VOV4.Êđê- Khădah braih mdiê amâo djŏ jing mta boh mnga bruă lŏ hma phŭn ti čar Dak Lak, ƀiădah kăn dưi lăm lei klei găl braih mdiê mơ̆ng čar êjai mâo lu mnơ̆ng dhơ̆ng anăn knăl braih jing mnơ̆ng dhơ̆ng mâo hnơ̆ng tŭ jăk, mâo ênŭm hnơ̆ng čoh čuăn ba čhĭ kơ ala tač êngao. Dak Lak dôk gĭr ktưn mđĭ kyar braih mdiê hluê êlan jăk hĭn čiăng mâo ai bi ktưn leh anăn ba wĭt boh tŭ hlăm bruă duh mkra.

Dak Lak mâo ênhă rah pla mdiê h’ĭt kjăp hlăm brô 100 êbâo ha, truh giăm 35% ênhă rah pla mnơ̆ng grăp thŭn mơ̆ng čar. Pla mjing mdiê mơ̆ng Dak Lak dôk mrô sa ti krĭng lăn dap kngư, hnơ̆ng mâo grăp thŭn 750 êbâo ton, hnơ̆ng mâo kah knar êbeh 6tôn7/ha. Păt čiăng jih krĭng pla mdiê hlăm čar ba yua mjeh mâo hnơ̆ng tŭ jăk msĕ si: Đài thơm 8, ST 24, ST 25, HT1…

Lu phung thơ̆ng kơ bruă lehanăn phung mă bruă blei mnia braih tŭ yap mjeh mdiê pla ti Dak Lak djăp hnơ̆ng čuăn jăk, braih ƀâo mngưi. Hluê anăn, ênoh čhĭ mdiê ƀâo mngưi mâo phung ghan mnia dŭm čar kwar Dhŭng kuôl kă blei mơ̆ng DakLak ba truh kơ sang tăp kwă mdiê kreh đĭ hĭn mkă hŏng ênoh mdiê braih krĭng Dap mnai êa krông Cửu Long. Dŭm anôk bruă duh mkra hrui blei brei thâo, mâo klei bi kpleh anei kyua hnơ̆ng tŭ jăk mdiê braih ti Dak Lak jăk hĭn, hnơ̆ng mâo braih lu hĭn mơh.

Mđĭ lar dŭm klei găl mâo anei, lu alŭ wăl hlăm čar čih mkra leh, anăn knăl braih ti krĭng pla msĕ si “Braih doh Đồng Nhất” mơ̆ng kdriêk Lak, “Braih Krông Ana” mơ̆ng kdriêk Krông Ana, “Braih 721” mơ̆ng Anôk bruă Kphê 721 (kdriêk Êa Kar)… Dŭm êpul hgŭm bruă pral ba yua kdrăp mrâo hlăm bruă bi mklă phŭn agha anôk pla mjing mnơ̆ng dhơ̆ng, čih mkra hdră kčah mkŏ mjing sang tăp kwă mdiê. Êdah êdi, Êpul hgŭm bruă lŏ hma Thăng Bình (kdriêk Krông Bông) bi hgŭm pla mjing mdiê mâo hnơ̆ng tŭ jăk, hŏng mjeh ST24, ST25. Hluê anăn, anăn knăl “Braih doh Thăng Bình HTB" mâo pla mơ̆ng mjeh mdiê ST24, ST25 hưn mthâo leh kơ wăl anôk mnia mblei hlăm krah thŭn 2020, mâo hnơ̆ng čuăn OCOP 4 mtŭ gưl čar hlăm knhal jih thŭn 2020. Ară anei, anăn knăl “Braih doh Thăng Bình HTB" ăt mâo 26 anôk čhĭ ti 12 čar, ƀuôn prŏng hlăm kluôm ala. Nguyễn Văn Sơn, Khua êpul hgŭm bruă lŏ hma Thăng Bình (kdriêk Krông Bông) brei thâo:

 “Êlâo adih, mdiê braih tinei arăng amâo thâo ôh lehanăn bruă mnia mblei hŏng nah êngao dleh dlan mơh. Ƀiădah mơ̆ng leh mâo djăp hnơ̆ng čuăn OCOP dưi mđĭ leh 1 hnơ̆ng mrâo kyua hnơ̆ng tŭ jăk, kơ k’hưm mnơ̆ng dhơ̆ng mơ̆ng anăn mâo mnuih blei yua ênưih tĭng mkă, thâo kơ mnơ̆ng dhơ̆ng lehanăn blei yua mnơ̆ng dhơ̆ng mơ̆ng pô. Anei ăt jing sa klei bi mlih prŏng mơ̆ng mnơ̆ng dhơ̆ng pla mjing ti krĭng pô mơ̆ng mnuih ngă lŏ hma čiăng kpưn đĭ kơ wăl anôk blei mnia prŏng hĭn”.

Msĕ snăn, anăn knăl “Braih Krông Ana” ară anei kluôm kdriêk Krông Ana mâo êbeh 11 êbâo ha mdiê pla lu ti dŭm să Quảng Điền, Bình Hoà, Dur Kmăn lehanăn wăl krah Ƀuôn Trăp. Mâo êbeh 80 êbâo ton/thŭn, knŏng tĭng mdiê braih đru mguôp leh hlăm boh tŭ yuôm bruă duh mkra pla mjing ngă lŏ hma mơ̆ng kdriêk hlăm brô 25%. Ară anei, lu anôk bruă duh mkra, êpul hgŭm bruă nao hgŭm hlăm bruă pla mjing, bi hgŭm hŏng mnuih ngă lŏ hma čiăng pla mjing mdiê, hrui blei mkra mjing ti krĭng anei mtam. Nguyễn Văn Tưởng, Khua êpul hgŭm bruă lŏ hma Nhật Minh, să Bình Hoà brei thâo, bi mklă hdră phŭn jing pla mjing mdiê, êpul hgŭm pla mjing leh mdiê braih hluê hnơ̆ng čuăn VietGAP, ba yua hdră pla, mkra mjing, kriê pioh, blei yua hluê hnơ̆ng čuăn tŭ jăk ISO 9001:2015 kñăm mkăp djŏ hŏng klei čiăng mơ̆ng wăl anôk mnia mblei. Mđing truh kơ mta kñăm đru mguôp mđĭ k’hưm anăn knăl braih Việt Nam, mbĭt hŏng bruă krơ̆ng kjăp ênhă pla mjing mdiê dôk mâo, êpul hgŭm bruă lŏ pŏk mlar leh ênhă pla lehanăn duh bi liê rŭ mdơ̆ng thiăm sang maĭ mkăp djŏ hŏng klei dôk čiăng ară anei.

“Khua kiă kriê kdriêk mkŏ mkra tŭ jing leh anăn knăl braih Krông Ana jing mdiê pla mơ̆ng alŭ wăl snăn êpul hgŭm bruă ƀrư̆ ksiêm dlăng lehanăn bi mklă duh bi liê thiăm 1 sang maĭ čiăng dưi mkra mjing mnơ̆ng dhơ̆ng ti krĭng ƀuôn sang pô mtam”.

Hluê si Nguyễn Hoài Dương, Khua knơ̆ng bruă Lŏ hma mđĭ kyar krĭng ƀuôn sang čar Dak Lak, khădah ênhă lehanăn hnơ̆ng mâo boh mnga dôk mrô sa ti krĭng lăn dap kngư, ƀiădah hdră pla mjing mdiê braih ti Dak Lak ăt tuôm hŏng lu klei dleh dlan. Kyua anăn, čiăng bi ktưn hŏng wăl anôk mnia mblei, mbĭt hŏng hdră bi hgŭm pla mjing, Dak Lak brei mđing duh bi liê kơ kdrăp mrâo mrang čiăng mjing mta mnơ̆ng mdê bi hrô kơ bruă mđĭ kyar mdiê braih msĕ si ti krĭng lăn dap. Hlăm hdră lŏ mkŏ wĭt bruă lŏ hma Dak Lak ăt bi mklă mdiê braih jing sa mta mnơ̆ng phŭn. Čar srăng mđing pŏk ngă dŭm hdră čiăng mđĭ kyar hdră bruă anei. Nguyễn Hoài Dương mñă klă:

“Tal sa bi mklă mjeh djŏ guôp hŏng grăp krĭng. Tal dua, čuăl mkă dŭm krĭng pla mjing djŏ guôp hŏng klei găl mâo mơ̆ng grăp alŭ wăl čiăng mâo klei bi hgŭm kjăp mjing dŭm mta mnơ̆ng dhơ̆ng mâo djăp ênoh lehanăn mâo hnơ̆ng tŭ jăk. Tal tlâo, lŏ mkŏ wĭt hdră pla mjing hluê hdră mđĭ kyar dŭm êpul bruă mơ̆ng ƀĭng ngă lŏ hma. Boh nik, dŭm êpul bruă si srăng ngă čiăng bi sa ai hlăm bruă ba yua kdrăp mrâo, hdră pla mjing ênuk mrâo, djŏ guôp hŏng klei găl mâo. Anôk hrui blei srăng bi hgŭm hŏng anôk bruă duh mkra čiăng hrui blei mnơ̆ng dhơ̆ng ba kơ wăl anôk mnia mblei hlăm ala čar lehanăn ba čhĭ kơ ala tač êngao”

Dưi ƀuh, Dak Lak mâo lu klei găl pla mjing mdiê braih hŏng dŭm mta mnơ̆ng tŭ jăk, ƀiădah čiăng mjing mnơ̆ng dhơ̆ng mơ̆ng mdiê braih mâo boh tŭ yuôm mkăp djŏ hŏng klei čiăng mơ̆ng wăl anôk blei mnia, mbĭt hŏng klei gĭr mơ̆ng ƀĭng ngă lŏ hma dôk čiăng êdi klei bhiăn, hdră mtrŭn djŏ guôp čiăng mđĭ ai, mtrŭt Êpul hgŭm bruă, anôk bruă duh mkra hlăm bruă duh bi liê pla mjing ăt msĕ mơh mkŏ mjing dŭm anôk bruă mkra mjing, kriê pioh leh hrui êmiêt čiăng mđĭ hnơ̆ng tŭ jăk mnơ̆ng dhơ̆ng./. 

Dak Lak dưi hing ang jing krĭng lăn pla mjing kphê, ƀiădah kăn kƀah leh dŭm kdrăn lŏ dŭm êtuh ha, hnơ̆ng boh mnga mơ̆ng 8 -12 tôn hlăm sa ha msĕ si kdriêk Ea Kar, dŭm anôk jing tlung dap ti dŭm să Ƀuôn Triết, Ƀuôn Triă ti kdriêk Lăk, kdrăn lŏ Ea Soup… Dŭm mta mjeh mdiê pla mjing ti čar Dak Lak mâo hnơ̆ng boh mnga leh anăn hnơ̆ng tŭ, jăk hĭn mkă hŏng dŭm krĭng dap mnai. Ya mta ba hriê klei mdê hĭn anei leh anăn si êlan nao čiăng kơ braih mdiê čar Dak Lak dưi bi ktưn hlăm anôk mnia mblei? Klei bi blŭ hrăm hŏng nai prŏng Bùi Chí Bửu, khua kiă kriê êlâo dih Anôk bruă ksiêm duah mdiê krĭng dap mnai krông Cửu Long, sa čô thơ̆ng kơ bruă pla mjing mdiê lŏ hlăm lu thŭn, srăng bi klă hĭn kơ mta phŭn anei:

-Si ih ƀuh klei găl kơ brua pla mdiê ti čar Daklak?

-Nai prŏng Bùi Chí Bửu: Ti Daklak, mdiê jing mnơ̆ng mrâo anei dưi mâo klei mđing hĭn. Kyuadah hlăm 3 thŭn kơ anei hlăm ênhă êbeh 100 êbâo ha mâo rah pla, êlâo dih jing knŏng điêt. Klei găl tinei ƀuh jing yan adiê jăk găl kơ ana kphê hĭn. Ƀiădah hlăm dŭm krĭng tlung amâo mâo mnơ̆ng mkăn dưi pla mjing snăn ngă lŏ yơh jing jăk. Kyuadah adiê tinei mlam êăt. Hnơ̆ng bi kpleh klei k’uh hrue lehanăn mlam jing prŏng, snăn mlam amâo mâo jing ktrŏ ôh kơ hla mdiê, lehanăn truh hrue mâo mđiă siam jing jăk kơ hla mdiê hdĭp. Tal dua, klei hrĭp mđiă ăt prŏng êbeh 450 – 460 calo/cm². Mkă hŏng krĭng dap mnai krông Cửu Long jing mơ̆ng 360 – 390 calo/cm², snăn ƀuh jing klei jăk hĭn kơ anei. Kyuanăn, boh mnga mâo srăng jăk, lehanăn mdiê braih jăk hĭn mơh.

-Akâo kơ ih lŏ yăl dliê, khădah ênhă pla mjing mdiê ti Daklak ăt dôk hliê hluôt, snăn čiăng mđĭ bi lar ênhă pla mdiê ti Daklak ya mta bruă srăng lŏ mđing hĭn?

-Nai prŏng Bùi Chí Bửu: Djŏ leh, tơdah drei tĭng yap ti Daklak kơ kdrăn pioh kơ bruă ngă lŏ jing amâo mâo lu ôh, dah kƀĭn jih jang knŏng mâo hlăm brô 67 – 69 êbâo ha đuič. Kyua klei pla mjing mđĭ yan snăn kơh mâo yap jing êbeh 100 êbâo ha. Snăn čiăng dưi ngă klei anei, drei knŏng mâo mă sa ênhă điêt đuič. Snăn drei bi hgŭm ngă bruă mbĭt mjing êpul bruă hgŭm hlăm lu krĭng. Khădah leh mâo leh klei bi hgŭm lu krĭng, ƀiădah ênhă lŏ ăt knŏng điêt mơh. Snăn drei bi ngă bruă hlue hŏng hdră jing: Hŏng ênhă điêt ƀiădah mă bruă hŏng hdră mrâo mrang. Sitôhmô drei duh hlue hŏng klei kreh knhâo, snăn kơh drei srăng mâo klei tŭ dưn prŏng kơ bruă pla mdiê ti Daklak. Kyuadah klei găl kơ drei tinei knŏng kơ yan adiê đuič, tơdah drei amâo mâo thâo ba yua ôh klei kreh knhâo, amâo mâo hdră dăp leh êlâo ôh, snăn bruă amâo mâo klei tŭ dưn ôh. Boh nik hŏng dŭm mta lăn mâo jing mdê mdê. Drei dưi dlăng kriê wiê ênăk hŏng djuê mjeh mdiê jăk ƀâo mngưi, snăn ară anei dưi drei ngă. Kyuadah dlông rŏng lăn ară anei amâo mâo djŏ knŏng mđing kơ mdiê ƀâo mngưi đuič ôh, ƀiădah jing braih jăk. Dŭm ala čar ti Ơrôp arăng mdrŏng sah snăn blei braih jing dŏ leh mkra mjing, sitôhmô braih mkra kơ mnuih mâo klei ruă mâo mta mmih lu hlăm êrah, klei čiăng tinei jing JI ƀiă hlăm brô 40%, bi braih ƀâo mngưi jing truh 70%, amâodah hŏng krĭng mâo lu mnuih mâo klei ruă êrah đĭ lu snăn čiăng kơ hnơ̆ng Gamanigarlicaxit prŏng. Jing dôk hlăm mta mdiê, amâodah hlăm amlơ̆k, ƀiădah drei lĕ kreh hroh hĕ jih leh, luič đuĕ leh dŏ anăn. Braih hrah jing mta braih jăk snăk pioh krơ̆ng hnơ̆ng êrah đĭ hlăm mnuih khua thŭn. Snăn tơdah drei pla mjing mdiê tui tiŏ hdră êlan anei leh mâo mdiê braih lŏ mkra mjing snăn kơh klei mnia mblei mâo ênoh yuôm hĭn dưi ba čhĭ kơ ala tač êngao, lehanăn srăng mjing klei jăk găl hing ang braih mơ̆ng Lăn Dap Kngư, mkă hŏng braih hlăm krĭng Dap Mnai Krông Cửu Long.

-Snăn msĕ si ih bơ̆k bâo leh kơ klei hgŭm bruă mbĭt, mjing krĭng bi hgŭm hlăm bruă pla mjing mdiê lŏ, snăn ară anei drei mkŏ mjing leh êpul bruă hgŭm hlue hŏng hdră bhiăn bi hgŭm bruă thŭn 2012. Ƀiădah msĕ si phung ƀuôn sang ka bi tui hlue ôh, lehanăn ka dưn yua jih ôh bruă klam pô. Snăn tui si ih, ya ngă snăn, lehanăn si hdră srăng mghaih msir?

-Nai prŏng Bùi Chí Bửu: Êpul hgŭm bruă, jing drei mâo ngă leh êpul hgŭm bruă hlue knhuah mrâo mơ̆ng hdră bhiăn thŭn 2012. Ƀiădah lač gơ̆ msĕ snăn, kyuadah phung ƀuôn sang dôk bi ƀuh nanao klei bi hgŭm bruă mphŭn dô. Sitôhmô lu mnuih dôk hyưt. Êpul hgŭm bruă mrâo mdê hŏng hđăp, jing drei ăt dôk djă yua klei duh mkra pla mjing hlue mdê bi gŏ sang. Anăn yơh jing klei yuôm kơ anei. Bi tơdah drei knŏng tui tiŏ hdră êlan msĕ si thŭn 2012 snăn mâo lu mnuih amâo mâo khăp ôh. Kyuadah? Bruă pla mjing tăp năng mâo lu klei amâo mâo myun. Nga lŏ nga hma dôk hiu čan lĭng prăk duh bi liê. Čan ngăn prăk, knơ̆ng prăk, thâodah anôk bi čan prăk tuôm hŏng lu klei dleh dlan. Knơ̆ng prăk knŏng brei čan mă hlue hlue hrue mlan bhiâo, ti hnơ̆ng man dưn, bi êpul hgŭm bruă lĕ čiăng mâo klei duh bi liê prŏng hĭn, mâo prăk yua kơ sui thŭn mlan, kyuanăn msĕ si ti dŭm ala čar Dhŭng Korea arăng dê mâo Êpul hgŭm bruă kñăm kơ lu mta bruă. Diñu ngă wăt bruă mkra mjing, wăt kơ klei bi mnia mblei, mâo wăt bruă hlăm knơ̆ng prăk. Dŭm êpul hgŭm bruă msĕ snăn ară anei drei ka dưi ngă ôh, hmăng hmưi kơ êdei anăp srăng mâo êpul hgŭm bruă msĕ snăn. Êlâo hĭn drei ngă mơ̆ng bruă điêt đuĕ nao kơ prŏng. Drei iêo jak phung ƀuôn sang mâo klei bi mguôp mbĭt, leh kơ anăn kơh drei tui duah bruă prŏng. Bi ruăt ngă yơh msĕ hŏng hdră êlan 2012 mĭn dah dưi leh răng huĭdah kruh bruă. Ngă snăn srăng ngă kơ phung ƀuôn sang amâo mâo jhŏng bi hgŭm ôh, kyuadah hnơ̆ng hrui wĭt kơ digơ̆ amâo mâo đĭ ôh. Êjai anăn dŭm mta bruă mkăn, bruă tuh tia mâo hnơ̆ng hrui wĭt đĭ, ƀiădah bruă lŏ hma pla mjing amâo mâo klei đĭ kyar ôh, phung ƀuôn sang ngă bruă lŏ hma knap nanao. Phung ngă lŏ hma čiăng kơ mdrŏng snăn brei mâo mta kñăm lu mta mđĭ kyar, mjing lu mta mnơ̆ng hĭn snăn kơh dưi.

-Lač jăk kơ ih lu!