Tơợ pr’đhang tơơp choh bhrợ lêy tr’nơơp, cà phê đơơh dưr vaih tơơm chr’noh bha lâng, zooi đha nuôr acoon coh yêm têêm c’lâng bhrợ cha lâng dưr z’lâh đha rưt

Cr’noon Kon Tu Ma, chr’val Măng Đen (l’lăm ahay năc chr’val Măng Cành, chr’hoong Kon Plông, tỉnh Kon Tum ty ahay) vêy plêệng k’tiêc ch’ngaách đhi hy. Coh đâu, bh’rợ choh cà phê Arabica ơy pa dưr rau bơơn pa chô ha đhanuôr. Cr’noon Kon Tu Ma vêy 57 pr’loọng, zêng choh cà phê; pr’loọng đong m’bứi bhlâng choh tơợ 5 - 7 sào, pr’loọng đong bâc bhlâng năc choh lâh 1 héc ta. Đươi tơơm cà phê k’tiêc chriêt, đhanuôr bơơn t’bil lơi đharựt, doọ dzợ lươt pa bhrợ ooy ch’ngai. Plêệng k’tiêc liêm buôn lâng zr’lụ pa câl nhâm mâng, bhrợ ha ca phê k’tiêc chriêt dưr vaih tơơm t’vaih cr’van cr’bhộ, ting tr’xăl pr’ăt tr’mông zr’lụ da ding k’coong.

Tơơm cà phê k’tiêc chriêt choh đanh mơ 3 c’moo năc vaih pô, boong p’lêê lâng tươc cr’chăl ng’pêêh. Zập c’moo, tơơm chơh pô coh c’xêê 7 lâng pêêh p’lêê năc tơợ c’xêê 10 tươc c’xêê 11. Anoo A Lương (26 c’moo), manuyh Xơ Đăng ăt coh cr’noon Kon Tu Ma, chr’val Măng Đen prá xay, pr’loỌng đong ơy choh lâh 2 héc ta cà phê k’tiêc chriêt, coh đêêc k’dâng 1 héc ta ơy bơơn pêêh p’lêê nhâm mâng tơợ 7 - 8 c’moo n’nâu. Muy héc ta cà phê vêy ta choh bhrợ liêm crêê, zập c’moo bơơn pay pa chô tơợ 70 ức đồng - 100 ức đồng.

“Cruung k’tiêc coh đâu năc k’tiêc chriêt, choh cà phê doọ ng’đươi đác. Ha dang bơơn câl phân vước năc liêm lâh mơ, n’jưah doọ bil g’lêêh zư lêy, n’jưah pa dưr rau liêm choom. Acu công lươt tập huấn muy bơr chu; apêê đoo pa choom cơnh đh’leh đoong lâng lúc phân. T’nơơm cà phê xang muy c’moo choh năc choom lúc phân, xang n’năc lúc p’xoọng muy chu cậ bêl bơr c’moo t’tun. Tươc c’moo g’luh pêê, tơơm cà phê năc tơơp vaih p’lêê. Cà phê k’tiêc chriêt chơh pô coh c’xêê 7 lâng đọm coh c’xêê 10 tước c’xêê 11 coh zập c’moo”.

Xay bhrợ Đề án pa dưr cà phê k’tiêc chriêt, c’moo 2025 chr’val Măng Đen vêy ta pazao đoọng choh lâh 740 héc ta. Tươc nâu cơy, prang chr’val ơy choh 672 héc ta, bơơn lâh 90% cr’noọ xa nay. Pazêng bhươl ơy choh zr’lụ bha lâng tơợ 50 héc ta - 126 héc ta. UBND chr’val Măng Đen ơy đoọng lâh 122 r’bhâu tơơm m’ma, ting n’năc ta đang moon đhanuôr đươi m’ma liêm choom bâc cơnh THA1, TN1, TN2. Bâc hợp tác xã lâng doanh nghiệp ting pâh zooi m’ma, kỹ thuật lâng câl pr’đươi. Xoọc đâu prang chr’val vêy 225 héc ta cà phê k’tiêc chriêt Arabica ơy bơơn pay pa chô, năng suất năc 15,8 tạ coh muy héc, đợ bâc k’nặ 900 tấn. Pr’đươi cà phê Măng Đen năc vêy ta đoọng nhãn hiệu xay moon “Cà phê k’tiêc chriêt Kon Tum Arabica Coffee”, bhrợ t’vaih rau liêm choom bâc bhlâng bêl pa câl.

Ting cơnh t’cooh Nguyễn Nhật Trường, Phó Chủ tịch Thường trực UBND chr’val Măng Đen, vel đong t’bhlâng xay bhrợ Đề án pa dưr cà phê k’tiêc chriêt lâng t’hươc bhrợ t’bhưah p’xoọng k’nặ 1.000 héc ta coh nhiệm kỳ ha y. Đhanuôr mr’cơnh cr’noọ xa nay lâng bh’rợ bhrợ t’bhưah zr’lụ choh tu chr’năp cà phê xoọc đâu dzoóc dal. Đhanuôr ma câl m’ma, choh t’mêê lâng xăl đhăm ty ơy griing. Hân đhơ cơnh đêêc, bh’rợ chế biến ghít năc đơơng ooy tỉnh n’lơơng bhrợ. T’cooh Nguyễn Nhật Trường prá xay p’xoọng, chr’val Măng Đen xoọc pa chăp ch’mêệt lêy bhrợ t’vaih zr’lụ công nghiẹp đoọng t’pâh doanh nghiệp bhrợ đong máy chế biến:

“Cà phê k’tiêc chriêt n’nâu, xoọc đâu ơy bhrợ t’vaih zr’lụ choh. Zập c’moo đhanuôr bơơn pay pa chô bâc bhlâng. Coh ha y năc choh t’bhưah lâh mơ. Zên n’đăh xa nay bh’rợ, dự án công vêy ta k’rong đươi đoọng zooi đhanuôr ooy m’ma, zooi apêê choh t’bấc lâng bhrợ t’bhưah zr’lụ choh. Ting n’năc, pazêng hợp tác xã lâng doanh nghiệp công k’rong đh’rưah lâng đhanuôr năc choh t’bấc tơơm cà phê”.

Xoọc đâu, bấc chr’val zr’lụ da ding k’coong n’đăh Tây tỉnh Quảng Ngãi cơnh Ngọc Linh, Măng Đen, Măng Ri… ting t’ngay xăl tơợ tơơm chr’noh căh lâh liêm choom năc xăl choh tơơm cà phê k’tiêc chriêt vêy chr’năp bâc lâh mơ. Muy bơr bh’rợ bhươn cà phê đh’rưah lâng homestay ơy t’pâh ta mooi tươc la lêy, tớt ăt, bhrợ t’vaih rau bơơn pay pa chô đoọng ha đhanuôr. T’cooh Nguyễn Hoàng Tâm, Chi cục trưởng Chi cục Ch’choh, Zư lêy tơơm chr’noha lâng K’đhơợng lêy rau liêm choom, âng Sở Nông nghiệp lâng Môi trường tỉnh Quảng Ngãi prá xay, prang tỉnh xoọc vêy lâh 5.300 héc ta cà phê k’tiêc chriêt, bâc bhlâng năc coh zr’lụ chr’val n’đăh Tây lâng xay moon  đớc bhrợ t’bhưah tươc 7.000 héc ta coh c’moo 2030. Rau tơơm chr’noh n’nâu crêê cơnh lâng đhr’năng plêêng k’tiêc lâng chr’năp pa câl công bâc lâh mơ cà phê vối tỵ ơy zooi đhanuôr bơơn thu nhập bấc. Ting cơnh t’cooh Nguyễn Hoàng Tâm, thị trường câl đươi căh ơy bhưah tu tỉnh căh ơy vêy bâc cơ sở chế biến ghít, đhanuôr bâc bhlâng năc pa câl đoọng ha apêê tươc câl xang n’năc đơơng ooy tỉnh n’lơơng bhrợ pa liêm lâh mơ:

“Năc vêy doanh nghiệp bhrợ cơ sơ bhrợ têng đoọng k’rong bhrợ đh’rưah lâng đhanuôr, zooi tơợ bh’rợ choh, đoọng pr’đươi nông nghiệp, pa choom ooy kỹ thuật, zooi đhanuôr n’năl cơnh zư lêy zr’lụ choh lâng pêêh pay cà phê. Đhăm choh cà phê k’tiêc chriêt coh pazêng chr’val n’đăh Tây bâc bhlâng năc đhanuôr acoon coh choh, tu cơnh đêêc năc căh lâh choom ooy kỹ thuật. Tu cơnh đêêc, zập c’moo azi ta luôn vêy xa nay bh’rợ pa choom đhanuôr ooy kỹ thuật choh, zư lêy, công cơnh zâl cha groong bh’ruy căp cha, pa hư tơơm cà phê k’tiêc chriêt”./.

CÀ PHÊ XỨ LẠNH PHỦ XANH VÙNG CAO TỈNH QUẢNG NGÃI

Những năm gần đây, nhiều địa phương vùng núi cao phía Tây tỉnh Quảng Ngãi đã loại bỏ các loại cây trồng kém hiệu quả sang trồng cà phê xứ lạnh Arabica - giống cây phù hợp với khí hậu mát mẻ. Từ mô hình thử nghiệm ban đầu, cà phê nhanh chóng trở thành cây trồng chủ lực, giúp đồng bào dân tộc thiểu số ổn định sinh kế và vươn lên thoát nghèo

Thôn Kon Tu Ma, xã Măng Đen (trước đây thuộc xã Măng Cành, huyện Kon Plông, tỉnh Kon Tum cũ) có khí hậu mát mẻ. Tại đây, việc trồng cà phê Arabica đã mang đến nguồn thu nhập chính của người dân. Thôn Kon Tu Ma có 57 hộ, hầu hết đều trồng cà phê; hộ ít nhất trồng từ 5 - 7 sào, hộ nhiều trồng hơn 1 héc ta. Nhờ cây cà phê xứ lạnh, bà con đã thoát nghèo, không phải đi làm thuê ở xa. Khí hậu thuận lợi và đầu ra ổn định đã biến cà phê xứ lạnh thành “cây làm giàu”, góp phần thay đổi diện mạo vùng cao.

Cây cà phê xứ lạnh sau khoảng 3 năm trồng đã ra hoa, kết trái và cho thu hoạch. Mỗi năm, cây ra hoa vào tháng 7 và thu hoạch rộ từ tháng 10 đến tháng 11. Anh A Lương (26 tuổi), người Xơ Đăng ở thôn Kon Tu Ma, xã Măng Đen cho biết, gia đình đang canh tác hơn 2 héc ta cà phê xứ lạnh, trong đó khoảng 1 héc ta đã cho thu hoạch ổn định 7 - 8 năm nay. Một héc ta cà phê chăm sóc tốt, mỗi năm thu khoảng 70 triệu đồng - 100 triệu đồng. 

“Vùng đất ở đây thuộc xứ lạnh, trồng cà phê không cần tưới nước. Nếu nhà có điều kiện mua phân bón thì càng tốt, vừa đỡ tốn công chăm sóc, vừa nâng cao năng suất. Tôi cũng đã đi tập huấn một, hai lần; họ chỉ cách tỉa cành và bón phân. Cây sau một năm trồng sẽ bắt đầu bón phân, tiếp tục bón lần nữa sau khoảng hai năm. Đến năm thứ ba, cây bắt đầu cho trái. Cà phê xứ lạnh nở hoa vào tháng 7 và chín đều vào tháng 10 đến tháng 11 hằng năm”.

Thực hiện Đề án phát triển cà phê xứ lạnh, năm 2025 xã Măng Đen được giao chỉ tiêu trồng hơn 740 héc ta. Đến nay, toàn xã đã phát triển 672 héc ta, đạt hơn 90% kế hoạch. Các thôn đã hình thành vùng chuyên canh lớn từ 50 héc ta - 126 héc ta. UBND xã Măng Đen đã cấp hơn 122 ngàn cây giống, đồng thời vận động bà con sử dụng các giống năng suất cao như THA1, TN1, TN2. Nhiều hợp tác xã và doanh nghiệp tham gia liên kết hỗ trợ giống, kỹ thuật và bao tiêu sản phẩm. Hiện toàn xã có 225 héc ta cà phê xứ lạnh Arabica đã cho thu hoạch, năng suất đạt 15,8 tạ/héc ta, sản lượng gần 900 tấn. Sản phẩm cà phê Măng Đen đã được cấp nhãn hiệu chứng nhận “Cà phê xứ lạnh Kon Tum Arabica Coffee”, tạo lợi thế lớn trong tiêu thụ.

Theo ông Nguyễn Nhật Trường, Phó Chủ tịch Thường trực UBND xã Măng Đen, địa phương tiếp tục triển khai Đề án phát triển cà phê xứ lạnh và hướng tới mở rộng thêm gần 1.000 héc ta trong nhiệm kỳ tới. Người dân rất hưởng ứng việc mở rộng vùng trồng do giá cà phê hiện ở mức cao. Bà con tự mua giống, trồng mới và thay thế diện tích già cỗi. Tuy nhiên, công đoạn chế biến sâu vẫn phải chuyển sang tỉnh khác thực hiện. Ông Nguyễn Nhật Trường cho biết thêm, xã Măng Đen đang nghiên cứu hình thành một cụm công nghiệp để thu hút doanh nghiệp đầu tư nhà máy chế biến:

“Cà phê xứ lạnh này, hiện nay đã hình thành được vùng trồng. Hàng năm, bà con thu hoạch được nhiều. Sắp tới, định hướng sẽ mở rộng thêm. Nguồn vốn từ chương trình, dự án cũng được lồng ghép để hỗ trợ người dân về giống, giúp họ phát triển và mở rộng vùng trồng. Bên cạnh đó, các hợp tác xã và doanh nghiệp cũng liên kết với người dân để trồng và phát triển cà phê”.

Hiện nay, nhiều xã vùng cao phía Tây tỉnh Quảng Ngãi như Ngọc Linh, Măng Đen, Măng Ri… từng bước chuyển đổi từ cây trồng kém hiệu quả sang trồng cây cà phê xứ lạnh giá trị cao hơn. Một số mô hình vườn cà phê kết hợp homestay đã thu hút du khách, tạo thêm nguồn thu nhập đáng kể cho bà con. Ông Nguyễn Hoàng Tâm, Chi cục trưởng Chi cục Trồng trọt, Bảo vệ thực vật và Quản lý chất lượng, thuộc Sở Nông nghiệp và Môi trường tỉnh Quảng Ngãi cho biết, toàn tỉnh hiện có hơn 5.300 héc ta cà phê xứ lạnh, tập trung tại các xã phía Tây và dự kiến mở rộng lên 7.000 héc ta vào năm 2030. Loại cây này rất phù hợp với điều kiện địa lý, thổ nhưỡng, khí hậu và giá bán cao hơn cà phê vối đã giúp bà con tăng thu nhập rõ rệt. Theo ông Nguyễn Hoàng Tâm, thị trường tiêu thụ chưa rộng do tỉnh chưa có nhiều cơ sở chế biến sâu, bà con chủ yếu bán cho thương lái rồi chuyển sang tỉnh khác chế biến. 

“Phải có doanh nghiệp xây dựng các cơ sở sản xuất để kết nối với bà con, hỗ trợ từ khâu trồng, cung cấp vật tư nông nghiệp, hướng dẫn kỹ thuật, giúp nông dân nắm vững cách chăm sóc, quản lý vùng trồng và thu hoạch cà phê. Diện tích cà phê xứ lạnh tại các xã phía Tây chủ yếu do đồng bào dân tộc thiểu số trồng, nên còn hạn chế về kỹ thuật. Vì vậy, hàng năm chúng tôi luôn có kế hoạch tổ chức tập huấn, tuyên truyền, vận động và hướng dẫn bà con về kỹ thuật trồng, chăm sóc, cũng như quản lý sinh vật gây hại cho cây cà phê xứ lạnh”./.