Ting xa nul chiing cha gâr, apêê đha đhâm c’mâr pr’conh pr’căn p’niên a xía Cơ Tu tân tung da dặ r’glơớch ra pặ liêm – hơnh déh t’ngay bhiệc bhan ga mắc. Bêl vêy tân tung da dặ dh’rứah xa nul chiing cha gar dưr đơơr nắc choom năl vêy acoon ga mắc đoọng bhuốih lâng vêy c’đhâng x’nur. Acoon bh’năn bơơn bhuốih ga mắc bhlâng nắc t’rí lâng k’tứi bhlâng nắc c’roóc. X’nur nắc muy choom dưr c’đhâng bêl ma nứih Cơ Tu bhrợ bhiệc bhan ga mắc cơnh cha ha roo t’mêê âng vel, xay ma nứih, moọt Gươl t’mêê, bhrợ pr’ngoóch…

Ting t’coóh vel A lăng Bình, vel A réc, chr’val A Vương, chr’hoong Tây Giang, tỉnh Quảng Nam, x’nur âng ma nứih Cơ Tu nắc choom đươi dua muy chu a năm, cắh choom đươi bơr chu. Choom năl nắc bêl vêy bhiệc bhan t’tun nắc bhrợ x’nur la lay lứch. X’nur âng đha nuôr Cơ Tu buôn bhrợ lâng tơơm gr’liêng. Nâu đoo nắc muy râu n’loong griing, mâng, doó buôn ha úh, n’loong doó văng, choom đanh  lấh 5 c’moo. Lấh n’nắc, dzợ vêy apêê pr’đươi râu lơơng cơnh p’oo, ra dzul, z’vịt, a đhir… đoọng bhrợ t’váih muy x’nur liêm pr’hay lêy. Cơnh lâng pậ tứi nắc mơ đhiệp ha ting bhiệc bhan bhrợ, x’nur bơơn bhrợ têng lâng coóch boóc đhị tr’pang têy z’hai t’bắch lâng a bốc bhriêl g’lăng âng apêê ma nứih Cơ Tu âi bool bhrợ. Apêê bhrợ têng n’nâu bơơn chơớih bhrợ x’nur choom nắc đợ ma nứih  vêy c’rơ liêm, doó vêy ngai ma nứih đong bil mặt n’đhơ k’diêl xoọc ặt k’đháp công cắh choom. X’nur bơơn c’đhâng moọt bêl apêê t’ngay liêm. T’coóh vel A Lăng Bình, vel A réc, chr’val A vương xay moon:“Choom chơớih pay c’xêê ha Đha, nắc bêl mặt bh’rương u plóh cắh âi u vil b hlâng. N’dhơ moọt apêê c’xêê tr’cuôl, a viêr, ching zêng choom, bêl đêếc mặt t’ngay xoọc liêm ang bhlâng. Ma nứih Cơ Tu moon, c’đhâng x’nur bêl apêê c’xêê n’nắc vêy choom bhrợ cha, chr’nóh chr’bêệt chấc dưr, ca bhố ngăn. Cắh choom c’đhâng bêl c’xêê ca móch.”

C’bhuh x’nur liêm xang âng ma nứih Cơ Tu pa zêng vêy bha lâng x’nur, apêê c’bhúh n’lơơng cơnh bơr tơơm đơ đoong, bơr bêệ gương, pa pa, A bêếc, Cr’lăng… X’nur âng ma nứih Cơ Tu pa zêng vêy c’nặt tơơm lâng c’nặt tu. C’nặt tơơm nắc bơơn n’tập cóh k’tiếc lâng plóh đhị cóh c’nặt cắh vêy boóc coóch, xrắ bhrợ râu rí. C’nặt tu nắc pa zêng vêy 9 c’nặt cóoch boóc, xrắ pa chăm liêm pr’hay lâng apêê x’rắ cơnh pô, ha la, tơơm n’loong, záp râu tr’coó xa nul cơnh cha gâr, chiing, a rác pa nâng, xa nập, pr’đươi pr’dua pa bhrợ ta têng, a đhắh dzăm, a chịm a bríh, n’đhơ nắc mặt t’ngay, mặt bh’rương pa cắh ha t’ngay ha dum, c’xêê c’moo… âng ma nứih Cơ Tu. Liêm chr’nắp bhlâng cóh x’nur nắc đoo bơr bêệ gương bơơn coóch bhrợ bơr p’nong a tứch gôông a loóc.

Puôn bêệ cr’lăng nắc p’cắh cơnh p’nănh cha rắh, coóih bhoọt âng hêê Cơ Tu buôn bơơn a đhắh dzăm, zêl prúh a rập a bhuy. Đợ apêê a ngoọn bha door dal nắc đoo c’bhúh clát z’vịt bơơn cloom taanh ting cơnh n’hang a xiu, dzung k’híp n’jứah u liêm n’jứah u mâng, p’têệt pa zum đh’rứah. Râu đâu pa cắh loom luônh đoàn kết, ặt ma mông liêm crêê, năl tr’zooi tr’zúp đh’rứah bêl k’dhap xr’ngát, zr’nắh xr’dô. Cóh piing x’nur nắc pa pa. ting t’coóh vel A lăng Đàn, ặt cóh vel A Rớt, chr’val A Nông, chr’hoong Tây Giang, x’nur nắc đoo râu p’têệt pa zum bhlưa plêêng lâng k’tiếc, đhị tr’lum bhlưa abhô dang, a bhuy a lụ lâng ahêê acoon ma nứih:“X’nur vêy dzung đơợ k’tiếc, a cọ pơng plêêng. Tu cơnh đêếc nắc đhị k’rong đớc cr’noọ cr’niêng âng acoon ma nứih xay moon zước ca văr lâng plêêng k’tiếc, a bhuy a lụ, nắc đhị đoọng k’độ râu pr’đoọng pr’đhooi âng plêêng k’tiếc p’tộ đoọng. Tu cơnh đêếc bêl ra văng tắc t’rí, xang bêl nơơi nắc đha nuôr hêê buôn k’đhơợng pô đơ đoong glâm ooy pa pa, ha dang u trang ooy pa pa nắc liêm choom.”

Bơr bêệ n’jéh p’oo n’juối dal nắc đoo đơ đoong bơơn c’đhâng đhị mị n’đắh x’nur. Bơr bêệ đơ đoong bơơn p’têệt pa zum lâng a ngoọn cloom taanh cơnh n’hang a xiu lâng pa zum bhrợ t’váih cơnh da dul pa cắh râu rơơm kiêng ma mông k’rơ; cr’noọ cr’niêng âng zấp ngai đh’rứah ặt ma mông liêm, pa zum têy bhrợ pa dưr vel đong k’tiếc k’ruung. Cóh m’pâng a ngoọn p’têệt đơ đoong nắc vêy ta chọ đớc a chịm a vang xoọc păr. Nâu đoo râu a chịm đha nui, mor, khun, n’đhang pa bhlâng grơơ, pân zêl prúh a chịm ga mắc, pa cắh râu cr’noọ cr’niêng pr’ặt tr’mông ca bhố ngăn, tự do âng vel bhươl. Lấh n’nắc, tơơm x’nur lâng bơr đơ đoong bơơn dông đớc a tao, prí, a vị cuốt, a chịm a xiu,… nắc đợ bh’nơơn bh’rợ đoọng bhuốih ha bhuy dang. Ma nứih Cơ Tu moon, bha nuốih bh’nhăn bấc nắc cr’noọ cr’niêng âng đha nuôr vêy bơơn la lua.

Muy bêệ x’nur Cơ Tu bơơn liêm xang nắc bêl dzoọng cha lang lêy cơnh pr’dưr pr’doọng âng muy cha nắc pân đil xoọc da dặ, bơr têy cha grơ đha lơớc plêêng, cóh xa nập bhưưng ang. Ma nứih pân đil n’nâu xoọc cha pợ boo p’răng, ca văr abhuy plêêng k’tiếc đoọng boo crêê đhí liêm, a hoo a boo choor chấc, đha nuôr ca bhố ngăn. Moon cơnh PGS.TS Bùi Văn Đạo, Nghiên cứu viên cao cấp âng viện Dân tộc học, Viện Hàn lâm khoa học xã hội Việt Nam, x’nur âng acoon cóh Cơ Tu nắc bh’nơơn bh’rợ liêm pr’hay tơợ ty đanh, la lay lâng apêê acoon cóh n’lơơng mr’cơnh vêy x’nur:“Liêm la lay nắc đhị, đhị bêl apêê acoon cóh n’lơơng x’nur zêng bhrợ lâng cram, p’oo lâng p’têệt t’boọ pa chăm pa chir xay pa cắh râu pr’ặt tr’mông, cr’noọ cr’niêng âng acoon ma nứih, nắc x’nur âng ma nứih Cơ Tu bơơn bhrợ lâng n’loong liêm vêy u mâng đanh. Cóh x’nur nắc coóch boóc, pa chăm pa chir liêm pr’hay bhlâng. Nâu đoo nức đợ x’nur t’đang t’pấh râu k’rang lêy âng bấc ngai pa bhlâng nắc âng apêê ngai pa chắp ch’mêệt lêy moon za zum.”

Zấp bêl apêê vel bhươl Cơ Tu moọt t’ngay bhiệc bhan, x’nur bơơn c’đhâng pa dưr ma bhuy đhị m’pâng tang vel cóh loom Gươl. Nâu đoo nắc muy bh’nơơn bh’rợ nghệ thuật pa zum bhlưa coóch boóc lâng pa chăm pa chir záp cơnh liêm pr’hay bhlâng âng ma nứih Cơ Tu./.

Cây nêu – Sợi dây tâm linh của người Cơ Tu

                                   ( PV A lăng Lợi)

Cây nêu (hay còn gọi là cột lễ) là biểu tượng tâm linh không thể thiếu trong lễ hội của người Cơ Tu nói riêng và các dân tộc ở Trường Sơn – Tây Nguyên nói chung. Đối với người Cơ Tu, cây nêu được xem là chiếc cầu nối giữa thế giới con người và thế giới thần linh thông qua các nghi lễ cầu cúng-hiến tế. Cây nêu còn là một sản phẩm  điêu khắc độc đáo của cộng đồng dân tộc Cơ Tu.  

Theo từng nhịp trống chiêng, các chàng trai cô gái Cơ Tu đắm say trong điệu múa tân tung da dặ - mừng ngày hội lớn. Khi có tân tung da dặ, cùng với tiếng trống chiêng vang lên thì phải có con vật hiến tế và bắt buộc phải dựng cây nêu. Con vật hiến tế lớn nhất là con trâu và nhỏ nhất phải là con bò. Cây nêu chỉ được dựng lên khi người Cơ Tu tổ chức các lễ hội lớn như ăn mừng lúa mới của cả làng, cưới xin, mừng Gươl mới, dịp kết nghĩa anh em láng giềng...

Theo già làng Alăng Bình, thôn Aréc, xã Avương, huyện Tây Giang, tỉnh Quảng Nam, cây nêu của người Cơ Tu chỉ được phép dùng duy nhất một lần, không được dùng lần thứ hai. Nghĩa là khi có lễ  lần tiếp theo thì phải dựng một cây nêu mới hoàn toàn. Cây nêu của bà con Cơ Tu thường được làm bằng cây dổi đá. Đây là một loại gỗ rất bền, không bị cong, không bị mọt ăn, tuổi thọ từ 5 năm trở lên.  Ngoài ra, còn có các vật liệu khác là tre, nứa, lá dong, lá nón… để tạo nên một cây nêu hài hòa, đẹp mắt. Với kích thước tùy chọn vừa ý, cây nêu được chế tác và điêu khắc qua bàn tay khéo léo và trí óc trừu tượng cao của các nghệ nhân có kinh nghiệm. Các nghệ nhân được chọn để làm cây nêu phải có sức khỏe tốt, nhà không có tang hoặc vợ mang bầu. Cây nêu được dựng vào các ngày tốt dựa trên hình của mặt trăng. Già làng Alăng Bình, thôn Aréc, xã AVương lý giải: “Phải chọn ngày Đha, tức là vào ngày mà mặt trăng đang lồi lên nhìn gần giống quả xoài. Vào các ngày gần rằm, ngày rằm là những lúc mặt trăng đang đầy đặn và tròn trịa. Người Cơ Tu quan niệm, dựng cây nêu vào những ngày như vậy mới no đủ, mới sinh sôi nảy nở, cuộc sống ấm no hạnh phúc. Tránh dựng vào những ngày trời tối om như  đêm 30.”

Bộ cây nêu đầy đủ của người Cơ Tu gồm có cây nêu, các bộ phận phụ khác như hai cây đơ đoong, hai tấm gương, pa pa, A bêếc, Cr’lăng... Cây nêu của người Cơ Tu gồm có phần gốc và phần ngọn. Phần gốc là phần được tiếp xúc với đất và không có chạm khắc. Phần ngọn gồm có 9 đoạn được khắc họa rõ nét, tô vẽ một cách tinh tế bằng các biểu tượng hoa, lá, cây rừng, các loại nhạc cụ như trống chiêng, trang sức, trang phục truyền thống, dụng cụ lao động sản xuất, thú hoang, chim muông, tín ngưỡng tâm linh, kể cả ánh mặt trời, mặt trăng thể hiện cho ngày đêm, cho lịch thời vụ… của người Cơ Tu. Nổi bật nhất trên cây nêu đó là hai tấm gương được khắc họa hình hai con gà trống màu trắng ( người Cơ Tu gọi là a tứch a loóc).

Bốn cây bắc ngang hình dấu cộng (cr’lăng) biểu tượng cho vũ khí tự tạo là cái ná, cái nỏ, là loại vũ khí thô sơ nhưng rất hữu dụng trong săn bắt và chống giặc ngoại xâm. Những dây dài thả từ trên cao xuống là những sợi nứa được đan liên kết tựa hình thù xương cá, chân rết vừa đẹp vừa bền chắc, luôn gắn chặt vào nhau. Điều này thể hiện tinh thần đoàn kết, gắn bó keo sơn, luôn giúp đỡ nhau trong những lúc hoạn nạn khó khăn. Phía trên đỉnh nêu là Pa pa (ổ cho gà đẻ và ấp trứng). Theo già làng Alăng Đàn, ở thôn Arớt, xã A Nông, huyện Tây Giang, cây nêu là sợi dây kết nối giữa trời và đất, sự giao hòa giữa thần linh và con người:  “Cây nêu có chân đạp đất, đầu nâng trời. Chính vì thế nơi cất giữ những ước nguyện của con người và truyền lại đến thần linh, là nơi để hứng những lộc trời ban xuống con người. Cho nên trước khi lễ đâm trâu diễn ra, bà con thường thực hiện nghi thức là khóc trâu rồi cầu nguyện và cuối cùng là cầm những cái tua rua đó ném lên Pa pa. Nếu cái tua rua đó ném lên mà mắc lại trên Pa pa thì ước nguyện sẽ thành hiện thực. Đồng thời, pa pa là biểu tượng cho sự sinh sôi nảy nở.”

Hai cột lồ ô cao vút lên trời (Cơ Tu gọi là Đơ đoong) được dựng cân xứng với cây nêu. Hai cây đơ đoong được nối liền nhau bởi những sợi nứa được đan liên kết tựa hình xương cá và tạo thành hình trái tim thể hiện mong ước cho sự sống khỏe mạnh, an lành; là mong ước mọi người cùng đoàn kết, chung tay xây dựng quê hương đất nước. Chính giữa hai dây đơ đoong được nối bằng một con chim chèo bẽo đang bay lượn thỏa thích. Đây là loài chim hiền lành, gần gũi với con người, nhưng lại rất khôn khéo, dũng cảm, thể hiện khát vọng về một cuộc sống ấm no, hạnh phúc của dân làng. Ngoài ra, gốc cây và hai bên cột đơ đoong được treo mía, buồng chuối, bánh cuốt, chim cá, … là sản vật hiến dâng cúng tế thần linh. Người Cơ Tu quan niệm rằng, vật tế càng nhiều thì mong ước của mọi người sẽ được đền đáp.

Một bộ cây nêu Cơ Tu hoàn chỉnh là khi đứng nhìn từ xa, mọi người có thể cảm nhận được hình dáng của  một người mẹ trong vũ điệu da dặ, hai tay giơ cao nâng đỡ trời, trong trang phục thổ cẩm. Người mẹ đang che chắn cơn mưa, cái nắng, cầu ước thần linh cho mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, cuộc sống ấm no, hạnh phúc. Nói như PGS. TS Bùi Văn Đạo, Nghiên cứu viên cao cấp của viện Dân tộc học, Viện Hàn lâm Khoa học xã Hội Việt Nam, cây nêu của dân tộc Cơ Tu là công trình kiến trúc mỹ thuật dân gian độc đáo, khác biệt với các dân tộc khác cùng có cây nêu: “Đặc biệt ở chỗ, trong khi các dân tộc khác cây nêu đều là một cây tre và gắn xung quanh đó là những họa tiết trang trí phản ánh thế giới quan, nhân sinh quan của con người, thì cây nêu của người Cơ Tu làm bằng thân gỗ tốt có độ bền có tuổi thọ cao. Trên cây nêu được điêu khắc, chạm trổ rất công phu và độc đáo. Đây là một trong những cây nêu mà thu hút sự quan tâm của nhiều người đặc biệt là của những người nghiên cứu  nói chung.”

Mỗi khi các làng bản Cơ Tu vào ngày hội, cây nêu lại được dựng lên sừng sững trước sân Gươl làng. Đây là một tác phẩm nghệ thuật kết hợp giữa điêu khắc và trang trí hoa văn mang vẻ đẹp hoàn hảo của các nghệ nhân Cơ Tu./.