Manứih Nhà Nhì cóh chr’hoong Mường Tè, tỉnh Lai Châu pabhlâng lêy chắp óih cóh pr’ắt tr’mung. Bêl tal óch ha’rêê nắc lêy đh’rông óih đấh dưr cát, roóh cát k’rơ, âng đơơng đoọng ha k’tiếc bấc râu liêm chr’nắp đoọng liêm buôn chóh padưr t’nơơm loong. Cơnh lơơng cậ, đh’rông óih cung nặc a’rập đhanuôr lêy cha’mêết p’gít paliêm. Tu cơnh đâu, manứih Hà Nhì vêy mưy j’niêng cr’bưn nắc bhiệc bhan bhuốih t’pắt óih.

    Cr’noọ bh’rợ zêl cha’groong đắh ra’roóh k’cát ooy j’niêng cr’bưn âng manứih Hà Nhì cóh chr’hoong Mường Tè, tỉnh Lai Châu bơơn p’cắh liêm gít ooy bhiệc bhan bhuốih t’pắt óih. J’niêng cr’bưn nâu buôn ta bhrợ têng ooy t’ngay thứ 2 âng bhiệc bhuốih vel bhươl, bhrợ têng ooy c’xêê 3 âm lịch zâp c’moo, nắc g’lúh ra’văng moót hân noo chóh bhrợ t’mêê.

    Zâp bhr’dzang bh’rợ bhrợ têng bhiệc bhan lâng đợ pr’đươi đoọng bhuốih bhrợ t’pắt óih ooy zâp vel bhươl vêy râu lalay cơnh. Manứih Hà Nhì cóh chr’val Mù Cả nắc đợc lơi a’pướih ch’na pazêng 1 p’nong a’tứch gôông, 1 p’ngan cha’nêếh, 1 cr’liêng a’tứch, búah, đác chè. Cóh chr’val Ka Lăng, Thu Lũm, đhanuôr nắc đươi bhrợ 2 p’nong a’tứch, 1 p’nong a’đha lâng 1 c’nắt lêệ p’riêng. Hân đhơ bhrợ têng j’niêng cr’bưn nâu lalay cơnh, nắc lêy zêng ắt ooy mưy cr’noọ bh’rợ rơơm kiêng đoọng óih oó lướt moót roóh cát ooy vel bhươl, k’tiếc k’bunh, n’loong n’cuông… đợ t’nơơm prí ta’tứi nắc đoo pr’đươi cắh choom cắh váih cóh zâp ngai vel đông.

    T’coóh Lý Anh Hừ, manứih Hà Nhì, chr’hoong Mường Tè, Lai Châu xay moon, bhiệc bhuốih roóh cát nắc lêy bhuốih đhị váih đác hooi, đhị acoon toọm cắh cậ c’lang đác lướt hooi. Bhuốih bhrợ liêm xang, ha mơ p’bhung đông, apêê nắc tệch t’nơơm prí acoon, k’đươi moon 1, 2 cha’nặc n’jứah g’roóh moon zâp pr’loọng đông nắc lêy t’pắt ra’roóh k’cát, xang nặc lướt đhiêr ooy zâp vel đông, pay t’nơơm prí k’tứi glâm ooy p’bhung đông, zâp đông 1 t’nơơm. Kiêng t’pắt óih nắc lêy t’pắt lâng đác, nắc bêl bhuốih cắh choom cắh váih đác. T’nơơm prí nâu nắc cung váih đác, nắc apêê glâm ooy p’bhung đông cung nặc mưy bh’rợ zêl cha’groong óih.

    Cr’noọ bh’rợ zêl cha’groong roóh cát dzợ bơơn đhanuôr moon p’too taluôn đoọng zâp ngai năl p’gít, bêl ngai váih râu bhiệc lướt moót cóh crâng, lấh mơ nắc bêl hân noo p’răng xơớt. tu cơnh đâu, zâp ngau cóh vel bhươl manứih Hà Nhì zêng bơơn ta moon p’too đắh zêl cha’groong roóh cát cóh crâng tơợ bêl dzợ p’niên.

    T’coóh Hừ xay moon cớ: MoÓt ooy đợ c’xêê hân noo p’răng xơớt, trưởng vel nắc lướt moon p’too zâp ngai cóh vel ắt ooy đông lêy t’pắt óih, đông ngai váih p’niên nắc lêy oó đoọng chi’ớh óih. Lướt ooy crâng cung lêy g’đách, lướt ooy crâng hadang vêy óch óih nắc lêy bêl chô lêy t’pắt paliêm. Apêê taluôn xay moon p’too cơnh đêếc. tu roóh crâng nắc apêê chấc lướt p’penh b’bơơn cóh crâng, chấc câm óih, dưr chô hadợ ha vil t’pắt nắc lêy ma roóh cát. Râu 2 cậ, nắc hân noo n’nắc nắc apêê lướt chấc lêy đông a’mát, xong k’tiếc, bấc ngai bêl hi’dưm câm óih tơợ crâng xang nặc chô cắh t’pắt ha dợ nắc lêy ma roóh cát bêl váih đhí k’rơ.

    Ooy cr’chăl bhrợ têng âng manứih Hà Nhì, bhiệc óch ha’rêê nắc lêy óch cóh crâng, đhanuôr cung vêy đợ c’lâng bh’rợ cơnh bh’lêê bh’la lêy zêl g’đách roóh cát pậ bhứah zâp ooy. Manứih Hà Nhì buôn tal príh doóh paliêm, bhrợ c’lâng zêl cha’groong bhứah mơ 3-4 mét đhị zr’lụ óch ha’rêê. Zâp ngai cóh pr’loọng đông bơơn k’đươi moon đoọng lêy cha’mêết đh’rông óih. C’lâng óch bhrợ zâp bêl cung lêy ha đắh đhi blâu. Đhanuôr cung lêy p’gít oó óch bhrợ bêl p’răng rơợng bhlâng, đhí k’rơ.. đoọng bhiệc lêy cha’mêết, zêl cha’groong liêm choom lấh mơ.

    T’coóh Lý Phi Trừ, cóh zr’lụ phố 8, thị trấn Mường Tè, chr’hoong Mường Tè xay moon: đợ apêê bhrợ roóh cát crâng, vel bhươl lêy toom lâng bhiệc cơnh bêl ahay nắc lêy toom đắh pr’đươi cr’van đoọng ha vel bhươl. Cắh đoọng ặt têêm. Cắh cậ lêy kiểm điểm đhị vel pachô kinh nghiệm, ta’moóh lêy ha cơnh. Hadang aoo bong, cắh váih cr’noọ bh’rợ zêl t’pắt ra’roóh nắc ta toom p’nong a’tứch, cắh cậ a’ọc, búah đoọng bêl đhanuôr bhuốih nắc đươi dua đh’rứah.

    Lấh mơ cr’noọ zêl cha’groong roóh cát, manứih Hà Nhì nắc dzợ bấc quy định, j’niêng cr’bưn moon p’too apêê k’coon cha’châu đắh bhiệc lêy bhrợ ha cơnh liêm crêê đắh crâng k’coong. Tu cơnh đâu nắc tước đâu, manứih Hà Nhì nắc mưy ooy m’bứi zâp acoon cóh dzợ zư đợc đợ crâng dading a’bhưi liêm choom cóh zr’lụ âng đay ắt mamung./.

NGƯỜI HÀ NHÌ CÚNG DIỆT LỬA

                                          Hoàng Minh/VOV4

    Người Hà Nhì ở huyện Mường Tè, tỉnh Lai Châu rất coi trọng lửa trong đời sống. Khi phát nương, đốt rẫy, lửa cháy nhanh, cháy mạnh, cung cấp cho đất lượng dinh dưỡng dồi dào để cây trồng phát triển. Mặt khác, lửa cũng là thứ giặc mà bà con phải chú ý phòng ngừa. Vì thế người Hà Nhì có riêng một nghi lễ là lễ cúng diệt lửa.

     Ý thức phòng ngừa hỏa hoạn trong tín ngưỡng của người Hà Nhì ở huyện Mường Tè, tỉnh Lai Châu được thể hiện rõ nét nhất qua lễ cúng diệt lửa. Nghi thức này thường diễn ra vào ngày thứ 2 của lễ cúng bản, tổ chức vào tháng 3 âm lịch hàng năm,  là thời điểm chuẩn bị bước vào mùa vụ canh tác mới.

    Các bước tiến hành lễ và lễ vật trong nghi thức diệt lửa ở mỗi làng bản có sự khác nhau. Người Hà Nhì ở xã Mù Cả thì bày mâm lễ gồm 1 con gà trống đỏ, 1 bát gạo, 1 quả trứng, rượu, nước chè. Ở xã Ka Lăng, Thu Lũm, bà con lại dùng 2 con gà, 1 con vịt cùng 1 miếng thịt sấy khô. Tuy hình thức nghi lễ khác nhau, song đều nhằm một mục đích cầu mong cho lửa đừng bén vào bản làng, đất đai, cây cối... Những bẹ chuối tươi là vật lễ không thể thiếu ở bất kỷ địa phương nào.

    Ông Lý Anh Hừ, người Hà Nhì, huyện Mường Tè, Lai Châu, giải thích: "Lễ cúng phòng hỏa hoạn phải cúng tại nơi nước chảy, chỗ khe suối hay máng nước chảy qua. Cúng lễ đấy xong, bao nhiêu nóc nhà, người ta chặt bẹ cây chuối, phân công 1- 2 người vừa hô, thông báo các gia đình dập lửa hết, sau đó đi quanh quanh bản, lấy bẹ chuối tung lên nóc các nhà, mỗi nhà 1 cái. Muốn diệt lửa phải dùng nước, nên khi cúng phải cúng cạnh chỗ có nước. Cây chuối này cũng là cây có nước, cho nên người ta ném bẹ chuối lên nóc nhà cũng là một hình thức phòng lửa".

    Ý thức phòng “giặc lửa” còn được bà con nhắc nhở thường xuyên trong cộng đồng, mỗi khi có ai đó có việc phải vào rừng, nhất là vào mùa khô hanh. Vì vậy, tự mỗi thành viên trong bản làng người Hà Nhì đều được trang bị ý thức phòng ngừa hỏa hoạn rừng ngay từ khi còn nhỏ.

    Ông Hừ kể thêm: "Vào những tháng mùa khô hanh, trưởng bản thỉnh thoảng đi hô quanh bản ở nhà phải dập lửa, nhà có trẻ con thì phải bảo không được nghịch lửa. Đi rừng cũng phải hết sức tránh, đi rừng có nhóm lửa thì trước khi về phải dập tắt lửa. Người ta luôn cảnh báo như thế. Vì cháy rừng thường do nguyên nhân khi đi săn bắn trong rừng, nhóm lửa, trở về quên không dội nước. Thứ hai là mùa ấy là mùa người ta tìm tổ ong, con dúi, nhiều người ban đêm đốt đuốc từ rừng về bản thì tàn lửa rơi xuống, gặp gió thổi là cháy".

    Trong quá trình canh tác của người Hà Nhì, khâu đốt nương phải đốt lửa trong rừng, bà con cũng có những biện pháp dân gian tránh để đám cháy lan rộng. Người Hà Nhì thường phát quang, dọn sạch lá khô, cây cỏ thành một vành đai ngăn lửa rộng khoảng 3-4m quanh khu vực đốt nương. Tất cả các thành viên trong gia đình được huy động để kiểm soát ngọn lửa. Hướng đốt bao giờ cũng từ chân nương lên đỉnh nương, từ đầu gió đến cuối gió. Bà con cũng chú ý tránh thời điểm nắng to, gió mạnh để việc kiểm soát đám cháy dễ dàng hơn.

    Ông Lý Phi Trừ, ở khu phố 8, thị trấn Mường Tè, huyện Mường Tè, bảo: "Những người làm cháy rừng, bản  xử lý bằng cách như ngày xưa là bắt bồi thường một số vật chất cho bản. Không để yên đâu. Một là đưa ra bản kiểm điểm rút kinh nghiệm, mà hỏi lý do. Nếu mà anh cố tình, không có hành động ngăn lửa là bắt phạt gà, hay lợn, rượu để khi dân cúng bản thì sử dụng chung".

    Ngoài ý thức phòng ngừa hỏa hoạn, cháy rừng, người Hà Nhì còn rất nhiều các quy định, luật tục giáo dục con cháu cách ứng xử với tự nhiên. Nhờ vậy mà đến nay, người Hà Nhì là một trong số ít các dân tộc còn bảo tồn được những cánh rừng tự nhiên ngay trong khu vực mình sinh sống../.