đắh loom lâng n’đắh hoọng bhrợ đoọng ha mặt z’đêr tíh lâng xa xil, xang n’nắc vêy bhrợ coong đong lâng cha tợp chr’ pậ. T’coóh Chu Pó Chừ, 70 c’moo, ặt cóh vel Thu Lũm, chr’val Thu Lũm, chr’hoong Mường Tè đoọng năl:

                  Bhrợ đong z’đêr a bhị pa bhlâng đanh, nắc bil dâng lấh 1 c’xêê vêy mặ xang. Zấp đoo bh’rợ zêng ga vớh đhi noo cóh vel k’rong zooi đoọng. Pr’loọng đong nắc đhêêng băn a vị, đác ộm a năm, nắc vêy tơợ ahây apêê t’coóh công bhrợ cơnh đêếc.

                  Râu liêm âng apêê đhr’nong đong z’đêr a bhị âng ma núih Hà Nhì pa cắh l’lăm nắc n’đắh pr’đhang đong. Đong bơơn chóh bhrợ ting cơnh hình vuông cơnh lâng puôn chr’tợp pa zum buôn vêy pêê gian, vêy c’hiên bhứah cóh loom đong, cắh vêy p’loọng a lúh, p’loọng lúh moọt công hắt, bấc nắc vêy muy p’loọng cóh loom đong lâng cha chrêếh ooy muy n’đắh. Cóh đong ra pặ bhrợ cliệu bệch ting cơnh tơợ a tâm chô ooy a đai, cóh m’pâng nắc đhị đớc ộm đác za zum âng pr’loọng đong. C’nặt n’đắh hoọng đong buôn bhrợ bhứah đhiệp đoọng ha bêệ cliệu đoọng ha t’mooi cắh cậ ca coon n’jứih cắh âi vêy k;điêl cóh pr’loọng đong. Đong ta pêếh nắc đhị chr’nắp, n’jứah hang óih, n’jứah đhị z’zêệ pa bhrợ, dhd’rứah lâng công nắc dhdị ặt ma mông, hâng hơnh t’mooi âng pr’loọng đong lâng chr’nắp lấh nắc ta pêếh ta bhrợ cóh đong, cr’chăl câm óih gr’doóc buôn bhrợ t’váih ha đong nhâm mâng ting t’ngay c’xêê.

             Cóh đhr’nong đong âng ma nứih Hà Nhì cắh đớc cóh pa pan bhuốih lâng c’bát hương, n’đhơ cơnh đêếc đhị bhuốih pa bhlâng ma bhuy, ha dang ngai bhrợ lệt nắc vêy ta toom ting cơnh đhr’niêng la lay âng acoon cóh. T’coóh Chu Xé Lù, Bí thư Đảng ủy chr’val Thu Lũm, chr’hoong Mường Tè, đoọng năl ooy bh’rợ bhuốih cáih cóh pr’loọng đong Hà Nhì:

              Cơnh alang ma nưuíh Hà Nhì díc a bhướp, ca conh  ca căn ặt n’đắh mặt t’ngay bhléh, ca coon n’jứih ma mai, cha chau nắc ặt n’đắh mặt t’ngay lơớp. Ha dợ đhị bhuốih nắc chơớih pay tơơm h’zim doó crêê b’boóc c’cool, xang n’ăncs taanh muy bêệ rọ dông lâng đơcs đhị léh ma nứih c’la đong, z’móh n’đắh mặt t’ngay bhléh. Bha nuốih nắc muy c’bát lêệ, m’bứi a vị lâng a lắc, ma nứih Hà Nhì cắh bắt hương.

               T’ngay mọọt đong t’mêê âng ma nưuíh Hà Nhì công pa bhlâng u buôn, cắh bắt hương cơnh apêê acoon cóh n’lơơng. Bêl bhrợ têng xang, c’la đong zêệ ch’na k’đươi đhi noo, c’bhúh xoọng, vel bhươl tước bhui har. Ma nứih bhui har đoọng chai a lắc, lon ch’nêếh, ngai đoọng p’nong a tứch, nắc ting loom lâng pr’đơợ đong. Apêê đoo đh’rứah ộm a lắc, hâng déh đoọng ha c’la đong vêy đhr’nong đong t’meê choom bhrợ cha, k’rơ k’van, têêm ngăn. Bh’rợ bhrợ đong z’đêr a bhị âng ma nứih Hà Nhì pa cắh râu ặt ma mông liêm crêê âng vel bhươl, n’đhơ đhơ ngai zêng lêy nắc bh’rợ za zum âng vel. Zấp bh’rợ ga mắc k’tứi bêl tơợp bhrợ pa tước bêl moọt đong t’mêê zêng bơơn bhrợ ting cơnh r’ving. P’căn Xừ Xá Nu, vel Thu Lũm, chr’val Thu Lúm, c’moo đâu lấh 60 c’moo xay moon:

             Acu pa bhlâng kiêng ặt đong z’đêr a bhị, tu liêm glặp lâng đhr’niêng cr’bưn âng ma nưih da ding ca coong. Acu vêy zư đớc đoọng ha ca coon cha chau cu.

               Nâu câi, pr’ặt tr’mông công cơnh văn hóa tinh thần âng đha nuôr Hà Nhì bơơn ha dưr dal, pr’đươi tr’mam bhrợ đong âi vêy l’lăm, buôn, bấc pr’loọng đong âi chơớih pay chr’tợp tôn, ngói xăl đoọng ha plăng bh’nhăn bhrợ đoọng ha đhr’nong đong z’đêr a bhị liêm cra, nhâm mâng lấh n’đhang dzợ bơơn zư đơcs râu liêm pr’hay cơnh ty đanh âng ma nứih Hà Nhì. Đợ c’léh la lay ty đanh cóh đhr’nong đong z’đêr a bhị n’nắc nắc râu liêm pr’hay cơnh lâng ngai kiêng chơớc bơơn năl lâng ta luôn bơơn zấp lang ma nứih Hà Nhì chắp hơnh zư đớc./.

Nhà trình tường - nét văn hóa độc đáo của dân tộc Hà Nhì

               Đông ấm, hè mát là đặc trưng những ngôi nhà trình tường của người Hà Nhì tại xã Thu Lũm, huyện Mường Tè, tỉnh Lai Châu. Đặc điểm này của ngôi nhà đã góp phần không nhỏ giúp đồng bào chống chọi với khí hậu khắc nhiệt nơi địa đầu của Tổ quốc. Trong tiết mục “Văn hóa các dân tộc anh em” hôm nay, chúng ta cùng tìm hiểu về điểm độc đáo này qua bài viết của Thúy Ngoạn- CTV Đài TNVN:

           Để hoà hợp với thiên nhiên và môi trường vùng cao thời tiết khắc nghiệt, từ bao đời nay đồng bào Hà Nhì ở xã Thu Lũm, huyện Mường Té, tỉnh Lai Châu đã tạo ra những ngôi nhà trình tường độc đáo, ấm áp vào mùa đông, mát mẻ vào mùa hè.

            Làm nhà là việc đại sự trong gia đình nên đồng bào rất cẩn trọng từ khi bắt đầu làm nhà cho đến lúc hoàn thành. Hướng nhà bao giờ cũng quay ra phía đông, lưng tựa vào núi, bởi theo quan niệm của người Hà Nhì, với hướng nhà đó, sẽ tạo cho ngôi nhà bề thế vững chắc, sáng sủa, sung túc và an lành. Sau khi chọn được ngày lành, tháng tốt ông chủ nhà rắc 3 hạt thóc xuống nền nhà tượng trưng cho sự sinh sôi, phát triển, được mùa. Công đoạn từ đào móng đến trình tường nhà rất công phu: móng sâu khoảng 1m, xếp đá để tránh ẩm ướt và có độ bền cao; chọn loại đất đồi có độ kết dính cao đưa vào ván khuôn dầy khoảng 40 phân, dùng chày gỗ giã nén chặt với nhau. Trong quá trình hoàn thiện, tiếp tục lấy vồ gỗ đập vào thành các bức tường cả ở phía trong và phía ngoài làm cho mặt tường thật phẳng và mịn, sau đó mới làm xà nhà và lợp mái. 
              Ông Chu Pó Chừ, 70 tuổi, ở bản Thu Lũm, xã Thu Lũm, huyện Mường Tè cho biết:

           “Làm nhà trình tường rất lâu, rất kỳ công, phải mất khoảng hơn một tháng mới xong. Tất cả các công việc đều nhờ anh em trong bản tập trung giúp nhau. Gia đình chỉ cho ăn cơm, uống nước thôi không tính công bởi vì có truyền thống từ xưa vẫn làm như vậy...”

           Vẻ đẹp  những ngôi nhà trình tường của người Hà Nhì thể hiện trước hết là về mặt kiến trúc. Nhà được dựng theo hình vuông với bốn mái hình chóp thường có ba gian, có hiên rộng ở mặt trước nhà, không có cửa sổ, cửa ra vào cũng ít, phổ biến là chỉ có một cửa mở ở mặt trước nhà và lệch về một bên. Trong nhà bố trí phòng ngủ theo thứ tự quy định từ phải sang trái, gian giữa là nơi uống nước quây quần cả gia đình. Phần hành lang thường làm rộng đủ đặt một chiếc giường dành cho khách hoặc con trai chưa vợ trong gia đình. Gian bếp có vị trí đặc biệt quan trọng, vừa là nơi sưởi ấm, vừa là nơi nấu nướng, đồng thời cũng là nơi sinh hoạt, tiếp khách của gia đình và quan trọng hơn là bếp đặt ngay trong nhà quá trình đun khói sẽ tạo cho ngôi nhà bền chắc theo thời gian.

          Trong ngôi nhà của người Hà Nhì không đặt bàn thờ và bát hương, nhưng nơi thờ cúng rất linh thiêng, nếu ai vi phạm sẽ bị phạt theo luật lệ riêng của dân tộc.  Ông Chu Xé Lù, Bí thư Đảng ủy xã Thu Lũm, huyện Mường Tè, cho biết về vị trí ngôi thứ và nơi thờ cúng trong gia đình người Hà Nhì:

                  “ Đối với người Hà Nhì ông bà, bố mẹ ở gian bên phía đông, con dâu, con gái và các cháu ở gian phía tây. Còn nơi thờ cúng thì chọn cây hạt dẻ không bị sâu bệnh, mối mọt, sau đó đan một chiếc rọ treo lên và đặt ngay gian ông chủ, hướng đông phía mặt trời mọc. Đồ lễ là một bát thịt, một ít cơm và rượu, người Hà Nhì không thắp hương”.

               Ngày vào nhà mới của người Hà Nhì cũng rất đơn giản, không làm lễ thắp hương như các dân tộc khác. Khi hoàn thành, gia chủ làm bữa cơm mời anh em, họ hàng, thôn, bản đến cùng vui. Người mừng chai rượu, cân gạo, người cho con gà, tùy tâm và mối quan hệ của mỗi người với gia chủ. Họ cùng nhau nâng chén rượu, chúc cho gia chủ có ngôi nhà mới ăn nên làm ra, mạnh khỏe, hạnh phúc. Việc làm nhà trình tường của người Hà Nhì thể hiện tính cộng đồng,  bất kể hộ nào đều coi là việc làm chung của bản. Mọi công việc lớn, nhỏ từ khi bắt đầu làm đến lúc lên nhà mới đều được làm theo kiểu đổi công. Bà Xừ Xá Nu, bản Thu Lũm, xã Thu Lũm, năm nay ngoài 60 tuổi bộc bạch :

           “ Tôi rất thích ở nhà trình tường, bời nó phù hợp với phong tục tập quán của người vùng cao. Tôi sẽ lưu giữ lại cho con cháu mình..”

             Hiện nay, đời sống vật chất cũng như văn hóa tinh thần của dân tộc Hà Nhì được nâng cao, nguyên vật liệu làm nhà sẵn có, tiện lợi, nhiều gia đình đã chọn lợp mái tôn, mái ngói thay cho mái tranh càng làm cho ngôi nhà trình tường khang trang, bền, đẹp hơn mà vẫn giữ nguyên được nét đẹp độc đáo theo truyền thống của người Hà Nhì. Những đường nét riêng cổ kính ở ngôi nhà trình tường đất nện ấy là điều hấp dẫn đối với người thích khám phá và luôn được các thể hệ người Hà Nhì nâng niu trân trọng./.