VOV4.Êđê- Kriê dlăng ana kphê hlăm wưng rông boh jing yuôm bhăn sơnăk. Hlăm wưng ênoh mnơ̆ng dhơ̆ng duh bi liê đĭ yuôm, si srăng ngă čiăng bi mbŏ mta jăk leh anăn bi hrŏ mnơ̆ng ngă kơ ana kphê čiăng kơ boh prŏng, asăr kjăp ƀiădah ăt dưi mkiêt mkriêm, anăn jing klei phung pla mjing kphê ti čar Dak Lak dôk uêñ mĭn.

            Jing mnuih pla kphê sui thŭn ti alŭ 3, să Hòa Xuân, ƀuôn prŏng Ƀuôn Ama Thuôt, čar Dak Lak, Phạm Quang Ánh lač snei, dŭm thŭn êlâo khădah tuôm hŏng lu klei dleh dlan ƀiădah mnuih pla kphê ăt dưi msir mghaih lehanăn h’ĭt ai tiê siă suôr hŏng mta ana pla mơ̆ng sui anei. Khă snăn, dua thŭn hŏng anei, boh nik leh bluh mâo klei ruă Covid 19, mnuih pla kphê dôk amâo h’ĭt pĭt amâo mđao hlăk ênoh kphê amâo đĭ ƀiădah ênoh hbâo pruê, êa drao răng mgang mnơ̆ng pla mjing đĭ lu ngă kơ ñu dôk tui duah hdră msir kơ đang war pô. Phạm Quang Ánh lač snei:

“Dlăng kluôm ngă kphê mơ̆ng wưng bluh mâo klei ruă Covid 19 truh kơ ară anei hmei tuôm hŏng lu klei dleh dlan, kyua prăk ngă bruă amâo êbeh ôh kyua anăn hdră dlăng kriê wiê ênăk ana kphê amâo djăp ênŭm mnơ̆ng êa drao răng mgang mnơ̆ng pla mjing, hbâo pruê, trung vi lượng amâo djăp kơ ana. Boh nik ênoh čhĭ ară anei knŏng đĭ mă ƀiă dŭm mlan hŏng anei ƀiădah ară anei dơ̆ng truh yan lŏ čiăng trŭn leh.

Bi hŏng Ngô Văn Hùng, ti alŭ 5, să Ea Kao, ƀuôn prŏng Ƀuôn Ama Thuôt mbĭt hŏng klei hmăi mơ̆ng hdră duh mkra snăn klei yan adiê amâo jăk găl, klei mnơ̆ng ngă đĭ lar ăt ngă kơ ñu mđing mĭn lu. Bruă dlăng kriê, thiăm mnơ̆ng tŭ jăk kơ ana kphê hlăm wưng rông boh si srăng ngă čiăng kơ boh prŏng, asăr kjăp, amâo luič liê lu prăk kăk jing klei ñu bi tĭng dlăng hlăm yan thŭn anei. Mbĭt hŏng anăn, klei adiê luh amâo thâo mta phŭn ăt ngă kơ ñu mđing mĭn êdi.

“Luh adiê, kâo amâo thâo si bĕ ngă ñu luh nanao, luh snei djiê mơh hmei phung mă bruă lŏ hma. Amâo thâo si hdră srăng lŏ ngă, akâo kơ phung kreh knhâo, thâo lu hlak mblang, đru msir mghaih klei anei kơ hmei.

Wưng rông boh, ana kphê čiăng lu êdi mta mnơ̆ng tŭ jăk rơ̆ng kơ ana đĭ jing jăk, boh prŏng kjăp, mâo hnơ̆ng tŭ jăk. Khă snăn, kyua bruă duh mkra dleh dlan, lu ƀĭng ngă lŏ hma bi mlih hdră pla mjing hluê hdră dŭm mâo dŭm mkăp. Bi hrô hbâo pruê doh čŏng pô mđam kơ hbâo ăngre čiăng bi hrŏ ênoh bi liê. Khă snăn, diñu ăt mđing uêñ kơ boh tŭ mơ̆ng hdră bi mlih hrô anei. Ayŏng Nguyễn Văn Toàn, alŭ Tiến Cường, să Êa Pôč, kdriêk Čư̆ Mgar brei thâo:

“Krah yan hjan lehanăn knhal jih yan hjan ana kphê kreh mâo lu mta mnơ̆ng ngă, msĕ si mmao bring hla, bi kñĭ krô hla, mmao hrah ngă, Klei anei msir mghaih hluê hŏng anôk bruă răng mgang mnơ̆ng pla mjing. Grăp thŭn kâo kreh pruê hbâo brŭ doh hlăm akŏ yan hjan ƀiădah kâo hmư̆ arăng lač krah yan hjan ăt dưi pruê hbâo anei bi hrô kơ hbâo ăngre, kâo kăn thâo djŏ hĕ h’aĭ mơh.

Snăn, hdră dlăng kriê wiê ênăk ana kphê wưng rông boh ăt dôk lu klei ka săng. Mnuih ƀuôn sang ngă lŏ hma drei dôk čiăng klei đru kčĕ mơ̆ng phung thơ̆ng kơ bruă./.

Dưi ƀuh klă wưng kphê mŭt hlăm wưng rông boh, bi mbŏ mta jăk jing bruă yuôm bhăn sơnăk. Sơnăn, si srăng ngă čiăng bi mbŏ mta jăk leh anăn bi hrŏ klei mnơ̆ng ngă leh anăn si srăng yua hbâo pruê jing djŏ guôp hŏng ênoh hbâo pruê dôk đĭ yuôm msĕ ară anei? Pô čih klei mrâo kơ kdriêč mâo klei blŭ hrăm hŏng nai prĭn Phạm Công Trí, sa čô thơ̆ng kơ bruă lŏ hma kơ mta phŭn anei.

-Ơ nai prĭn msĕ hŏng klei čih hmei mrâo bơ̆k bâo, lu mnuih pla kphê dôk bi hyưt hlăm wưng ară anei. Leh klei bi mnga lehanăn bi adiê, snăn ară anei tuôm hŏng klei luh adiê boh jing lu, mơ̆ng kbiă hriê klei anei?

Tiến sĩ Phạm Công Trí: Drei thâo hlăm grăp thŭn kphê luh adiê nanao mơ̆ng 10 – 50% tăp năng truh 70% ênoh boh mâo hlăm adhan, jing tui hlue ti hnơ̆ng bi mnga lu amâodah ƀiă. Kyuadah drei ƀuh boh mnga kphê mâo ăt knŏng mil mơ̆ng 2 tôn mkrah truh 5 tôn mkrah/ha đuič. Kyuanăn yơh hnơ̆ng ênoh adiê lu msĕ snăn jing klei bhiăn leh. Siămdah, tơ drei êmưt hlăm klei pruê hbâo, pruê amâo mâo bi kna, pruê amâo mâo djăp snăn klei luh adiê boh srăng lu hĭn. Hbâo kơ kphê čiăng êdi hlăm wưng bi mlih adiê mơ̆ng không đuĕ nao kơ hjan, êdah êdi hlăm 2 truh 3 thŭn kơ nei, lehanăn mơ̆ng klei yan adiê bi mlih mơh, lehanăn mơ̆ng klei ênoh ênil čhĭ kphê kăn lŏ yuôm rei, kbiă hriê mơ̆ng klei anăn mơh phung pla kphê amâo lŏ duh hĭn ôh kơ hbâo pruê. Sitôhmô hbâo pruê lĕ mtam hlăm klei pruê amâo mâo bi kna ôh plah wah ênoh đạm - lân - kali, lehanăn klei lŏ mbŏ trung vi lượng kyua kƀah mơh snăn sĭt nik adiê ăt luh.

-Snăn prue hbâo hlăm yan hjan anei dŭm gưl, lehanăn si ênoh pruê ciăng bi djŏ, akâo kơ ih kčĕ brei hŏng phung pla kphê?

Tiến sĩ Phạm Công Trí: Drei ăt mprăp nanao hlăm 3 gưl pruê yan hjan anei. Pruê ti akŏ yan hjan čiăng bi kjăp agha, lehanăn mtrŭt klei pluh ksuă adhan mrâo, lehanăn mtrŭt kơ adiê boh đĭ prŏng. Krah yan hjan pruê čiăng kơ krơ̆ng adhan, bi kjăp agha lehanăn bi msiam asăr boh kphê. Pruê knhal jih yan hjan đru kơ phŭn kphê krơ̆ng adhan kơ thŭn êdei kjăp hĭn, dưi mâo msĕ snăn drei mrâo ba wĭt sa êboh boh mnga mơh, lehanăn mprăp mơh kơ sa yan thŭn êdei ăt mboh. Kyuanăn hlăm 3 gưl pruê hbâo anei, drei kreh prue tui hlue hŏng hnơ̆ng mboh, lehanăn hnơ̆ng klei jing lăn anăn. Bi ti dŭm krĭng phŭn anôk pla kphê ti Lăn Dap Kngư, lehanăn Ngŏ Kwar Dhŭng hlăk mâo klei mtă tơdah boh mnga mâo mơ̆ng 3 - 4 tôn kphê asăr snăn akŏ yan hjan drei pruê mơ̆ng 400 – 500kg/ha gưl prue tal êlâo. Krah yan hjan drei pruê mơ̆ng 500 – 600kg/ha lehanăn knhal jih yan drei lŏ pruê mơ̆ng 300 – 400kg/ha.

-Ơ nai prĭn, ară anei ênoh ênil mnơ̆ng duh kơ bruă lŏ hma hlăk đĭ yuôm, lehanăn dôk duh mĭng čiăng mđĭ kyar bruă lŏ hma hŏng klei kjăp, snăn lu mnuih pla mjing bi ruah ară anei hbâo brŭ hĭn, snăn ya mta klei dưi mtă kơ phung pla mjing mđing êjai ba yua hbâo brŭ, lehanăn si klei tŭ dưn mơ̆ng bruă ba yua hbâo brŭ?

Tiến sĩ Phạm Công Trí: Klei prue hbâo brŭ srăng đru kơ lăn jăk hĭn. Bi mđam hĕ bi brŭ êlâo kơ pruê, lehanăn prue mbĭt hŏng hbâo vi sinh. Drei kreh pruê hbâo brŭ tui hlue hŏng ênoh lăn anăn ciăng. Sitôhmô, hŏng lăn hlăk hlê dôk mâo sa tal rơ̆k mtah mda luôm, snăn drei srăng prue 2 – 3 thŭn sa blư̆. Bi hŏng kphê drei dưi pruê mơ̆ng 1 - 2 tôn, kñăm krơ̆ng nanao hnơ̆ng bi êbhuič kơ lăn. Tơdah jing lăn lĕ hlăm klei sah kba leh, kbiă hriê mơ̆ng klei krih lu êa drao rơ̆k, ngă jhat hroh đuĕ hĕ mta jăk hlăm lăn, snăn brei hdơr grăp thŭn lŏ pruê mbŏ bi lu hbâo brŭ, dah dưi mơ̆ng 3 - 4 tôn mtam snăn kơh čhĭndah lŏm bŏ hbâo yuôm bhăn kơ mnơ̆ng pla. Snăn klei drei prue hbâo brŭ jing bruă ngă bŏ hŏng klei yuôm bhăn, đru bi krơ̆ng klei čăt đĭ kơ lăn, ngă bi kjăp agha mnơ̆ng pla. Prue hbâo brŭ amâo mâo djŏ knŏng lŏ bi êbhuič lăn, ƀiădah lŏ đru kơ klei hrip mă hbâo ăngre jăk hĭn. Kyuadah agha mnơ̆ng pla kjăp snăn hnơ̆ng hrip mă mnơ̆ng tŭ jăk jing ktang. Kyuanăn yơh hbâo brŭ, lehanăn hbâo ăngre bi kna srăng mjing kơ lăn jăk, lehanăn êbhuič ăt jăk mơh kơ bruă drei krih êa hlăm yan bhang. Kyuadah phŭn mnơ̆ng pla, lehanăn agha gơ̆ kjăp, mơ̆ng anăn drei ăt dưi mkriêm mơh êa krih hlăm yan bhang.

-Msĕ si ih bơ̆k bâo leh lu klei yuôm bhăn mơ̆ng hbâo pruê, kñăm čiăng mkăp hnơ̆ng tŭ jăk kơ mnơ̆ng pla, snăn si pruê hbâo jing djŏ, lehanăn ba wĭt klei tŭ dưn hĭn?

Tiến sĩ Phạm Công Trí: Msĕ si drei ƀuh pruê hbâo kơ kphê, pruê hbâo kơ mnơ̆ng pla mjing snăn phung kreh knhâo hlăm hdră mâo kčĕ leh lu. Siămdah drei ăt bi tĭng mkă mơh, čiăng kơ phung ƀuôn sang mâo klei mđing. Hŏng phŭn kphê mâo ƀlŭng, drei kuai ƀlŭng snăn hlŏng pruê hbâo ktuê knhal hla tơdah lăn leh h’ăp msah. Sitôhmô pruê hbâo ktuê knhal ƀlŭng hlăm brô mơ̆ng 20 -30cm êjai lăn h’ăp msah hbâo srăng ling hlăm tar ƀlŭng kphê, anăn yơh jing krĭng agha hrip mnơ̆ng tŭ jăk. Drei amâo mâo pruê ôh hbâo ti gŭ phŭn kphê kyua hlăm krĭng anăn agha hrip mnơ̆ng tŭ jăk jing ƀiă, kbưi mơ̆ng phŭn hlăm brô 30cm jing krĭng agha hrip osi, kyuanăn drei prue ti knhal hla yơh jing jăk. Lehanăn mđing hĭn mơh, tơdah phung pla mjing pruê hbâo, bi prue hlăm wưng djăp hnơ̆ng h'ăp msah. Đăm pruê ôh msĕ si kăp drông hjan, lehanăn kăn pruê rei êjai hlăm wưng dôk hjan prŏng, ênưih ngă kơ hbâo hlŏng hrăm đuĕ gŭ lăn jih.

-Ơ nai prĭn mbĭt hŏng bruă pruê hbâo bi djŏ hdră, djŏ hrue mmông, djŏ ênoh čiăng kơ bruă dlăng kriê wiê ênăk kphê hŏng klei kjăp hlăm wưng ară anei, tui si ih, ya mta bruă phung plamjing lŏ bi mđing đa?

Tiến sĩ Phạm Công Trí: Hlăm bruă dlăng kriê wiê ênăk kphê hŏng ênuk ară anei jing bruă pla mjing doh, brei phung pla mjing mđing hĭn êdi. Mrâo anei drei ngă leh bruă kiă kriê kjăp kơ hbâo pruê. Lehanăn dôk dua mta bruă mkăn phung pla mjing lŏ bi mđing anăn jing; gang mkhư̆ klei hluăt ƀơ̆ng mnơ̆ng ngă, lehanăn sun djah hlăm gŭ phŭn kphê. Jăk hĭn drei mkuôm rơ̆k mda, tơdah leh rơ̆k dlông êgao kơ mkrah met snăn drei dơ̆ng jah rơ̆k kbưi hŏng ƀô̆ lăn hlăm brô 10cm, msĕ snăn srăng mjing sa tal djah jăk, lehanăn bi êđăp lăn. Tal 2, lŏ dơ̆ng pla pluă hlăm lăn kphê anăn dŭm phŭn kyâo bi êyui, lehanăn khăt mkra ana bi êyui kbưi hĭn kơ ƀrŏng kphê mơ̆ng 1 – 2m pioh mjing êyui, lehanăn bi kna hnơ̆ng hdĭp mda. Wưng anei phung pla kphê ăt mđing kơ bruă khăt mnkra mjing pum adhan kơ phŭn kphê, khăt mkra bi mngač tač, đăm lui ôh tơl pamđei ksŭl êwiăr hĕ adhan, lehanăn mjing lu klei hluăt ƀơ̆ng mnơ̆ng ngă.

-Lač jăk kơ ih lu!

Pô mblang: Y-Khem Niê-H’Nêč Êñuôl