VOV4.Êđê - Hruê mmông êgao, kyua dưi dưn yua jăk dŭm klei găl mơ̆ng alŭ wăl, ƀĭng ngă lŏ hma leh anăn dhar bruă lŏ hma kdriêk Đăk Đoa, čar Gia Lai dưi mkŏ mjing dŭm klei bi mguôp mkra mjing leh anăn mkŏ mjing krĭng boh mnga bruă lŏ hma mnia mblei, mơ̆ng anăn dưi iêo jak dŭm knơ̆ng bruă duh bi liê. Hluê anăn, mđĭ hĭn klei ngă bruă mơ̆ng mnuih ƀuôn sang leh anăn ƀrư̆ hruê ƀrư̆ bi mrâo mrang bruă lŏ hma.

Wăt tơdah, jing anôk dôk mơ̆ng lu mnuih Bahnar, ƀiădah ară anei, să Glar jing krĭng thơ̆ng pla kphê tiu ba čhĭ kơ ala tač êngao prŏng hĭn mơ̆ng kdriêk Đăk Đoa, Yap truh krah thŭn 2022, ênhă kphê dưi mkra mjing hlue si dŭm hnơ̆ng čuăn msĕ si 4C, Rainforest, UTZ tinei đĭ leh dŭm êbâo ha. Lê Hữu Anh-  Khua Êpul hgŭm bruă lŏ hma leh anăn mnia blei Lam Anh, kdriêk Đăk Đoa brei thâo, leh bi mklă bi hgŭm hŏng ƀĭng ngă lŏ hma să Glar, anôk bruă tuôm hŏng lu klei dleh dlan, kyua mnuih ƀuôn sang mưng hŏng hdră mkra mjing hđăp, yua lu êa drao krih kơ mnơ̆ng pla mjing leh anăn hbâo ăngre. Klei anei ngă kơ wăl hdĭp mda leh anăn klei suaih pral ƀĭng ngă lŏ hma hmăi amâo mâo jăk, hnơ̆ng kphê amâo kjăp, djŏ thŭn mâo, thŭn tlaih, klei hdĭp mnuih ƀuôn sang ăt dleh dlan.

Khădah, leh lu gưl hriăm mjuăt, tui hriăm anăn gru hmô đang kphê hlue si hnơ̆ng čuăn ba čhĭ kơ ala tač êngao, dưi ƀuh klei tŭ dưn lu mta msĕ si: răng mgang wăl hdĭp mda, klei hơĭt kjăp hnơ̆ng boh mnga, klei suaih pral mnuih ƀuôn sang hgŭm hlăm hdră ƀrư̆ hruê ƀrư̆ lu. Ară anei, dŭm gŏ êsei ƀĭng ngă lŏ hma hlăm hdră dlăng kriê kphê hlue si hnơ̆ng cuăn UTZ mơ̆ng êpul hgŭm bruă mưng leh hŏng hdră pla mjing bi hrŏ hbâo pruê ăngre, mđĭ hnơ̆ng hbâo mtah čŏng bi mbrŭ, boh nik amâo krih ôh êa drao mdjiê rơ̆k. Lê Hữu Anh-  Khua Êpul hgŭm bruă Lam Anh brei thâo:

 “Mâo hdră hiu čhưn dlăng gru hmô, mđĭ ai kơ phung ayŏng adei ngă jăk leh anăn nao ti dŭm đang lŏ hma mnuih ƀuôn sang čiăng hgŭm snăn ktuê dlăng, đru kơ dŭm đang čiăng hgŭm mrâo thâo hĭn kơ hdră, ba yua grăp knhuang, ksiêm dlăng kơ klei tŭ dưn hlăm bruă bi mlih leh anăn hrô kơ hdră ngă hđăp. Mơ̆ng 30 gŏ êsei ƀĭng ngă lŏ hma phŭn leh anăn dŭm đang bi hmô, snăn lŏ dơ̆ng hưn kơ mnuih ƀuôn sang ti alŭ wăl leh anăn dŭm krĭng riêng gah thâo klei čŏng mŭt hgŭm. Truh wưng ară anei, mŭt hlăm yan thŭn 2021-2022 anei, snăn mâo êbeh 200 gŏ êsei hgŭm bi mlih hdră ngă”

Êngao kphê, ară anei, ti kdriêk Đăk Đoa, adôk lu mnơ̆ng dhơ̆ng lŏ hma phŭn mkă ăt dưi mkra mjing hlue hdră doh, rơ̆ng hnơ̆ng čuăn ba čhĭ kơ ala tač êngao msĕ si ênhă tiu, čêñ hruê mơ̆ng ƀĭng ngă lŏ hma dŭm să Nam Yang, xã Trang, Hà Bầu; mdei Dhŭng Amrik ti să Ia Pêt…

Ăt kyua dưi mkra mjing krĭng thơ̆ng kơ bruă pla mjing prŏng, ti alŭ wăl ară anei iêô jak leh 5 anôk bruă duh mkra leh anăn 13 êpul hgŭm bruă duh bi liê, bi hgŭm hŏng ƀĭng ngă lŏ hma, tal êlâo mkŏ mjing hdră bi hgŭm mnơ̆ng dhơ̆ng lŏ hma hơĭt kjăp. Ăt kyua anăn, ƀĭng ngă lŏ hma tal êlâo dưi ba yua hdră mkra mjing lŏ hma hlue hdră mrâo mrang, yua kdrăp hrui pĕ, amâodah krih êa, pruê hbâo, mkiêt mkriêm… Amai Ka Sơn - ƀĭng ngă lŏ hma ti să Ia Đơk, kdriêk Đăk Đoa hgŭm ngă mnuih mă bruă hlăm hdră pla mtei ba čhĭ kơ ala tač êngao mơ̆ng sa anôk bruă duh mkra ti să Ia Pết brei thâo: “Brei bi doh, dăp bi jăk đăm bi mčah mtei. Hlue si mnơ̆ng, sĭt ba ti Japon, China, Dhŭng Korea brei thâo răng, bi jăk. Tơdah soh, arăng lŏ ba wĭt, kyua anăn yuôm bhăn snăk, Pô pla kphê snăn 1 thŭn kơh mâo sa blư̆, amâo mâo prăk yua grăp mlan ôh. Ngă tinei, mâo prăk mlan grăp mlan, pô mâo prăk yua hlăm klei hdĭp. Tinei djŏ guôp hŏng amai adei hlăm ƀuôn, êlan klông snăn êđăp ênang hĭn nao mă bruă hlăm ƀuôn prŏng”.

Trương Trọng- bi ala kơ anôk bruă duh mkra duh bi liê bruă lŏ hma ba yua kdrăp mrâo pioh ba čhĭ kơ ala tač êngao ti Đăk Đoa brei thâo klei bi mlih mơ̆ng mnuih ƀuôn sang ti alŭ wăl: “Tal êlâo, arăng amâo hlue ngă ôh hdră kčah mơ̆ng knơ̆ng bruă, amâo ngă djŏ ôh klei mtă mơ̆ng knơ̆ng bruă kčah, ƀiădah leh sa wưng ngă bruă, diñu ƀuh hnơ̆ng mă bruă leh anăn hrui wĭt hơĭt kjăp, tal dua jing anôk bruă duh mkra mâo hdră êlan mdul tơdah mnuih mă bruă êbeh 22 hruê snăn dưi dưn 1 hnơ̆ng prăk kơ klei kriăng. Phung mă bruă mâo hnơ̆ng jăk, snăn dưi bi klă klei kuôl kă jih thŭn hŏng knơ̆ng bruă, dưi ngă hră ênua ala ƀuôn, klei tŭ dưn mbĭt snăn mnuih mă bruă dưi dưn. Kyua anăn dưi iêô jak mnuih mă bruă nanao kơ hdră bruă”

Mbĭt hŏng dŭm krĭng thơ̆ng mkra mjing mnơ̆ng dhơ̆ng lŏ hma, anôk bruă duh bi liê mkra mjing dŭm mta mnơ̆ng dhơ̆ng ba čhĭ kơ ala tač êngao, ƀĭng ngă lŏ hma Đăk Đoa, Gia Lai bi mlih leh, leh anăn hlăk ƀrư̆ ñŭ kma êlam hĭn hlăm hdră ênoh yuôm mnơ̆ng dhơ̆ng lŏ hma. Anei jing tur knơ̆ng kơ klei bi mlih klă klơ̆ng mơ̆ng bruă mkra mjing lŏ hma ti alŭ wăl mơ̆ng klei mđĭ kyar boh prŏng jing boh êlam, mđĭ ênoh yuôm mnơ̆ng dhơ̆ng./.

Dưi bi lar klei găl mơ̆ng yan adiê leh anăn lăn pla mjing guôp găl hŏng dŭm mta ana pla mjing mâo ênoh, boh nik jing ana kphê, kdriêk Đăk Đoa, čar Gia Lai dôk hluê ngă hdră êlan mđĭ kyar bruă lŏ hma doh dưn yua kdrăp mrâo mrang. Nguyễn Kim Anh, khua adŭ bruă lŏ hma leh anăn mđĭ kyar krĭng ƀuôn sang kdriêk Đăk Đoa mâo klei hlăk mblang hlăm klei blŭ hrăm anei.

- Hlăm wưng êgao, si kdriêk Đăk Đoa mâo mđing leh kơ klei mđĭ kyar mnơ̆ng pla mjing mâo klei găl ti kdriêk pioh kơ bruă čhĭ mnia hŏng ala tač êngao?

Nguyễn Kim Anh: Kdriêk Đăk Đoa jing kdriêk mâo klei găl kơ bruă lŏ hma truh êbeh 45 êbâo ha lăn lŏ hma, lu jing lăn hrah bazan, jing guôp êdi hŏng lu mta mnơ̆ng pla mjing. Ti kdriêk Đăk Đoa ară anei mnơ̆ng pla mjing phŭn jing kphê hŏng ênhă êbeh 20 êbâo ha, tiu êbeh 2 êbâo ha, êngao anăn boh kruĕ hruĕ giăm 1 êbâo ha. Bruă kphê hmei mâo leh klei bi mguôp hŏng 5 phung duh mkra čiăng pla mjing bi djŏ hŏng ênoh čuăn 4 C, Rainforest. Ênhă pla mjing tui hlue hŏng ênoh čuăn pioh kơ bruă ba čhĭ kơ ala tač êngao jing êbeh 10 êbâo ha hŏng kphê. Bi hŏng boh kruĕ hruĕ, snăn mâo leh klei bi mguôp hŏng phung duh mkra hlăm alŭ wăl lehanăn hŏng phung pla mjing ngă anăn knăl krĭng pla mjing, bi pla mjing hlue ênoh čuăn VietGap, djŏ hŏng klei phung mnia mblei čiăng. Tiu hmei hlăk dôk duah hdră êlan ngă klei bi mguôp lehanăn tă êlan kơ dŭm êpul hgŭm bi pla mjing djăp ênoh čuăn doh hŏng ênhă êbeh 40ha.

-Hŏng klei bi mlih ti Đăk Đoa, hlăm klei mkŏ mjing krĭng pla mjing čiăng bi mâo boh mnga pioh čhĭ mnia jăk, snăn si klei bi mlih hlăm klei hdĭp, lehanăn hdră phung pla mjing mă bruă, boh nik hŏng mnuih djuê ana Bahnar?

 Nguyễn Kim Anh: Phung pla mjing mnuih Bahnar ăt pla mjing leh mơh lu mta mnơ̆ng tŭ yuôm hlue hdră êlan doh pioh ba čhĭ mnia hŏng ala tač êngao. Bruă mđĭ kyar klei duh mkra pla mjing hlue knhuah mrâo, bi djŏ hŏng ênoh čuăn, snăn hŏng phung ƀuôn sang jing mnuih djuê ƀiă digơ̆ hlăk dơ̆ng tui hriăm lehanăn lông ngă leh. Digơ̆ jing mnuih ngă bruă hlăm dŭm anôk duh mkra, mâo klei dưi mjuăt bi hriăm hdră mă bruă, lehanăn ƀrư̆ ƀrư̆ dơ̆ng thâo dưn yua lehanăn mă bruă hŏng klei kjăp, djŏ guôp hŏng klei tă leh êlan, snăn klei thâo săng hlăm phung ƀuôn sang ară anei ƀuh jing mâo leh klei bi mlih jăk. Digơ̆ dơ̆ng thâo djă yua klei kreh knhâo hlăm klei kjăp hĭn dah mkă hŏng êlâo, bi pla mjing hlue hdră êlan doh, amâo mâo jăk yua ôh êa drao, prue hbâo bi djŏ mta, djŏ yan, djŏ klei bhiăn.

-Hlăm wưng kơ anăp, si hdră êlan kdriêk Đăk Đoa mâo čiăng pŏk mlar krĭng pla mjing mâo boh mnga pioh čhĭ kơ ala tač êngao, kñăm čiăng mđĭ klei tŭ dưn bruă duh mkra lehanăn klei hdĭp mda phung ƀuôn sang kơ anei?

Nguyễn Kim Anh: Hlăm wưng thŭn 2021 – 2025, kdriêk hlue ngă hdră mtrŭn mơ̆ng čar jing mkŏ wĭt bruă lŏ hma. Hmei tă leh êlan mđĭ kyar, čiăng mâo klei tŭ dưn boh mnga mâo. Tal dua, jing mđĭ hnơ̆ng jăk, amâo guôn tui tiŏ klei đĭ ênoh mâo ôh, ƀiădah čiăng rơ̆ng dưi mâo klei duh mkra pla mjing hơĭt, amâo mâo djŏ ôh thŭn mâo, thŭn hơăi. Tal 3, dưi mjing krĭng truăn kơ bruă pla mjing, mtrŭt phung duh mkra, êpul hgŭm bruă, êpul hgŭm phung ngă lŏ hma bi mkŏ mjing hdră êlan mă bruă mơ̆ng phŭn hlŏng kơ êdŭk mâo klei bi mguôp jih jang, rơ̆ng mâo anôk mnia mblei hơĭt.

Êngao anăn, hmei hgŭm hŏng dŭm knơ̆ng bruă, êpul bruă bi hâo hưn mtrŭt phung ƀuôn sang bi duh mkra pla mjing hlue djŏ hŏng ênoh čuăn kčah, mâo ngă leh hră mơar mrô krĭng, mjing atur êjai hlăm bruă duh mkra mnia mblei dưi djăp ênoh čuăn čhĭ mnia hŏng ala tač êngao. Hmei hlăk mđrăm mbĭt hŏng Anôk bruă kiă kriê klei pla mjing čar Gialai kčĕ kơ phung ƀuôn sang thâo klă kơ mrô krĭng pô, lehanăn ênoh čuăn doh Viet GAP, čiăng dưi ngă bruă bi djŏ hŏng ênoh čuăn anăn., lehanăn mâo klei akâo kơ anôk bruă kiă kriê klei pla mjing čar akâo kơ phŭn bruă lŏ hma pral mkăp mrô krĭng pla mjing kơ phung ƀuôn sang.

Kơ klei bi mđĭ ai, hmei ăt mđing hlăm klei mă bruă bi mâo boh mnga pioh kơ bruă mkra mjing kjăp. Hŏng klei dưi mơ̆ng pô čiăng bi mâo boh mnga čhĭ jing dŏ alŭ wăl pô mâo mnơ̆ng leh mkra mjing djăp ênoh čuăn OCOP đru kơ phung ƀuôn sang pô, mđĭ hnơ̆ng dưi ngă bruă knar hŏng klei bi mnia mblei kơ êngao.

Pô mblang: Y-Khem Niê- H’Zawut Ƀuôn Yă