VOV4.Êđê - Čar Dak Lak dôk gĭr ktưn jing čar tal 2 kơ ênhă plah mjing durian hlăm kluôm ala, leh kơ čar Tiền Giang hŏng ênoh hlăm brô 15.000 ha. Anei jing klei găl mơ̆ng čar Dak Lak êjai phŭn bruă lŏ hma leh anăn mđĭ kyar krĭng ƀuôn sang Việt Nam leh anăn anôk bruă ksiêm dlăng klei mŭt kbiă China bi klă hră mtrŭn “hnơ̆ng čoh čuăn hŏng boh durian mơ̆ng Việt Nam ba čhĭ kơ ala čar China” klei anei nao mbĭt hŏng bruă anôk mnia mblei China kčưm pŏk leh klei mnia mblei kơ mta boh anei. Sơnăn čar Dak Lak si srăng ngă čiăng kơ boh durian mơ̆ng pô dưi nao truh kơ lăn čar mâo ênoh mnuih mnia mblei 1,4 êklai čô anei.

Gŏ sang Trần Văn Chiến, ti ƀuôn Jŭng, să Êa Yông, kdriêk Krông Pač mâo 4,7 ha thơ̆ng pla boh durian. Găn lu klei dleh dlan lehanăn gĭr krơ̆ng pla mjeh Dona êbeh 18 thŭn hŏng anei, ñu m’ak êdi hlăk hmư̆ klei hưn ala čar China tŭ ư blei boh durian Việt Nam klă anăp. Trần Văn Chiến ăt thâo săng snei, anei jing klei găl prŏng lehanăn ăt jing klei lông dlăng prŏng kơ boh durian Dak Lak hlăk wăl anôk mnia mblei China amâo lŏ “Ênưih” msĕ si êlâo ƀiădah brei rơ̆ng kjăp hnơ̆ng čuăn kơ klei doh êƀăt mnơ̆ng ƀơ̆ng.  “Amâo djŏ knŏng kâo pô ƀiădah hdră êlan ba čhĭ boh durian kơ ala tač êngao snei hmei m’ak êdi kyua mnuih ngă lŏ hma hmei čiăng kơ mnơ̆ng dhơ̆ng dưi čhĭ mâo ênoh, m’ak êdi yơh. Hnơ̆ng čuăn VietGap hmei ngă jih leh. Anei jing 1 kdrêč hlăm hdră ba čhĭ mnơ̆ng kơ ala tač êngao. Tal 2 krĭng mrô krĭng pla, hmei dôk pŏk ngă čiăng pral dưi ba čhĭ kơ ala tač êngao.

Amâo djŏ knŏng ƀĭng ngă lŏ hma pla boh durian ƀiădah dŭm anôk bruă duh mkra ba čhĭ boh durian kơ ala tač êngao mâo leh bruă ngă klă sĭt. Êdah êdi jing Anôk bruă mnia mblei ba čhĭ mnơ̆ng kơ ala tač êngao Dũng Thái Sơn (Dak Lak). Mbĭt hŏng bruă bi leh jih hră m'ar bi mklă krĭng pla čiăng mkăp kơ dŭm hnơ̆ng čuăn mơ̆ng ala čar blei ba mdah, anôk bruă dôk mjêč bi hgŭm hŏng mnuih ngă lŏ hma, êpul hgŭm bruă čiăng bi mklă mrô krĭng pla. Ară anei, anôk bruă mâo leh 33 mrô krĭng pla kơ êbeh 1 êbâo ha mprăp ba m’ĭt kơ China mơ̆ng thŭn 2021. Hlăm thŭn 2022, anôk bruă lŏ bi hgŭm hŏng 20 êpul hgŭm bruă hlăm čar mâo 3 êbâo ha mrô krĭng pla (hlăm anăn ngă ruê̆ hră m’ar mâo 2.500 ha), truh kơ jih thŭn, anôk bruă srăng mâo thiăm 5 êbâo ha. Êngao anăn, anôk bruă lŏ mâo 17 anôk bruă đŭng hruh mơ̆ng Tiền Giang truh kơ Lăn dap kngư. Lê Minh Tâm, K’iăng khua anôk bruă mnia mblei ba čhĭ mnơ̆ng kơ ala tač êngao Dũng Thái Sơn brei thâo: “Anôk bruă hmei mprăp bi mklă mrô đŭng hruh lehanăn pŏk mlar krĭng pla. Čiăng êdei anei mkăp kơ bruă ba čhĭ truh kơ wăl anôk mnia mblei China, hmei dôk mprăp dŭm hdră kơ anăp, anăn jing mkra thiăm 12 anôk đŭng boh čiăng ba čhĭ kơ China. Lŏ pŏk dŭm mrô krĭng pla kơ dŭm kdriêk mơ̆ng Dak Lak msĕ si Čư̆ Mgar, Krông Ƀŭk, Krông H’Nang… čiăng mâo djăp hnơ̆ng boh kăp đŭng.

Dak Lak ară anei mâo êbeh 15 êbâo ha boh durian, truh 17.6% ênhă kluôm ala lehanăn jing čar mâo ênhă prŏng tal 2 (êdei Tiền Giang), hnơ̆ng mâo thŭn 2022 đăo tĭng hlăm brô 150 êbâo ton lehanăn tĭng hnơ̆ng mâo truh thŭn 2025 mâo 300.000 ton. Hŏng klei găl mâo kơ lăn ala, yan adiê djŏ guôp, dŭm mjeh boh durian mâo mnuih ƀuôn sang Dak Lak pla lu msĕ si Ri6, Dona… mâo boh tŭ yuôm. Vũ Đức Côn, K’iăng khua anô bruă lŏ hma, mđĭ kyar krĭng ƀuôn sang čar Dak Lak brei thâo: Čiăng pai mă klei găl ba čhĭ kơ wăl anôk mnia mblei ti China, anôk bruă lŏ hma Dak Lak mđing mđĭ kyar krĭng pla h’ĭt kjăp leh Hdră mtrŭn mphŭn dưi čih mkra. Mbĭt anăn, anôk bruă Lŏ hma Dak Lak bi hgŭm hŏng Knơ̆ng bruă răng mgang wăl hdĭp mda (Phŭn bruă Lŏ hma mđĭ kyar krĭng ƀuôn sang) pŏk ngă mđĭ hdră hâo hưn, mtô mblang, ktrâo lač lehanăn mkăp mrô krĭng pla, mrô đŭng boh mkăp kơ bruă ba čhĭ kơ ala tač êngao. Truh ară anei, anôk bruă lŏ hma mkŏ mjing leh krĭng pla boh durian mkăp kơ bruă ba čhĭ kơ ala tač êngao hŏng ênhă êbeh 1.500 ha lehanăn 24 mrô anôk đŭng boh hlăm kluôm čar.

Khă snăn, hluê si Vũ Đức Côn, Hdră mtrŭn anăn klă sĭt jing dŭm klei čoh čuăn kơ hdră mnêč brei tĭng ba čhĭ bi hluê ngă. Kyua anăn, čiăng kơ boh durian Dak Lak dưi ba čhĭ sui, h’ĭt kjăp kơ wăl anôk mnia mblei China, snăn grăp alŭ wăl, anôk bruă duh mkra, ƀĭng ngă lŏ hma amâo mdei mđĭ hnơ̆ng tŭ jăk, thâo hlăm hdră dŭ mdiăng, mđĭ boh tŭ yuôm čiăng mkăp djŏ hŏng klei kčah mtrŭn mâo ba mdah hlăm Hră mtrŭn. “Mrô krĭng pla, mrô đŭng boh mâo China bi mklă jing nao mbĭt hŏng hdră mtrŭn mâo bi mklă leh jing klei čiăng êdi, bi mnơ̆ng drei ba čhĭ brei mâo klei ksiêm dlăng klă nik. Čiăng kơ boh durian dưi ba čhĭ kơ China h’ĭt kjăp, snăn brei gĭr ktưn mơ̆ng hdră pla, dlăng kriê, đŭng boh truh kơ dŭ mdiăng brei hluê ngă kjăp klei kčah mtrŭn mơ̆ng ala čar blei.

Dưi ƀuh, Dak Lak mâo leh sa hdră mprăp klă klơ̆ng kơ boh durian dưi ba čhĭ klă anăp. Hră mtrŭn dưi bi mklă kruăk leh sa hdră nao yuôm bhăn kơ boh durian Việt Nam dưi kpưn đĭ kbưi hĭn. Khă snăn, čiăng ba yua jăk wăl anôk mnia mblei ala tač êngao, boh nik wăl anôk găl prŏng China, Dak Lak ăt dôk lu bruă brei ngă čiăng hưn mthâo anăn knăl, ba yua kdrăp mrâo hlăm hdră bi hgŭm kluôm…

Hră mtrŭn dưi bi klă mơ̆ng Phŭn bruă lŏ hma leh anăn mđĭ kyar krĭng ƀuôn sang Việt Nam hŏng bruă kiă kriê klei mŭt kbiă ala čar China dưi bi klă leh sa knhuang yuôm bhăn kơ bruă ba čhĭ boh durian kơ ala čar China. Sơnăn klei bi klă si ngă dưi mkŏ mjing, dŭm mta phŭn năng mđing hlăm hră mtrŭn leh anăn si ngă hnơ̆ng čoh čuăn mơ̆ng boh durian Việt Nam dưi ba čhĭ kơ ala čar China. Čiăng bi klă dŭm klei anei, pô čih klei mrâo mâo klei blŭ hrăm hŏng Nguyễn Quang Hiếu, khua dŭ bruă bi mguôp tar rŏng lăn leh anăn hâo hưn, anôk bruă răng mgang ana kyâo mtâo, phŭn bruă lŏ hma leh anăn mđĭ kyar krĭng ƀuôn sang:

-Akâo kơ ih brei thâo kơ bruă bi trông plah wah phŭn bruă lŏ hma hŏng anôk bruă kiă kriê klei mŭt kbiă hŏng ala tač êngao mơ̆ng China, čiăng truh kơ klei kuôl kă sa hră mtrŭn “Bi ksiêm hnơ̆ng doh boh durian Việt Nam ba čhĭ kơ China?

-Jih jang klei jăk, klei găl mơ̆ng boh durian mâo leh phung khua kiă kriê phŭn bruă anôk bruă pral bi klă mơ̆ng hlăk thŭn 2018. Kyuanăn mâo klei kiă kriê kjăp, pral mkra leh hdră mă bruă kơ boh durian pioh ba kơ China. Leh 4 thŭn dôk bi trông kơ hdră ngă bruă, dŭm mmông bi ksiêm dlăng snăn truh jih hrue 11/7, leh êgao Phung khua kiă kriê Phŭn bruă lŏ hma Việt Nam lehanăn anôk bruă kiă kriê klei mŭt kbiă hlăm ala čar China hrăm mbĭt truh leh kơ klei kuôl kă hră mtrŭn anăn. Anei jing sa klei kčưm tal êlâo čiăng pŏk êlan kơ bruă Việt Nam čhĭ boh durian kơ China.

-Msĕ snăn ya jing boh phŭn mơ̆ng hră mtrŭn anăn, lehanăn ya mta klei năng mđing hĭn êdi hlăm hră mtrŭn anei?

-Kơ jih jang klei čih hlăm hră mtrŭn anăn jing djŏ tuôm kơ jih jang mta čuăn tui si tĭng China čiăng. Boh nik hlăm hră mtrŭn anei drei mđing hĭn êdi kơ dŭm mta snei: Tal êlâo jing jih jang đang boh durian, dŭm anôk đŭng hruh bi ngă hră mơar, lehanăn bi mâo klei tŭ ư mơ̆ng tĭng China, lehanăn Phŭn bruă lŏ hma Việt Nam, êlâo kơ ba čhĭ. Hlăm klei đŭng hruh, lehanăn dŭm krĭng pla boh durian bi mâo knuă druh kiă kriê bruă knuă, păn kjăp hnơ̆ng doh boh kroh djŏ hŏng klei čoh čuăn. Bi tĭng kơ anôk bruă kiă kriê, msĕ si anôk bruă kiă kriê ênoh čuăn êa drao răng mgang mnơ̆ng pla mjing, snăn hmei bi mâo hdră mjuăt bi hriăm djŏ hŏng mta mtrŭn hlăm klei pral hĭn, lehanăn ngă lar ƀar hlăm djăp alŭ wăl, truh kơ dŭm êpul hgŭm hlăm kluôm ala. Lehanăn wăt dŭm anôk đŭng hruh mđing kơ bruă ba čhĭ boh durian kơ ala tač êngao.

-Msĕ si ih mrâo lač leh kơ jih jang bruă năng mđing hlăm hră mtrŭn anei, snăn tui si ih, si jing klei dleh dlan drei srăng ruh mgaih, čiăng dưi mâo boh durian doh čhĭ kơ China?

-Năng ai jih jang klei dleh dlan mơ̆ng hră mtrŭn anei dôk hlăm dŭm ênoh mrâo mkă hŏng klei kreh tuôm yăng đar êlâo dih, snăn yơh drei bi mâo knuă druh kiă kriê kơ hnơ̆ng kjăp boh mnga pô mâo. Mbĭt hŏng anăn, phung pla mjing boh kroh bi hlue ngă djŏ hdră mtrŭn kơ ênoh čuăn doh VietGap, IBM. Thâodah hlăm hdră mă bruă êlâo dih, jing hdră dlăng kriê wiê ênăk mdê, sĭt yơh mơ̆ng klei kuôl kă anei drei bi tui hlue kjăp jih jang ênoh čuăn kčah mâo bi tŭ ư leh. Čiăng kơ tĭng China srăng blei boh mnga pô, hŏng hdră tĭng kơ diñu srăng ksiêm dlăng, amâodah hlŏng jao kơ tĭng Việt Nam ksiêm dlăng. Siămdah klei yuôm hĭn bruă pla mjing boh durian bi mâo hnơ̆ng kjăp, jing bi tui hlue djŏ klei bhiăn doh. Êjai hlăm wưng dôk hlue ngă jih jang klei bi tŭ ư anei tĭng kơ China srăng mđrăm mbĭt hŏng tĭng Việt Nam mkŏ mjing nanao klei ksiêm dlăng, čiăng kơ phung pla mjing hlue ngă djŏ hlăm klei bhiăn dlăng kriê wiê ênăk doh pioh mâo boh kroh čhĭ kơ ala tač êngao. Boh nik jing klei thâo săng kơ dŭm mta mtrŭn jing si srăng ngă čiăng kơ drei dưi ngă djŏ hŏng klei leh kuôl kă hŏng tĭng China.

-Akâo kơ ih mblang lăng ya ngă guôn bi mâo klei kuôl kă hră mtrŭn anei mơh, snăn kơh boh durian Việt Nam mâo čhĭ kơ China, lehanăn Việt Nam mâo bi klă leh hĕ bruă ba čhĭ boh durian tal êlâo kơ China hlăm yan thŭn anei?

-Drei dưi lač hŏng hră mtrŭn anei jing sa knhuang yuôm bhăn, kyuadah ñu mgaih brei leh sa klei gun kpăk kơ drei hlăm klei bi mnia mblei, tơl truh kơ drei dưi mâo sa klei kuôl kă msĕ snei. Mgi dih drei srăng dơ̆ng ngă yơh djăp mta bruă ngă hră mơar êlâo, lehanăn čŏng pô yơh srăng duh mĭn bi jăk jih jang hdră êlan kơ bruă bi čhĭ mnia boh mnga kơ ala tač êngao. Anôk bruă răng mgang mnơ̆ng pla mjing ăt čŏng mâo leh mơh ênoh mơ̆ng dŭm êpul êya đang hma mŭt hlăm hdră anei mơĭt kơ tĭng China, čiăng kơ China pral mâo hdră ktrâo atăt, lehanăn drei srăng hlue ngă klei ktrâo atăt anăn bi djŏ hŏng yan dlăng kriê hlăm thŭn anei mtam.

-Lač jăk kơ ih lu!