VOV4.Êđê -  Dŭm thŭn giăm anei, kphê jăk Việt Nam mphŭn mâo wăl anôk mnia mblei kphê tar rŏng lăn mđing dlăng, wăt anôk bruă đeh kwă kphê “dleh”. Klei anei dôk pŏk sa klei čang hmăng mŭt hlăm wăl anôk mnia mblei kphê jăk hlăm tar rŏng lăn mơ̆ng anôk bruă kphê Việt Nam, hlăm anăn mâo Dak Lak. Anei jing ktuê êlan mơ̆ng kphê “Phĭ” truh kơ boh tŭ mơ̆ng kphê “Mmih” kơ dŭm čô jih ai tiê tui tiŏ mta kñăm ba kphê Việt Nam truh hŏng tar rŏng lăn.

Hŏng anăn knăl jing anôk bruă 4 thŭn mâo mnơ̆ng hlăm êpul 3 klei bi lông kphê jăk Việt Nam, dŭm mta mnơ̆ng dhơ̆ng mơ̆ng Knơ̆ng bruă Minudo Farm-Care Dak Lak lŏ mâo lu mnuih blei, đeh hlăm, êngao ala čar ruah jing dŭm mta kphê jăk, dưi khăp hĭn. Čiăng dưi mâo klei mdê anei, Lê Đình Tư, Khua Knơ̆ng bruă Minudo Farm-Care brei thâo, anei jing klei tŭ mơ̆ng sa hdră duh bi liê jih ai tiê hlăm dŭm hdră, mphŭn mơ̆ng dŭm đang lŏ hma mdê hĭn. Tinăn mâo klei bi klin mơ̆ng dŭm mta msĕ si: Mjeh kphê djŏ guôp hŏng yan adiê, klei găl kơ lăn ala, kriê dlăng hlue hdră doh truh kơ bruă hrui mă mâo klei hrŏng ruah leh anăn mkra mjing kriê dlăng kjăp. Tinăn mâo phung klă sĭt khăp jing jih ai tiê hŏng kphê: “Sĭt ngă hlue si hnơ̆ng čuăn Rainforest Alliance (adiê hjan krĭng hlơr) brei ksiêm dlăng bi nik ba mnơ̆ng tŭ jăk. Hnơ̆ng jăk ăt msĕ si bruă anak mnuih ngă mơh. Brei bi djăp mnơ̆ng tŭ jăk snăn kơh jăk. Yan adiê găl jăk, jih jang hlue si hnơ̆ng čuăn klă mngač”.

Ăt tă hdră mđĭ kyar kphê jăk mơ̆ng mphŭn anăn Êpul hgŭm bruă Ea Tân, kdriêk Krông Năng gĭr ktưn duah hdră mrâo. Luič 3 thŭn hŏng ƀĭng ngă lŏ hma bi leh dŭm hdră msir leh anăn hdră mkra mjing kphê jăk, ară anei Êpul hgŭm bruă să Ea Tân mâo klei êdah kdlưn kơ hnơ̆ng jăk, mâo klei pah mni yuôm hlăm dŭm klei bi lông kphê jăk mkŏ mjing hlăm ala čar. Nguyễn Trí Thắng, Khua êpul hgŭm bruă Ea Tân brei thâo, ƀĭng ngă lŏ hma jing phung tal êlâo bi mklă hnơ̆ng jăk kơ jih hdră bi hgŭm, kyua anăn, êpul hgŭm bruă mđing mprăp klei thâo kơ dŭm gŏ êsei ƀĭng ngă lŏ hma bi hgŭm, mđing truh kơ bruă mkra mjing mnơ̆ng dhơ̆ng jăk, hơĭt kjăp: “Găn leh 4 yan hrăm mbĭt mơ̆ng mnuih ƀuôn sang hŏng êpul hgŭm bruă hlăm hdră mkra mjing kphê jăk ƀrư̆ hruê bi mguôp hĭn, diñu thâo bruă klam pô hŏng kphê leh anăn ƀuh klei tŭ dưn khpê jăk ba, mơ̆ng anăn dŭm gŏ êsei hrăm mbĭt hŏng pô snăn phung riêng gah ăt čiăng hgŭm mơh”

Hlue si Êpul hgŭm kphê Ƀuôn Ama Thuôt, kphê jăk knŏng mâo 1-2% ênoh mnơ̆ng dhơ̆ng kphê kluôm rŏng lăn, lu jing Arabica, ƀiădah ênoh lŏ mâo hlăm brô 25%. Ară anei mâo dŭm anôk ba čhĭ yua kphê jăk Robusta hlăm klei ba yua anăn Việt Nam srăng hgao jih klei dleh dlan mâo klei găl mđĭ kyar mnơ̆ng dhơ̆ng anei. Hdră ba kphê Việt Nam jing kphê jăk ăt tuôm hŏng lu klei dleh dlan, sĭt boh blŭ kphê jăk adôk mrâo hŏng phung mkra mjing kphê hlăm ala čar, ƀiădah hŏng dŭm klei tŭ dưn dưi mâo, phung jih ai tiê hŏng kphê jăk ăt hơ̆k mơak leh anăn đăo knang hlăm êdei anăp./.

Msĕ si klei hmei hưn, hlăm kdrêč hruê anei, srăng mâo klei hrăm mbĭt mơ̆ng nai Nai prĭn Trịnh Đức Minh, Khua Êpul hgŭm bruă Kphê Ƀuôn Ama Thuôt bi trông kơ klei čang hmăng mđĭ kyar kphê jăk Việt Nam.

- Ơ nai prĭn Trịnh Đức Minh, akâo kơ ih brei thâo si kphê jăk mơ̆ng Việt Nam ti wưng anei?

- Trịnh Đức Minh: Dah lač kơ kphê jăk mơ̆ng Việt Nam snăn êlâo hĭn brei drei dlăng ti anôk bi mnia mblei kphê, drei truh hŏng arăng jing hnui snăk sơưn, boh sĭt ti thŭn 2018 truh kơ ară anei đuič. Tơdah dlăng kluôm bruă pla mjing kphê jăk mơ̆ng phung pla mjing snăn krĭng pla mjing, hlŏng truh kơ mnuih blei yua, lehanăn jih jang êpul êya mkăp kơ klei duh hlăm bruă, jih jang kdrăp mă bruă truh kơ ară anei amâo mâo djŏ jing điêt ôh. Ăt truh dŭm pluh êbâo čô mnuih ngă bruă, kâo lač anăn jing sa ênoh prŏng, lehanăn đĭ hriê kơ prŏng nanao hlăm grăp hrue.

- Hŏng ênoh mă bruă jing prŏng msĕ snăn, si boh mnga kphê Việt Nam mâo, hlăk dôk ti tăp hnơ̆ng?

-Trịnh Đức Minh: Klei tal dua jing, kơ boh mnga kphê jăk pô dưi mâo, knŏng hŏng kphê jăk jing bi djăp mơ̆ng 80 puăng kơ dlông, thŭn dưi djăp lu hĭn jing thŭn 2022 anei truh 150 tôn, yap hŏng dŭm êpul êya mâo ba mơĭt ênoh kơ klei bi lông. Bi adôk hlăm brô 50% jing amâo mâo mơĭt ôh ênoh ba bi lông, snăn ênoh mâo ăt hlăm brô 150 tôn mơh. Sitôhmô, jih jang bruă kphê jăk djăp 80 puăng kơ dlông ti Việt Nam truh thŭn 2022 mâo hlăm brô 300 tôn đuič. Mâo sa ênoh prŏng nah tluôn kphê jăk, drei dưi lač anăn jing kdrêč mkăn hlăm klei bi mnia mblei mơ̆ng Việt Nam mâo klei yuôm bhăn snăk, yap ñu mơ̆ng 70 – 80 puăng jing đĭ truh dŭm pluh êbâo tôn, lehanăn ñu jing djŏ guôp hlăm klei bi mnia mblei ti Việt Nam, lehanăn čhĭ kơ ala tač êngao hŏng ênoh êlưih mơh. Kâo yap anei jing klei đru mguôp leh yuôm bhăn êjai mkra mjing kphê jăk.

- Dŭm pluh êbâo čô mnuih pla mjing nao hlăm bruă dlăng kriê wiê ênkă kphê jăk, ƀiădah boh mnga knŏng mâo mă hlăm brô 300 tôn. Snăn klei tŭ dưn dưi mâo jing năng mơ̆ hŏng klei pô duh bi liê?

-Trịnh Đức Minh: Kơ klei tŭ dưn, dah bi klin mơ̆ng dŭm thŭn leh êgao snăn hjăn hŏng kphê asăr ênoh mâo čhĭ mnia, jing tui hlue ti anôk ba bi lông, mkă hŏng kphê ba čhĭ mnia yăng đar jing yuôm hĭn mơ̆ng 2 – 5 blư̆. Anei yơh jing ênoh ênil bi mkă tĭng hŏng mnuih pla mjing mâo čhĭ kphê asăr siam jăk knŏng 300 êbâo prăk đuič, ƀiădah ti dŭm anôk čhĭ kphê mnăm lač jing kphê doh snăn mơ̆ng 60 – 80 êbâo prăk sa kčŏk, lehanăn 1 kg diñu mâo mkra dŭm pluh kčŏk kphê. Kâo čiăng lač kơ anei, lu blư̆ lač kơ kphê jăk čhĭ asăr kphê, amâo mâo ƀuh dưi mjing klei tŭ dưn ôh kơ kdrêč nah tluôn, ƀiădah ti anôk anăn yơh jing năng djŏ hĭn.

- Truh ti wưng anei klei bi kpleh hnơ̆ng jăk kphê doh ti Việt Nam mkă hŏng arăng ala tač êngao si bĕ?

 -Trịnh Đức Minh: Êwang bi kpleh hnơ̆ng jăk snăn dưi klah čŭn snei, hŏng kphê hdrô – arabica snăn mâo hnơ̆ng jăk prŏng hĭn, sitôhmô jing ênoh kphê mâo puăng prŏng hĭn, ƀiădah drei lĕ ka knar ôh hŏng ala tac êngao, lu êdi jing mil 84 puăng, êjai anăn dlông rŏng lăn djăp 90 puăng, tăp năng kdlưn hĭn. Siămdah, hjăn kphê robusta dưi lač jing mta jăk êdi mơ̆ng kphê Việt Nam dah mkă hŏng ala tač êngao, kah knar jih jang ênoh kdlưn hĭn mơ̆ng Việt Nam hlăm dŭm thŭn êgao djăp truh 84 puăng. Dŭm mta kphê mâo mơĭt ba kơ êpul hgŭm kphê dlông rŏng lăn, arăng lač jing kdlưn hĭn kơ 84,5 puăng, tơl đa đa mâo êpul brei puăng truh 86 puăng. Mâo dŭm mta kphê mâo djă ba kơ anôk rang mdah ti Boston ala čar Mi, lehanăn ti ala čar Italia mrâo anei, kphê Robusta drei dưi mâo leh truh 84 puăng kơ dlông. Snăn dưi lač jing, kphê Robusta drei dưi djăp ênoh puăng kphê Robusta jăk hĭn dlông rŏng lăn. Drei dưi knang kơ klei duh mkra pla mjing kphê Robusta bi jăk dlông rŏng lăn, anei yơh jing klei găl prŏng hŏng Việt Nam.

- Truh kơ ară anei mâo leh 5 thŭn msĕ snăn, anei jing klei năng mơak, êjai hlăm wưng knŏng bhiâo msĕ snăn, drei dưi tĭng mkă mơ̆ si klei hmăng hmưi kơ kphê jăk drei lehanăn klei đru kơ sa kdrêč tŭ dưn dưi dưn mơ̆ng kphê Việt Nam?

-Trịnh Đức Minh: Drei ƀuh anôk pla pla kphê ti Việt Nam jing adôk prŏng, boh nik hŏng kphê Robusta. Tal êlâo hĭn, hlak mblang kơ klei bi mnia mblei kphê jăk dlông rŏng lăn, snăn mnuih yua ară anei dơ̆ng bi mlih yua kphê Robusta jăk, jing mta kphê lu mnuih khăp yua ară anei. Kyuadah, hlăm klei duh mkra tar rŏng lăn hlăk dôk găn klei dleh dlan, snăn ênoh čhĭ kphê jăk Robusta jing djŏ hŏng ênoh prăk mâo, lehanăn kphê anei hlăk hlê lu mnuih khăp yua hĭn. Kyua anei yơh jing hdră êlan đru dŏng kơ klei bi mnia mblei kphê leh dŭm thŭn găn klei ruă tưp lĕ hlăm klei dleh dlan. Phung khăp yua kphê jăk jing phung blei amâo mâo lih ôh leh klei ruă tưp, snăn diñu lŏ bi blei yua lu hĭn, hŏng ênoh čhĭ kăn yuôm rei, lehanăn bruă lŏ kơrŭ wĭt klei bi mnia mblei hlăm ala čar lehanăn tar rŏng lăn ăt pral mơh. Tui si hmei ƀuh, mâo phung pla mjing kphê jăk, truh kơ phung mkra mjing boh kphê, sang đeh mkra kphê, ară anei hlăk hlê bi pŏk lu anôk čhĭ kphê jăk ti dŭm anôk čhĭ mnia prŏng msĕ si ti ƀuôn prŏng Hồ Chí Minh, Đà Nẵng, lehanăn Hà Nội.

-Čiăng dưi mkra mjing kphê jăk, snăn bi mâo klei mjuăt hriăm, mơ̆ng phung pla mjing hlŏng truh kơ phung mkra mjing asẳ kphê msĕ si klei đeh kwă, lehanăn lông djiêl, nai prĭn kah mbha lăng kơ bruă mjuăt bi hriăm čiăng dưi mâo kphê jăk, lehanăn si jing klei mdê hŏng kphê kreh yua msĕ si hđăp?

-Trịnh Đức Minh: Dah lač kơ bruă mjuăt bi hriăm jing prŏng snăk, tinei drei knŏng lač kơ bruă mjuăt bi hriăm si srăng ngă čiăng mâo pla mjing dưi mâo boh mnga kphê jing kphê jăk, tal êlâo jing mtô bi hriăm mnuih pla mjing yơh. Anôk dleh kơ anei jing ti bruă pla mjing. Êlâo kơ mâo Êpul hgŭm duh mkra pla mjing kphê jăk mâo pŏk leh dŭm boh adŭ kơ phung ayŏng adei čŏng akâo nao hriăm, čŏng duah nai mtô bi hriăm hriê mơ̆ng ala tač êngao mâo pŏk leh 2 boh adŭ, grăp boh adŭ hlăm brô 25 čô phung hriăm. Mơ̆ng thŭn 2020 truh kơ ară anei mâo mkŏ mjing leh 6 boh adŭ, grăp boh adŭ mơ̆ng 15 – 20 čô mnuih hriăm đuič. Hlăm sa mta klei hriăm ƀiădah mâo lu gưl mnuih nao hriăm, jing pŏk ti lu anôk mdê mdê, dŭm alŭ wăl mdê mdê. Bi tơdah pŏk adŭ mjuăt bi hriăm bruă mkra mjing boh kphê, asăr kphê bruă anei mơh hĭn ƀhĭ klĭ kyua bi ruah mâo sa êpul dưi mâo anôk ngă bruă jăk, čiăng ti anăn phung hriăm dưi mâo klei găl tui hriăm, tinăn mâo sang mŭng, mâo anôk ƀhŭ, mâo kdrăp bi mthu hŏng hdră krô, bi mthu hŏng hdră msah, lehanăn hjiê pioh kphê, mâo anôk kăp đŭng hruh, anôk ksiêk mbha hnơ̆ng asăr kphê. Snăn jing mâo hĕ bi ênŭm anôk pioh kơ bruă mjuăt bi hriăm snăn kơh bruă mjuăt bi hriăm dưi mkŏ mjing hŏng klei jăk, dưi mâo mă ênŭm klei tŭ dưn mơ̆ng bruă hriăm mjuăt, phung hriăm srăng thâo klă si jing kphê jăk. Êngao kơ dŭm hdră mjuăt bi hriăm bruă mkra mjing boh kphê, snăn anôk mkra mjing bi djăp ênoh čuăn kơh, amâo lŏ mâo ôh klei tuh ƀhu boh kphê hlăm tač ƀhu msĕ si drei kreh ngă.

Phung hriăm hlăm dŭm boh adŭ hriăm mjuăt kơ bruă mkra mjing boh kphê jăk, hmei mâo leh mơh klei akâo kơ phung nai mtô bi hriăm hdră thâo kral asăr boh kphê jăk tui si ală pô dlăng, dlăng ti êa mil asăr kphê, čiăng dưi thâo kral si jing kphê siam, amâo mâo anôk jhat, thâo mkă hnơ̆ng tŭ, boh ktrŏ, hnơ̆ng h’uh, h’ăp čiăng kơ digơ̆ thâo mkra mjing. Lehanăn kdlưn hĭn kơ anăn, klei mă mta hnơ̆ng kphê jăk ba đeh, kar mkra, lehanăn mtô bi hriăm kơ digơ̆ thâo djiêl si yap jing sa kčŏk kphê jăk pioh diñu thâo mkă hnơ̆ng. Bi mguôp mbĭt čiăng kơ phung pla mjing dưi mâo djăp klei thâo hlăm bruă knuă. Boh sĭt dŭm boh adŭ mjuăt bi hriăm kơ klei thâo djiêl ăt luič mơ̆ng 5 – 6 hrue mơh, mtô bi hriăm đeh kwă ăt luič mơ̆ng 5 – 6 hrue mơh, amâodah mtô bi hriăm klei thâo tĭng mkă ênoh čuăn tui si ală dlăng ăt jih 1 – 2 hrue mơh, ƀiădah hmei ngă bruă anei hlăm klei bi mklin mbĭt.

- Snăn tơdah sa čô mnuih čiăng tui hriăm duh mkra kphê jăk, êngao kơ klei duh bi liê sa đang war, snăn dŭm adŭ hriăm čiăng mâo nao hriăm hĕ, pioh dưi ngă sa anôk čhĭ kphê jăk pioh mnăm?

-Trịnh Đức Minh: Klei anei bi nao hriăm ƀiă êdi truh kơ 4 boh adŭ. Adŭ mkra mjing čiăng bi mâo asăr kphê siam, adŭ đeh asăr kphê čiăng dưi mâo kpŭng kphê jăk, amâo mâo luič ôh mnâo klei jăk mâo leh hlăm kphê anăn. Leh bruă đeh asăr kphê, snăn bruă kar mkra bi djŏ, mâo hdră kar bi jăk, mâo lu snăk hdră kar mkra êa kphê mnăm pioh kơ lu mnuih yua. Leh kơ anăn nao hriăm adŭ lông djiêl, wăt hlăm bruă kar hŏng fil ăt hriăm mơh, kar hŏng fil snăn si bi mâo kpŭng kphê, thâo lông djiêl hnơ̆ng jăk kphê fil.

-Lač jăk kơ Trịnh Đức Minh,