Văn hoá ty đanh âng đhanuôr Hà Nhì bấc pa bhlâng, pazêng vêy bấc rau t’nơớt, pr’hát xa nul, bấc rau tr’coọ xa nay chr’nắp pr’hay. Văn hoá ty đanh n’nâu nắc bhrợ k’van ooy pr’ắt tr’mông tinh thần âng manuýh Hà Nhì…Ahêê đh’rứah lâng Tô Tuấn- PV Đài p’rá VN chêếc n’năl ooy tr’coỌ xa nul lâng nghệ thuật t’nơớt âng manuýh Hà Nhì đhị bha ar xrặ cơnh đâu.

          # Manuýh Hà Nhì ắt mamông cóh da ding dal, đăn zr’lụ k’noong k’tiếc, tu cơnh đêếc nắc doọ lấh crêê bấc tơợ văn hoá âng apêê acoon cóh n’lơơng. Pazêng rau pr’hát, pazêng rau t’nơớt âng manuýh Hà Nhì nắc ngoọ cơnh a ngon n’jưl p’têết pazêng zập ngai, bhrợ đoọng ha muy acoon cóh hân đhơ cắh ơy vêy chữ xrặ, ắt mamông cóh bấc c’xêê c’moo nắc dzợ zư đớc đợ c’cir văn hoá âng la lay âng đay. A noo Lý Mở Chừ, manuýh Hà Nhì ắt cóh chr’hoong Muờng Tè, tỉnh Lai Châu prá:

              Pazêng rau pr’hát t’nơớt âng manuýh Hà Nhì nắc chr’nắp pa bhlâng. Manuýh Hà Nhì lướt tơơi ắt đớc lơi bấc rau, cắh dzợ zư đớc chữ xrặ âng đay, nắc pazêng rau pr’hát, pazêng rau t’nơớt nắc vêy tơợ lang n’nâu pa trơơi ooy lang n’tốh. Tơợ lang apêê a bhục a vụa tước ooy apêê a bhướp a conh pa choom đoọng ha k’coon ch’chau, đươi vêy cơnh đêếc manuýh Hà Nhì nắc choom zư đớc rau chr’nắp pr’hay âng đay tước nâu cơy.

            Prá xay ooy c’cir tr’coọ xa nul âng manuýh Hà Nhì, tr’nơớp nắc ng’xay prá tước ooy bh’rợ ba boóch. Pazêng apêê pân jứyh pân đil Hà Nhì bêl pậ banh nắc chêếc tr’năl lâng bh’rợ ba boóch đoọng xay p’cắh cr’noọ cr’niêng âng đay.

            Cóh bh’rợ tr’coọ xa nul âng manuýh Hà Nhì, pazêng rau tr’coọ xa nay nắc cắh choom cắh vêy cóh pazêng chu bh’rợ ba boóch xay p’cắh cr’noọ cr’niêng âng apêê pân juýh, pân đil. Tr’coọ xa nul âng đhanuôr Hà Nhì vêy zập pazêng rau tr’coọ xa nul: cơnh khí pr’hơơm, piáh, t’coọ. Tr’coọ xa nul khí pr’hơơm vêy: Chí Papô nắc đợ rau tr’coóh xa nul ngoọ cơnh khèn axậ t’mêê ng’cléh tơợ đoọng n’loong xang n’nắc đớc ooy boóp đoọng plong, xa nul dưr váih ch’đhăng nắc ngoọ cơnh xa nul âng chim xul. Muy rau tr’coọ xa nul khí pr’hơơm nắc: Là tỳư công cơnh n’jưl bưr nắc vêy 1 axậ cơnh ngoọ n’tác a tứch cóh m’pâng. Bêl piáh n’jưl bưr, nắc apêê đoo c’bọm cóh boóp. Muy rau tr’coọ xa nul dzợ nắc vêy đh’nớc Am ba nắc muy rau n’coo dzợ t’mêê dal k’dâng 25cm n’đắh ng’plong nắc tr’nơớp âng n’coo. Bêl ơy c’bọm pazêng boọng glúh váih xa nul ooy boÓp xang n’nắc đớc boọng cóh n’dúp n’coo ooy cr’loong têy k’pị, bhrợ t’váih muy rau xa nul grơm. Pân juýh pân đil Hà Nhì bêl xay p’cắh cr’noọ cr’niêng nắc buôn đươi n’jưl a xậ, n’jưl bưr, a luốt. Hân đhơ cơnh đêếc, bh’rợ đươi dua tr’coọ xa nul bấc bêl công nắc tị rau tu đoọng apêê đoo tước đh’ứah.

                A noo Lê Sỹ Thọ, cán bộ bhrợ têng bh’rợ pa chắp ch’mêết lêy ooy manuýh Hà Nhì âng Bảo tàng Dân tộc học VN prá:

             Cóh bh’rợ chêếc n’năl pr’zớc đay, apêê pân juýh pân đil Hà Nhì kiêng ắt pa prá đh’rứah. Apêê pân juýh Hà Nhì lướt chêếc k’điêl cắh muy đươi dua tr’coọ xa nul, ting n’nắc nắc dzợ ooy bh’rợ tr’nêng cóh zập t’ngay. Muy rau pr’hay pa bhlâng ha dang apêê pân juýh lêy ooy bha noọ óih âng pr’loọng đong âng ađoo pân đil  nắc lêy bha nọ óih n’nắc ga mắc lâng bấc nắc ađoo pân juýh n’nâu k’noọ ađoo pân đil n’nắc nắc zay pa bhlâng. xoọc đêếc ađoo pân juýh vêy pay đươi tr’coọ xa nul đoọng đha rơl ađoo pâ đil.

           Pazêng rau tr’coọ xa nul đươi dua pr’hơơm âng manuýh Hà Nhì đươi dua cóh bhiệc bhan, cóh bh’rợ lơi a bhuy lâng cóh bh’rợ bơơn k’díc k’điêl, nắc dzợ vêy tr’coọ xa nul cơnh: ch’gâr, chập cheng, bh’noóh nắc vêy manuýh Hà Nhì đươi cóh pazêng t’ngay bhiệc bha, t’ngay tết đoọng xay p’cắh c’rơ âng zập ngai lâng pazêng rau xa nul k’rơ.

          Manuýh Hà Nhì vêy bấc rau pr’hát đh’rứah lâng pazêng rau t’nơớt cơnh: hat bha dơng k’coon, hát k’dua ộm buáh, hát lơi a bhuy, hát hơnh déh ta mooi, hát hơnh déh đong t’mêê, hát cha ha roo t’mêê, hát taanh bhrợ bhai… Pazêng pr’hát n’nâu buôn vêy ta hát đh’rứah lâng t’nơớt cóh pazêng rau bhiệc bhan âng manuýh Hà Nhì.             A noo Lê Văn Thiết, cán bộ Bảo tàng Dân tộc học VN prá:

          Pazêng rau pr’hát t’nơớt âng manúyh Hà Nhì nắc xay p’cắh cớ j’niêng cr’bưn, cóh đêếc vêy t’nơớt chr’nắp pr’hay taanh bhrợ bhai. Rau đêếc nắc t’nơớt xay p’cắh bh’rợ taanh bhrợ bhai. Rau đêếc đoọng lêy tr’coọ xa nul t’nơớt nắc xay p’cắh pazêng j’niêng cr’bưn. Ha dzợ cóh bhiệc bhan Khô già già, bhiệc bha ga mắc pa bhlâng âng manuýh Hà Nhì, zập bêl công vêy t’nơớt zazum. Rau đêếc nắc muy rau t’nơớt Saman giáo ( nắc t’nơớt đoọng ha tôn giáo) rau đêếc nắc t’nơớt pazum đh’rứah bhlưa tr’coọ xa nul lâng bh’rợ bhuốih.

            Pr’ắt tr’mông văn hoá âng manuýh Hà Nhì xoọc vêy tr’clai lâng văn hóa acoon cóh n’lơơng. Bấc apêê bhrợ têng bh’rợ pa chắp ch’mêết lêy văn hoá ty đanh nắc c’jệ lêy cóh pr’ắt tr’mông âng manuýh Hà Nhì nắc dưr váih đợ pr’hát vêy xa nay t’mêê, vêy cơnh cậ nắc đợ pr’hát tơợ k’tiếc k’ruung n’lơơng, manuýh hát nắc hát lâng p’rá Hà Nhì. Vêy cơnh cậ lâng bh’rợ n’nắc, văn hoá truyền thống âng manuýh Hà Nhì nắc vêy ta zư lêy cóh pr’ắt tr’mông t’mêê./.

ÂM NHẠC VÀ NGHỆ THUẬT MÚA CỦA NGƯỜI HÀ NHÌ

Tô Tuấn- VOV5

         Văn hoá dân gian của dân tộc Hà Nhì rất phong phú, gồm nhiều điệu múa, làn điệu dân ca, nhiều loại nhạc cụ độc đáo. Nền văn hoá dân gian này làm giàu đời sống tinh thần của người Hà Nhì…Chúng ta hãy cùng Tô Tuấn- PV Đài TNVN tìm hiểu về âm nhạc và nghệ thuật múa của người Hà Nhì qua bài viết sau:                          

          # (Nhạc)

          Người Hà Nhì sống miền núi cao, gần khu vực biên giới, nên ít chịu ảnh hưởng từ văn hoá của các dân tộc khác. Các làn điệu dân ca, các điệu múa của người Hà Nhì như sợi dây gắn kết cộng đồng, giúp một dân tộc dù chưa có chữ viết, trải qua nhiều giai đoạn thăng trầm nhưng vẫn lưu truyền được di sản văn hoá truyền thống của riêng mình. Anh Lý Mở Chừ, dân tộc Hà Nhì ở huyện Mường Tè, tỉnh Lai Châu, cho biết:

         "Các bài dân ca điệu múa của người Hà Nhì rất quý. Người Hà Nhì di cư, bỏ lại phía sau nhiều thứ, không còn chữ viết riêng của mình, nhưng những bài hát dân ca, điệu múa cứ được thế hệ này truyền đến thế hệ kia. Từ thế hệ các cụ đến ông cha truyền lại cho con cháu, nhờ đó  người Hà Nhì giữ được bản sắc dân tộc đến ngày nay". 

          Nói đến di sản âm nhạc dân gian của người Hà Nhì, trước hết phải kể đến các điệu hát đối, hát giao duyên. Các đôi trai gái Hà Nhì đến tuổi trưởng thành tìm hiểu nhau thường thông qua lối hát đối, hát giao duyên để nói lên tâm tư, tâm sự của mình.

            Trong sinh hoạt âm nhạc của người Hà Nhì, các loại nhạc cụ, nhạc khí hơi hầu như không thể thiếu trong những buổi hát giao duyên tỏ tình giữa trai, gái. Nhạc cụ của dân tộc Hà Nhì có đủ loại: khí hơi, gẩy, gõ. Nhạc khí hơi có: “Chí Papô” là loại nhạc khí giống như chiếc khèn lá của người Mông. Khèn lá ”Chí Papô”  được làm từ một chiếc lá tươi bứt trên cành gập lại rồi đưa lên miệng thổi, âm thanh phát ra trong trẻo, tươi sáng như chim hót. Loại nhạc khí nữa là: “Là tỳ” cũng giống như chiếc đàn môi nhưng có 1 lá đồng hình lưỡi gà ở giữa. Khi gảy đàn môi, người ta phải ngậm cả lưỡi gà vào miệng. Một loại nhạc khí nữa  có tên “Am ba” là một ống rạ còn tươi dài khoảng 25 cm phía thổi là đầu mấu ống. Khi thổi ngậm toàn bộ phần phát âm vào miệng rồi đặt lỗ phía dưới ống vào giữa hai lòng bàn tay úp kín vào nhau, tạo thành hộp cộng âm phát ra âm thanh.Trai gái Hà Nhì khi tỏ tình với nhau thường dùng các loại khèn lá, đàn môi, sáo dọc. Tuy nhiên, việc sử dụng nhạc cụ đôi khi cũng chỉ là cái cớ để họ tìm đến nhau. 

          Anh Lê Sỹ Thọ, cán bộ nghiên cứu dân tộc Hà Nhì của Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam, cho biết: 

         "Trong tìm hiểu người bạn đời, các đôi trai gái Hà Nhì thích ngồi tâm sự với nhau hơn. Các chàng trai Hà Nhì đi tìm vợ không phải chỉ thông qua âm nhạc, mà còn qua các công việc hàng ngày. Một chi tiết thú vị nếu các chàng trai nhìn vào đống củi nhà cô gái thấy đống củi ấy to và cao và nhiều củi tốt thì chàng trai  nghĩ đó là cô gái chăm chỉ siêng năng. Khi đó các chàng trai mới dùng nhạc cụ để rủ rê cô gái tán tỉnh".

           Các loại nhạc khí hơi cũng người Hà Nhì sử dụng trong cả lễ hội, trong tang ma và trong việc cưới xin, còn nhạc khí gõ gồm: trống, chập cheng, thanh la thường được người Hà Nhì sử dụng trong các ngày hội, ngày tết nhằm biểu hiện sức mạnh tập thể với những tiết tấu khỏe mạnh chắc chắn. 

Người Hà Nhì có nhiều thể loại dân ca kết hợp các điệu múa như: hát ru con, hát mời rượu, hát đưa ma, hát chào khách, hát mừng nhà mới, mừng lúa mới; hát dệt vải... Những bài dân ca này thường được kết hợp với các màn múa trong một số lễ hội đặc trưng của dân tộc Hà Nhì. Anh Lê Văn Thiết, cán bộ Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam, cho biết:

                 "Các điệu hát múa của người Hà Nhì hầu như để mô tả lại những phong tục tập quán, trong đó có điệu múa đặc sắc như điệu múa se sợi. Đó là điệu múa diễn lại các động tác se sợi. Điều đó cho thấy âm nhạc điệu múa phần nào phản ánh các phong tục tập quán. Còn trong lễ hội Khô già già,  lễ hội lớn nhất của người Hà Nhì, bao giờ cũng có điệu múa mang tính chất tập thể. Đó  là một dạng múa Saman giáo ( tức là điệu múa phục vụ cho tôn giáo) đó là điệu múa kết hợp giữa âm nhạc và lời cúng của thầy cúng".

                Đời sống văn hóa của người Hà Nhì hiện có sự giao thoa với nền văn hoá  các dân tộc khác. Nhiều nhà nghiên cứu văn hoá dân gian thực sự ngạc nhiên khi thấy trong sinh hoạt cộng đồng của người Hà Nhì đã xuất hiện những bài hát nội dung mới, thậm chí những bài hát từ nước ngoài, được thể hiện bằng tiếng Hà Nhì. Phải chăng bằng cách ấy, nét văn hóa truyền thống của người Hà Nhì tiếp tục được lưu truyền trong cuộc sống mới./.