N’niên vaih đhị đhăm k’tiêc da ding ca coong đha rưt, tơợ tưi, a noo Hoàng Seo Sanh, ma nưih Mông ăt coh vel Nà Chí Phàng, chr’val Lùng Sui, chr’hoong Si Ma Cai, tỉnh Lào Cai âi pa bhlâng looih lâng apêê acoon a tưch tăm tưch tơợ dzung tươc a cọ, zâp t’ngay plăm lươt dza dzooh toor đong. Coh vel, đong ngai công băn, n’đhang bâc bhlâng năc đhêêng bơr pêê zêt p’nong, đanh đanh bêl đong vêy râu bh’rợ năc vêy pay cut đăh, căh ngai pa chăp tươc băn a tưch đoọng bhrợ cha ca van.

Pa tươc c’moo 2015, bêl tơơp vêy dự án âng chr’hoong đơơng âng m’ma a tưch a ac vel đong pa dưr k’rơ, a noo Hoàng Seo Sanh vêy ha dợ năl nâu đoo năc m’ma a tưch pr’hăt, âi bơơn zư đơc gen liêm choom, nâu câi rach chô bhrợ t’bhưah ha vel đong da ding ca coong n’nâu. C’xêê 8/2019, Sở Nông nghiệp lâng pa dưr vel bhươl tỉnh Lào Cai pay đoọng p’xoọng ha noo 170 p’nong a tưch a ac n’nâu, tươc nâu câi pa dưr pa bhlâng liêm, p’nong n’đoo công bhreh k’rơ, căh mơ đanh năc pa câl công zâp đoọng ha pr’loọng đong vêy g’luh cha Tết zâp prang. A noo Sanh xay moon:“Ahay a zi công băn n’đhang băn m’bứi, băn la lêêh, căh âi băn k’rong bâc. Nâu câi pa bhlâng bâc ngai t’mooh câl n’đhang công căh âi vêy bâc, năc muy đanh đanh vêy pa câl muy p’nong, zên pa câl năc dzooc tu cơnh đêêc a cu công kiêng groong pa bhưah zr’lụ băn đoọng băn bâc lâh.

T’cooh Hảng Seo Toán, Chủ tịch UBND chr’val Lùng Sui, chr’hoong Si Ma Cai đoọng năl: Chr’val veye k’noọ 500 pr’loọng đha nuôr, cơnh lâng 99% đha nuôr acoon coh Mông, bâc apêê pr’loọng đong dzợ đha rưt k’đhap. Bơr pêê c’moo đăn đâu, bêl pr’đhang băn a tưch a ac âi bơơn đươi dua  chroi đoọng đha nuôr pa dưr tr’mông tr’meh. Tươc đâu, prang chr’val âi vêy lâh 60 pr’loọng đha nuôr tiing pâh băn m’ma atưch n’nâu.

Ting t’cooh Toàn, băn a tưch a ac pa bhlâng buôn, coh Lùng Sui, k’dâng lêy  đong ngai công vêy nang chr’noh, năc muy groong ga ving nang chr’hoh, p’loh a tưch đoọng dza dzooh coh k’tiêc, trang coh n’loong, cơnh đêêc a tưch âi vêy đhị ma mông bhưah đoọng t’păr, ch’ploọng zooi đọong ha lêệ p’xoọng yêm, êế a tưch năc bơơn bhrợ pa liêm ha n’loong. Căh âi dap, coh Lùng Sui, bâc pr’loọng đong c’bhuh ma nưih pa bhrợ zêng lươt ooy Trung Quốc pa bhrợ zêng, coh đong năc đhêêng dzợ apêê t’cooh, p’niên k’tứi, “ pay đệ băn đanh” tơợ băn a tưch a ac cơnh lâng apêê pr’loọng hăt ma nưih năc pa bhlâng liêm choom, tu âi vêy ha roo, a bhoo, cơnh đêêc xái vươc đoọng pêê dzooh, coh bêl  lêệ a tưch a ac coh thị trường ta luôn vêy  chr’năp dal:“Xooc đâu coh thị trường, 1 kg a tưch a ac choom pa câl tơợ 180 – 200 r’bhâu, muy ruh 1 pr’loọng choom pa chô 20-30 ưc đồng. Tơợ đâu tươc c’moo 2020 a zi t’bhlâng muy pr’loọng băn 3-4 ruh đoọng ng’cơnh choom tr’xăl zâp bêl công vêy a tưch đoọng pa câl, yêm têêm tr’mông tr’meh ha đha nuôr. A zi xay moon băn a tưch a ac choom tr’xăl pr’dưr pr’dzoọng vel bhươl, pa bhlâng năc tr’xăl cơnh bhrợ căh liêm crêê âng đha nuôr l’lăm a hay dzang bh’rợ t’mêê, băn cơnh t’mêê.”

Ting t’cooh Chu Hoàng Nguyện, Chi cục trưởng Chi cục pa dưr vel bhươl tỉnh Lào Cai, râu pr’hay âng râu a tưch n’nâu năc đhị m’ma tưch năc âng ma nưih Moong, tu cơnh đêêc pa bhlâng liêm glăp lâng pr’đơợ plêêng k’tiêc, công cơnh bh’rợ băn p’loh âng đha nuôr coh đâu. Đợ mơ ma mông âng a tưch a ac pa bhlâng dal, la lay bhlâng lâng m’ma a tưch lai n’lơơng băn đh’rưah đhị vel đong. pa bhlâng năc, a tưch a ac vel đong la lay lâng a tưch a ac n’lơơng n’đhơ mr’cơnh lêệ, n’hang tăm, n’đhang công buôn t’nil đươi vêy apêê râu la lay ghit lêy cơnh cr’tang tăm, dzung k’tứi lâng năc đhêêng vêy 4 c’broo a năm. P’xoọng ooy đêêc, t’piing lâng a tưch a ac n’lơơng năc a tưch a ac n’nâu năc đhị râu “ pr’hăt chr’năp”, đơơng âng râu la lay âng vel đong bâc lâh. T’cooh Nguyện đoọng năl:“Pr’hay bhlâng coh đâu năc a tưch, đha hum yêm, râu la lay cớ, zâp râu coh a chăc a tưch n’nâu zêng u tăm bhrợ t’vaih râu pr’hăt, năc đoo đợ pr’đơợ chr’năp đoọng bhrợ pa dưr bh’nơơn OCOP âng vel đong công cơnh âng tỉnh coh cr’chăl tươc.

Lâh râu liêm choom tr’nơợp đhị Si Ma Cai, tươc đâu, pr’đhang ăn a tưch a ac vêy bơơn t’bhưah tươc apêê vel đong zr’lụ da ding ca coong n’lơơng âng tỉnh Lào Cai, bhrợ t’vaih bh’rợ bhrợ cha t’mêê ha đha nuôr. Tơợ pa câl lêệ, pa câl m’ma, tươc pa câl bh’nơơn  p’têêt lâng chr’năp âi vêy l’lăm âng Lào Cai, cơnh: a tưch a ac uh lâng tam thất Si Ma Cai, phỏ a tưch a ac Bắc Hà, a tưch a ac p’riêng... bele đêêc, bâc ngai coh da ding ca coong doo dzợ lươt ch’ngai pa brhợ, tu râu pa chô bâc âi u vêy coh dzung đay./.

Lào Cai: Nuôi gà đen bản địa – món “hời” của người vùng cao

                              An Kiên

Giống gà đen bản địa ở vùng cao Lào Cai  là giống gà quý hiếm, chất lượng bậc nhất ở nước ta. Song song với việc bảo tồn, quá trình phát triển giống gà này ngay tại địa phương đã cho thấy không cần phải nhìn đâu xa, chính những người đồng bào thiểu số ở vùng cao, là chủ nhân của giống gà này hoàn toàn có thể làm giàu từ nó.

Sinh ra tại mảnh đất vùng cao nghèo khó, từ nhỏ, anh Hoàng Seo Sanh, người Mông ở thôn Nà Chí Phàng, xã Lùng Sui, huyện Si Ma Cai, tỉnh Lào Cai đã quá quen với những con gà đen sì từ đầu đến chân, cả ngày kiếm ăn tha thẩn quanh sân vườn. Trong thôn, nhà nào cũng nuôi, song nhiều lắm chỉ đôi ba chục con, thi thoảng khi nhà có việc mới mổ thịt, chứ chẳng ai nghĩ tới nuôi gà để làm giàu.

Cho đến năm 2015, khi bắt đầu có dự án của huyện đưa giống gà đen bản địa về phát triển, anh Hoàng Seo Sanh mới biết đây là giống gà quý hiếm, đã được bảo tồn gen thành công, giờ quay về nhân rộng cho chính quê hương vùng cao này. Tháng 8/2019, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Lào Cai cấp thêm cho anh 170 con gà đen giống thuần, đến nay phát triển rất tốt, con nào con ấy khỏe mạnh, mấy nữa bán đi cũng đủ cho cả gia đình có một cái tết đủ đầy. Anh Sanh chia sẻ: “Xưa chúng tôi cũng nuôi nhưng nuôi ít, lẻ tẻ, chưa tập trung. Giờ rất nhiều người hỏi mua nhưng cũng chưa có nhiều, chỉ thi thoảng bán một vài con, giá cả thì tăng nên chúng tôi cũng muốn rào rộng vườn chuồng để chăn nuôi nhiều hơn.”

Ông Hảng Seo Toán, Chủ tịch UBND xã Lùng Sui, huyện Si Ma Cai cho biết: Xã có gần 500 hộ dân, với 99% người dân tộc Mông, đa phần các hộ còn nghèo khó. Vài năm trở lại đây, khi mô hình chăn nuôi gà đen được áp dụng đã góp phần tích cực giúp bà con phát triển kinh tế. Đến nay, toàn xã đã có trên 60 hộ dân tham gia nuôi giống gà này.

Theo ông Toán, nuôi gà đen rất dễ, ở Lùng Sui hầu như nhà nào cũng có vườn cây ăn quả, chỉ cần rào quây lại cho gà “ăn dưới đất, ngủ trên cây”, như thế gà sẵn có không gian rộng rãi để “tập thể dục” giúp thịt thêm săn chắc, phân gà thải ra lại bón trực tiếp cho cây thêm tốt. Chưa kể, ở Lùng Sui, nhiều hộ gia đình lực lượng lao động chính qua Trung Quốc làm thuê hết, ở nhà chỉ còn lại người già, trẻ nhỏ, “lấy ngắn nuôi dài” từ nuôi gà đen với những hộ neo người là hết sức khả thi, bởi sẵn thóc, sẵn ngô cứ vãi ra cho ăn là chúng lớn, trong khi thịt gà đen ngoài thị trường luôn cho giá cao. “Hiện nay trên thị trường, 1 kg gà đen có thể bán được 180-200 nghìn, mỗi lứa bình quân 1 hộ có thể thu về 20-30 triệu đồng. Từ nay đến năm 2020 chúng tôi phấn đấu mỗi hộ 1 năm nuôi được 3-4 lứa để làm sao luân phiên lúc nào cũng có gà xuất, ổn định kinh tế cho người dân. Chúng tôi xác định chăn nuôi gà đen có thể làm thay đổi bộ mặt nông thôn, đặc biệt là thay đổi từ cách làm lạc hậu của người dân trước đây sang hình thức mới, chăn nuôi với quy mô lớn hơn.”

Theo ông Chu Hoàng Nguyện, Chi cục trưởng Chi cục phát triển nông thôn tỉnh Lào Cai, cái hay của loài gà này ở chỗ chúng vốn là giống gà của chính người Mông, nên rất phù hợp với khí hậu, cũng như cách nuôi chăn thả của người vùng cao. Tỷ lệ sống, thích nghi của gà đen bản địa rất cao, gần như tuyệt đối, khác hẳn các giống gà lai khác cùng nuôi tại địa phương. Đặc biệt, gà đen bản địa khác hoàn toàn với loài gà ác dù cùng thịt đen, xương đen, nhưng vẫn dễ dàng phân biệt nhờ các đặc điểm nổi bật như sở hữu mào đen, chân nhỏ và chỉ có 4 ngón. Thêm vào đó, so với gà ác thì gà đen bản địa thuộc hàng “đẳng cấp”, mang tính đặc trưng của địa phương hơn nhiều. Ông Nguyện cho biết: “Hay nhất ở đây là gà đặc sản, chất lượng thịt thơm ngon, độ dinh dưỡng rất cao, đặc trưng nữa là tất cả cơ thể gà đều có màu đen tạo ra loại đặc sản hiếm có, đó là những điều kiện cần thiết để xây dựng sản phẩm OCOP của địa phương cũng như của tỉnh trong giai đoạn tới.”

Sau thành công bước đầu tại Si Ma Cai, tới đây mô hình chăn nuôi gà đen sẽ được mở rộng ra các địa bàn vùng cao khác của tỉnh Lào Cai, mở ra hướng sinh kế mới cho đồng bào. Từ bán thịt, bán giống, đến bán thành phẩm vốn gắn với thương hiệu sẵn có của Lào Cai, như: gà đen hầm tam thất Si Ma Cai, phở gà đen Bắc Hà, gà đen gác bếp… Khi đó, nhiều người vùng cao chẳng cần đi đâu xa làm thuê, bởi “món hời” vốn dĩ nằm ngay ở dưới chân mình./.