VOV4.Êđê- Đăk Đoa jing sa hlăm dŭm krĭng pla mjing kphê phŭn ti čar Gia Lai. Hlăm dŭm thŭn giăm anei, kyua thâo tui tiŏ pral hŏng anôk ba čhĭ leh anăn bi hgŭm tliêr kjăp hŏng anôk bruă duh mkra kphê, anăn mnuih ƀuôn sang tinei dôk ƀrư̆ bi mlih hdră mkra mjing kphê mơ̆ng hdră hđăp jing dlăng kriê wiê ênăk kphê hlue si ênoh čuăn mơ̆ng kluôm rŏng lăn, pioh ba čhĭ kơ ala tač êngao, răng mgang klei suaih pral leh anăn jăk kơ wăl hdĭp mda.

Sang mâo 1ha kphê, ayŏng Si Môn, kkiêng thŭn 1987, ti ƀuôn Dor 2, să Glar, kdriêk Đăk Đoa brei thâo, kyua pla mjing hluê hdră UTZ (jing klei bi mklă mơ̆ng tar rŏng lăn kơ kphê doh, rơ̆ng klei suaih pral kơ mnuih pla lehanăn răng mgang wăl hdĭp mda hlăm bruă pla mjing), kyua anăn lu thŭn hŏng anei, gŏ sang ayŏng dưi čhĭ ênoh kphê đĭ hĭn mkă hŏng wăl anôk blei mnia 1.500 prăk/kg. Ayŏng Si Môn brei thâo, ayŏng lehanăn dŭm gŏ sang mkăn hlăm ƀuôn Dor 2 nao hgŭm hlăm Êpul ngă bruă lŏ hma Lam Anh (thôn Tuơh Ktu, să Glar), ƀuăn hrăm mbĭt pla mjing kphê hluê hnơ̆ng čuăn UTZ mơ̆ng yan thŭn 2018 truh kơ ară anei. Hluê anăn, hdră pla mjing bi mlih kluôm dhuôm hluê hdră doh. Hlăm anăn, êa drao răng mgang mnơ̆ng pla mjing lehanăn hbâo ăngre dưi bi hrŏ lehanăn knŏng ba yua hlăm sa wưng klă klơ̆ng hluê hdră kčah. Ayŏng Si Môn bi mklă, khut khat amâo ba yua êa drao mdjiê rơ̆k, mđĭ hnơ̆ng hbâo pruê brŭ lehanăn chế phẩm sinh học hlăm hdră gang mkhư̆ mnơ̆ng ngă.

Ăt pla mjing 1,5 ha kphê 20 thŭn hluê hdră bi mklă UTZ mơ̆ng thŭn 2018 truh kơ ară anei, ayŏng Suân, kkiêng thŭn 1986, ti ƀuôn Gloi Wêt, să Glar, kdriêk Đăk Đoa brei thâo, yan tal êlâo bi mlih, đang kphê gŏ sang ayŏng hrŏ hnơ̆ng mâo boh mnga lu êdi, knŏng mâo 1,7 ton kphê/ha. Ƀiădah mơ̆ng thŭn tal 2, hnơ̆ng mâo boh mnga đĭ ƀrư̆ ƀrư̆, ana đĭ jing siam, lăn ăt êbhui jăk mơh kyua mđĭ hnơ̆ng pruê hbâo brŭ. Hluê ayŏng Suân, pla mjing kphê hluê klei bi mklă UTZ đru mjing kphê doh hĭn, ba wĭt klei suaih pral kơ mnuih pla lehanăn wăl hdĭp mda ăt rơ̆ng klei jăk kyua bi hrŏ klei pruê hbâo ăngre lehanăn dŭm mta amâo jăk. Êngao anăn, hdră pla anei ăt đru mđĭ hnơ̆ng mâo boh mnga h’ĭt kjăp, ênoh bi liê ƀiă snăn hnơ̆ng mâo prăk mnga hrui wĭt mơ̆ng đang kphê srăng đĭ hĭn.

            Lê Hữu Anh, Khua kiă kriê knơ̆ng hlŏng ngă Khua Êpul hgŭm bruă lŏ hma Lam Anh brei thâo, ară anei êpul hgŭm bruă mâo 19 čô hgŭm lehanăn 31 gŏ êsei ngă bruă mbĭt, hŏng ênhă hlăm brô 70 ha. Jih jang ênhă anei dưi pla mjing hluê hnơ̆ng čuăn UTZ. Hlăm anăn 70% mnuih hgŭm hlăm Êpul jing mnuih djuê ana Bahnar ti 3 să mâo să Glar, Ia Dơk lehanăn Trang mơ̆ng kdriêk Đăk Đoa ba wĭt hnơ̆ng kphê djăp hnơ̆ng čuăn truh dŭm êtuh ton grăp thŭn. Mơ̆ng anăn, êpul hgŭm bruă bi hgŭm čhĭ leh kphê kơ dŭm anôk bruă duh mkra thơ̆ng ba čhĭ kphê kơ wăl anôk blei mnia ala tač êngao, hŏng ênoh h’ĭt kjăp. Lê Hữu Anh brei thâo:

“Mnuih ngă lŏ hma sa ai, nao hgŭm s’aĭ. Mta kñăm mơ̆ng hmei jing pla mjing asăr kphê doh, tŭ jăk čiăng mđĭ boh tŭ yuôm kphê. Mbĭt anăn, êpul hgŭm bruă pŏk leh hdră hưn mthâo kphê mâo anăn knăl Slar Land coffee, mnuih hgŭm hlăm êpul gĭr ruah dŭm asăr kphê mâo hnơ̆ng tŭ jăk, phŭn tal êlâo mâo leh wăl anôk blei mnia tŭ ư, ƀrư̆ hruê ƀrư̆ mâo lu mnuih blei yua.

            Bùi Quang Thoại, K’iăng khua anôk bruă sang čư̆ êa să Glar, kdriêk Đăk Đoa brei thâo, kyua pla mjing djŏ hdră, anăn mnuih ƀuôn sang alŭ wăl ƀrư̆ mđĭ klei thâo hlăm bruă pla mjing, juăt mưng hŏng hdră pla doh, rơ̆ng hnơ̆ng tŭ jăk h’ĭt kjăp:

            “Bruă ba yua hluê hnơ̆ng čuăn đru kơ mnuih ƀuôn sang alŭ wăl thâo hdră pla mjing ba yua êa drao răng mgang mnơ̆ng pla mjing djŏ wưng, amâo ba yua êa drao mdjiê rơ̆k ngă čhŏ djhan wăl hdĭp mda, mđĭ ênoh yuôm mnơ̆ng dhơ̆ng, pla mjing asăr kphê doh, rơ̆ng mâo djăp hnơ̆ng čuăn”.

Ti anăp klei pla mjing kphê hliê, đơ điêt, amâo rơ̆ng hnơ̆ng jăk ba čhĭ kơ ala tač êngao, brei mnuih ƀuôn sang bi hgŭm mkra mjing hlue si hnơ̆ng čuăn. Snăn si srăng bi hgŭm? Si klei tŭ dưn ƀĭng ngă lŏ hma mâo hlăm hdră bi hgŭm hŏng anôk bruă duh mkra čiăng mkra mjing kphê? Dŭm klei êmuh anei srăng mâo Thái Như Hiệp - K’iăng Khua Êpul hgŭm kphê- cacao Việt Nam wĭt lač hlăm klei êmuh ti tluôn anei.

-Ơ Thái Như Hiệp, hluê si ih, hŏng klei mnia mblei kphê ară anei, Si ngă bruă bi mguôp mpla mjing leh anăn mkŏ mjing mnơ̆ng dhơ̆ng mơ̆ng knơ̆ng bruă ti ala čar drei?

Thái Như Hiệp: Ară anei, dŭm klei bi mguôp pla mjing kphê hlăm kluôm ala mâo 3600 klei bi mguôp điêt leh anăn prŏng dôk kčưm mlih leh anăn mkra mjing asăr kphê mâo hnơ̆ng tŭ jăk, kphê doh, čiăng bi mlih klei mưng yua dŭm mta kphê êlâo dih mơ̆ng mnuih ƀuôn sang drei jing kphê duah mđam, bi lŭk hŏng dŏ mkăn. Ti anăp anei, kâo ăt mñă klă, kphê Việt Nam ƀrư̆ hruê brư̆ mlih jing kphê mâo hnơ̆ng tŭ jăk leh anăn doh. Mta kphê anei dưi răng mgang klei suaih pral kơ phung ba yua leh anăn đru kơ ƀĭng ngă lŏ hma mđĭ ênoh ba čhĭ. Klă sĭt ară anei, dŭm anôk đeh kwă điêt dôk ƀrư̆ ƀrư̆ mkŏ mjing anăn knăl kphê wăt kơ ka prŏng ôh, ƀiădah diñu čiăng kơ dŭm êpul hgŭm leh anăn phŭn, dhar, bruă nao hgŭm đru kơ diñu mkŏ mjing anăn knăl, mkŏ mjing anôk mkra mjing, mkŏ mjing hdră êlan brei diñu kpưn truh kơ anôk mnia mblei prŏng mâo ênŭm klei găl brei diñu jhŏng leh anăn ñŭ kma.

-Ară anei, Êpul hgŭm kphê – cacao Việt Nam mâo êbeh 100 phung nao hgŭm jing dŭm knơ̆ng bruă mkra mjing, hrui blei, mnia mblei kphê, cacao. Sơnăn hlăm hruê mmông êgao, ya mta bruă diñu ngă čiăng bi mguôp hŏng ƀĭng ngă lŏ hma pla mjing kphê ti krĭng Lăn Dăp Kngư hlăm bruă mkŏ mjing krĭng pla mjing mâo ênŭm hnơ̆ng čoh čuăn anôk mnia mblei?

Thái Như Hiệp: Ară anei, klei čiăng mnia mblei mơ̆ng ala tač êngao ƀrư̆ hruê ƀrư̆ hrŏ, lŏ čiăng kơ dŭm knơ̆ng bruă mđĭ kyar kphê si srăng ngă čiăng dưi ksiêm dlăng hnơ̆ng tŭ jăk. Dưi ksiêm dlăng hnơ̆ng tŭ jăk pô srăng mâo dŭm mta mnơ̆ng dhơ̆ng djŏ guôp hŏng hnơ̆ng čoh čuăn mơ̆ng phung blei mnia, anăn jing boh klei phŭn hmei dôk kčưm hluê ngă kluôm ti 4 čar krĭng Lăn Dăp Kngư.

Kyuadah ară anei klei mlih mrô, klă klơ̆ng anăn jing sa klei yăl dliê kơ ñu jing dôk kbưi êdi hŏng ƀĭng ngă lŏ hma pla mjing. Leh anăn klă sĭt, tơdah mâo sa knơ̆ng bruă duh bi liê kơ bruă lŏ hma ti čar Gia Lai, tal êlâo hĭn drei srăng thâo anei jing krĭng Lăn Dăp Kngư čư̆ čhiăng. Anăn jing alŭ wăl mâo lăn ala prŏng tal 2 ti Việt Nam leh anăn jing krĭng mâo klei găl kơ bruă pla mjing kphê, tiu. Klă sĭt čiăng dưi bi mguôp hŏng krĭng pla mjing leh anăn mđĭ kyar kphê hŏng klei kjăp mơ̆ng dŭm êpul bi mguôp leh anăn êpul ƀĭng ngă lŏ hma, tal êlâo hĭn knơ̆ng bruă drei srăng bi klă nao truh kơ grăp krĭng, grăp anôk arăng pla mjing čiăng kơ drei dưi mtô leh anăn đru kơ diñu kčưm mơ̆ng êlâo.

-Hruê mmông kơ anăp, ya hdră mơ̆ng Êpul hgŭm kphê – Cacao Việt Nam srăng mâo čiăng mtrŭt mđĭ klei mnia mblei, đru kơ ƀĭng ngă lŏ hma krĭng Lăn Dăp Kngư mđĭ ênoh prăk ba wĭt mơ̆ng bruă pla mjing kphê?

Thái Như Hiệp: Ară anei Êpul hgŭm kphê – Cacao Việt Nam mđĭ kyar kphê hŏng klei kjăp. Hlăm anăn, mlih bruă pla mjing kphê robusta jing mnơ̆ng dhơ̆ng mâo hnơ̆ng tŭ jăk čiăng mđĭ kyar hlăm wưng sui ti krĭng Lăn Dăp Kngư. Êpul hgŭm kphê – Cacao Việt Nam ăt dôk kčưm čiăng mkŏ hŏng dŭm krĭng pla mjing mkăn ti krĭng Lăn Dăp Kngư. Đru kơ dŭm krĭng pla mjing bi mguôp čiăng mâo dŭm mnơ̆ng dhơ̆ng hrăm mbĭt đĭ kyar leh anăn hrăm mbĭt đru kơ pô pla mjing dưi mđĭ ênoh kjăp.

Ară anei, hmei dôk mkŏ mjing dŭm krĭng pla mjing hluê hnơ̆ng tliêr kjăp hĭn mơ̆ng dŭm anôk mnia mblei, hlăm anăn mâo Mi, Ơrôp, Japon leh anăn Dhŭng Korea. Ƀiădah čiăng mđĭ kyar kluôm ti dŭm čar krĭng Lăn Dăp Kngư čiăng mâo lu hruê mmông. Klei yuôm bhăn hĭn ară anei jing čiăng kơ dŭm phŭn, dhar bruă leh anăn knŭk kna nao hgŭm hŏng êpul hgŭm leh anăn mbĭt hŏng dŭm knơ̆ng bruă čiăng pŏk phai krĭng pla mjing.

-Lač jăk kơ ih lu!