P’hát H’re nắc râu nghệ thuật diễn xướng bơơn bấc ngai kiêng xợơng, cóh đềêc nắc dáp tước apêê bh’ươr H’chôl (Ka choi) lâng Tă têu (Ka lêu) chr’nắp lalay âng ma nuýh H’re. Cóh zập pr’ặt văn hoá zập t’ngay, ma nuýh H’re choom hát dân ca zập đhị, zập ooy, đhị bêl đhêy pa bhrợ cắh cợ đhị zập chu bhui har bhiệc bhan…

          Cung cơnh apêê acoon cóh đhi noo lơơng đhị zr’lụ Trường Sơn-Tây Nguyên, ma nuýh H’re vêy nền văn hoá, tr’cọ x’nưl ty đanh cóh đhanuôr bấc pa bhlầng. Ma nuýh H’re vêy bấc t’ruíh bh’lô bh’la, kiêng pa tộc bhrợ thơ ca lâng kiêng ba boóch r’rooi. Ma nuýh H’re vêy bấc râu tr’cọ x’nưl ta bhrợ lâng cram cr’đe, a lui cơnh: n’jưl brook, luốt talía, luốt pơpel, nhị rađang, ching kala. Râu chr’nắp bhlầng nắc pazêng tr’cọ x’nưl nâu zêng bơơn đươi dua đoọng ba boóch. Zập râu ba boóch lâng cơnh âng đơơng bhr’ươr ba boóch âng ma nuýh H’re vêy cơnh chr’nắp pr’hay bhlầng. T’coóh Vi Tấn Bảo, ma nuýh k’rong chếêc lêy, pa chắp năl x’nưl ty đanh đoọng năl:

          “Cóh zập g’lúh bhiệc bhan tệt tọc, xay xơ ma nuýh cắh cợ đhị zập g’lúh ắt tớt bha bhụ cóh toor zớ buốh, ma nuýh H’re ta luôn hát đoọng xợơng ting cơnh bhr’ươr Ka choi, Ka lêu… zập ba boóch nắc bơơn ta hát đh’rứah lâng x’nưl âng chiing goong ting cơnh chinh tốc cắh cợ nắc pr’hát bơơn hát đh’rứah lâng x’nưl râu lơơng âng ma nuýh H’re tu cơnh đếêc bêl xơợng pr’hát pa cắh chất trữ tình. Xa nay pazêng pr’hát nắc déh hơnh vel đong, déh hơnh pr’ắt tr’mông pa bhrợ, pa bhlầng nắc loom luônh tr’kiêng âng n’đil n’jứih. Ma nứih H’re ba boóch đui cơnh đoọng xay moon, pa cắh loom luônh cóh pr’ắt tr’mông lâng pa bhrợ ta têng”.

          Cóh tr’cọ x’nưl ty đanh âng ma nuýh H’re nắc bơr râu bhr’ươr Kalêu, Kachoi (hát tr’ơơi âng n’đil, n’jứih) nắc pazêng c’cir chr’nắp liêm âng ma núyh H’re. Ka choi nắc ba boóch pr’hay, choom hát bấc cơnh tu cơnh đếêc nắc bấc ngai choom hát, ha dợ Ka lêu nắc muy cơnh a năm. Ba boóch Ka choi nắc vêy x’nưl, ha dợ cr’liêng pr’hát nắc cắh vêy, ma nuýh hát xợơng cơnh ooy nắc ơơi cơnh đếêc, cắh cợ lêy cơnh ooy nắc hát cơnh đếêc. Bhr’ươr Ka choi căh vêy muy cơnh a năm, tu cơnh đếêc choom hát lâng xa nay la lay cơnh, vêy ngai áht hớơ cắh vêy xa nay pr’lứch cung choom. Đhị bêl tết tọc, xay xơ, ắt cha ớh… đh’rứah tớt âm buốh, bêl k’nặ bool nắc ma nuýh H’re ta luôn ta zước hát bhr’ươr Ka lêu, Ka choi đoọng giao lưu, prá xay râu cr’nọo cr’niêng rơơm kiêng âng đay, cắh cợ nắc đoọng pa cắh c’rơ hát Ka choi ( hát tr’ơơi) lâng zập cha nắc. Vêy pazêng apêê nắc hát toong t’ngay ha dưm đhị t’ngay bhiệc bhan, tết tọc bhui har lấh mơ.

          Đắh xa nay, ma nuýh H’re ta luôn hát đoọng pa cắh loom luônh cắh cợ nắc prá xay muy bh’rợ n’đoo ha dợ cắh choom moon lâng boóp p’rá. Tợơ bhiệc hát tr’ơơi, pa cắh lâng tr’cọ x’nưl, cr’liêng thơ, đươi dua pazêng boóp p’rá pr’hay,  prá tr’glặp liêm đoọng pa cắh loom luônh âng đay. Cơnh đếêc nắc g’lúh “hát, prá” bhlưa bơr cha nắc tước toong ha dưm ha dợ cắh choom pr’lứch. Chr’nắp bhlầng, ha dang mị đắh choom plọong a luốt Rangoiq, pazưm lâng hát muy n’juông, plọong muy n’juông nắc bêl ắt tớt, hát cha ớh ting bhui har, r’rộ r’răm lấh mơ.

          Z’lấh t’ngay c’xêê, zập cơnh ắt cha ớh văn hoá, bhiệc bhan, tr’cọ x’nưl truyền thống âng acoon cóh H’re xoọc bil pất r’dợ. Bấc ngai nghệ nhân ma nuýh H’re choom pa căh lâng năl ghít đắh tr’cọ x’nưl, ba boóch nắc r’dợ m’bứi. Đhơ cơnh đếêc, cóh đhanuôr H’re cung dzợ vêy nghệ nhân dân gian Đinh Ngọc Su ắt đhị chr’hoong Sơn Hà, tỉnh Quảng Quảng nắc ma nuýh tr’haanh bhlầng. T’coóh nắc ma nuýh choom tự bhrợ têng, zập râu tr’cọ x’nưl âng ma nuýh H’re. Lâng bhiệc pa choom tợơ lang nâu tước lang tốh, tợơ dzợ p’niên t’coóh nắc ơy bơơn pa choom tợơ a pêê ta coóh ta ha lâng năl bấc râu ba boóch lâng zập râu tr’cọ x’nưl ty đanh. Tu cơnh đếêc, pazêng nghệ nhân cơnh t’coóh Đinh Ngọc Su bơơn apêê đong pa chắp cha mệêt lêy văn hoá dân gian xay moon nắc cơnh muy cr’liêng ngọc chr’nắp pr’hắt. Ma nuýh pa chắp lêy văn hoá dân gian Đinh Ngọc Vũ đoọng năl:

         “Nghệ nhân Đinh Ngọc Su nắc ma nuýh zư lêy r’vai đoọng ha coon cóh H’re. T’coóh choom prá xay, ba boóch pr’hay bhlầng pazêng pr’hát H’re. Râu chr’nắp bhlầng nắc t’coóh dzợ choom pa tộc bhrợ tr’cọ x’nưl âng ma nuýh H’re. Ngành văn hoá xoọc pa zưm lâng t’coóh đoọng bhrợ lớp pa choom pazêng râu c’năl đắh bhrợ t’váih lâng cơnh đươi dua apêê tr’cọ x’nưl lâng choom hát apêê pr’hát dân ca”.

          Cóh zập g’lúh liên hoan dân ca prang k’tiếc k’ruung cóh pazêng c’moo đăn đâu, apêê bhr’ươr ba boóch lâng x’nưl âng tr’cọ x’nưl âng ma nuýh H’re ơy mọot loom âng xợơng cóh k’tiếc k’ruung hêê lâng đắh lơơng. Nghệ nhân Đinh Ngọc Su nắc bơơn apêê t’đang biểu diễn hát dân ca lâng cha ớh tr’cọ x’nưl âng ma nuýh H’re đhị Hàn Quốc lâng bơơn  ma nuýh xợơng, lêy xay moon dal. Bh’rợ zư lêy, pa dưr chr’nắp văn hoá ty đanh âng ma nuýh H’re vêy chr’nắp liêm bhlầng. Pazêng râu pa zay âng ngành văn hoá lâng nghệ nhân Đinh Ngọc Su cung chroi k’rong bhrợ pa dưr lâng ha dưr chr’nắp văn hoá Việt Nam liêm choom bhlầng./.

DÂN CA CỦA NGƯỜI H'RE

         Dân ca H’re là loại hình nghệ thuật diễn xướng được nhiều người yêu thích, trong đó phải kể đến các làn điệu H'chôi (Ka choi) và Tă têu (Ka lêu) đặc trưng của người H’re. Trong các sinh hoạt văn hóa thường ngày, người H’re có thể hát dân ca ở mọi nơi, mọi lúc, sau ngày nghỉ lao động hay trong các cuộc vui, lễ hội… 

        Cũng như các dân tộc anh em khác ở khu vực Trường Sơn - Tây Nguyên, người H’re có nền văn hóa, âm nhạc dân gian đa dạng và đặc sắc. Người H’re có nhiều truyện cổ, thích sáng tác thơ ca và ham mê ca hát. Người H’re có nhiều loại nhạc cụ làm bằng tre nứa, vỏ bầu như: đàn brook, ống tiêu talía, đàn môi pơpel, nhị rađang, "chiêng tre" ching kala. Điều đặc biệt là hầu hết các nhạc cụ này đều được sử dụng để đệm cho hát dân ca. Các bài dân ca và cách hát dân ca của người H’re rất độc đáo và mang bản sắc riêng của người H’re. Ông Vi Tấn Bảo, nhà sưu tầm, nghiên cứu âm nhạc dân gian, cho biết: "Trong các dịp lễ tết, đám cưới  hay trong dịp sinh hoạt vui chơi, ngồi bên ché rượu cần, người H’re thường hát cho nhau theo làn điệu dân ca Ka choi , Ka lêu…Các bài dân ca thường được diễn xướng trên nền nhạc cồng chiêng theo nhịp điệu gọi là chinh tốc hoặc bài hát được phụ họa bởi các loại nhạc cụ đặc sắc của người H’re nên khi nghe các bài hát thể hiện được chất  trữ tình. Nội dung những bài dân ca thường là ca ngợi quê hương, ca ngợi cuộc sống lao động, đặc biệt là tình yêu đôi lứa. Người H’re hát dân ca như một cách để chia sẻ tâm tư tình cảm trong đời sống và sản xuất".

           Trong nền âm nhạc dân gian của người H’re, thì hai làn điệu Kalêu, Kachoi (hát đối đáp nam nữ) là những di sản đặc sắc của riêng người H’re. Ka choi là làn điệu dân ca có bài bản, có nhịp điệu và có nhiều bài phổ biến nhất, trong khi Ka lêu chỉ có một lối hát. Làn điệu Ka choi về giai điệu âm nhạc thì luôn có sẵn, còn phần lời thì người hát tự ứng tác tại chỗ theo nội dung sinh hoạt. Làn điệu Ka choi không có bài bản cụ thể, nên có thể hát nhiều nội dung khác nhau và các cặp đôi có thể hát với nhau mà không có đoạn kết. Trong các dịp Tết, cúng, đám cưới, hay sinh hoạt vui chơi, giải trí... ngồi bên ché rượu cần, khi có chút men rượu người H’re thường rủ nhau hát làn điệu Ka lêu, Ka choi để giao lưu, tâm sự, chia sẻ tâm tư tình cảm của mình, hoặc để thể hiện khả năng tài nghệ hát Ka choi( hát đối đáp) với mọi người. Có những cặp hát với nhau suốt cả đêm làm cho không khí ngày xuân, lễ hội thêm rộn rã, đầm ấm, và mang nhiều ý nghĩa..

         Về nội dung, người H’re thường hát dân ca để tỏ tình giao duyên, kết bạn, tâm tình hoặc để trao đổi một công việc nào đó mà không tiện nói với nhau bằng lời nói cụ thể. Thông qua cách hát đối đáp, thể hiện bằng âm nhạc, lời thơ, dùng những từ ngữ ví von sâu xa, có vần, điệu để diễn tả tình cảm của mình. Cứ thế cuộc "hát, nói" giữa hai người, giữa hai bên diễn ra suốt cả đêm mà không có đoạn kết. Đặc biệt, nếu hai người đều biết thổi Rangoiq (kèn môi), kết hợp vừa hát một đoạn, thổi một đoạn thì cuộc hát càng trở nên hấp dẫn, độc đáo hơn.

           Trải qua thời gian, các hình thức sinh hoạt văn hóa, lễ hội, nhạc cụ truyền thống của dân tộc H’re đang dần bị mai một. Số nghệ nhân người H’re biết trình diễn và am hiểu sâu sắc về nhạc cụ, về các làn điệu dân ca cũng thưa vắng dần.  Tuy nhiên, trong cộng đồng người H’re vẫn có nghệ nhân dân gian Đinh Ngọc Su quê ở huyện Sơn Hà, ở tỉnh Quảng Ngãi rất nổi tiếng. Ông là người có khả năng vừa tự chế tác, trình tấu các loại nhạc cụ độc đáo vừa hát dân ca H’re. Bằng cách học truyền miệng từ cha mẹ từ khi còn nhỏ, ông cũng là người nhớ thuộc, sưu tầm được nhiều bài hát dân ca cổ xưa. Bởi vậy, những người nghệ nhân như ông Đinh Ngọc Su được các nhà nghiên cứu văn hóa dân gian đánh giá như một viên ngọc quý. Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Đinh Ngọc Vũ, nhận xét: "Nghệ nhân Đinh Ngọc Su chính là người giữ hồn cho dân tộc H’re. Ông có tài ứng xử, hát đối đáp rất hay trong dân ca H’re. Điều đặc biệt ông còn chế tác rất nhiều nhạc cụ của người H’re. Ngành văn hóa đang phối hợp cùng ông để mở các lớp dạy trao truyền những kiến thức về chế tác và cách sử dụng các nhạc cụ và biết hát các làn điệu dân ca".

        Trong các cuộc liên hoan dân ca toàn quốc những năm gần đây, các làn điệu dân ca và âm thanh của nhạc cụ của người H’re đã chinh phục đông đảo khán giả trong và ngoài nước. Nghệ nhân Đinh Ngọc Su đã được mời tham gia biểu diễn hát dân ca và trình tấu nhạc cụ của người H’re tại Hàn Quốc và được khán, thính giả các nước đánh giá cao. Việc bảo tồn, phát huy và phát triển bản sắc văn hóa truyền thống tốt đẹp của người H’re có ý nghĩa rất quan trọng. Những nỗ lực của ngành văn hóa và nghệ nhân Đinh Ngọc Su cũng góp phần xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc./.