VOV4.Êđê - Mơ̆ng bruă rông êmô hŏng hnơ̆ng điêt mkăp kơ klei hdĭp aguah tlam hlăm gŏ sang, truh ară anei, lu gŏ êsei mnuih Jarai, ti kdriêk Ia Grai, čar Gia Lai mđĭ lar leh ênoh rông čiăng mđĭ kyar klei hdĭp mda. Ba yua klei găl mâo lăn pưk hma prŏng, lu gŏ sang mđĭ kyar leh gru hmô rông mnŭ phưi tha ba wĭt boh tŭ bruă duh mkra lu.

Ayŏng Rchăm Bly, ƀuôn Del, să Ia Tô, kdriêk Ia Grai, čar Gia Lai jing sa hlăm dŭm gŏ êsei mnuih ƀuôn sang ba anăp hlăm gru hmô rông mnŭ phưi hlăm war sang. Ayŏng Rchăm Bly brei thâo, hlăm thŭn 2019, leh dưi čan 20 êklăk prăk mơ̆ng hdră Mđĭ kyar bruă duh mkra- ala ƀuôn krĭng mnuih djuê ƀiă, ñu duh bi liê rông êbeh 200 drei mnŭ rông phưi hlăm war sang. Hlue si ayŏng RChăm Bly, mnŭ ñu rông giăm msĕ si dưi phưi hiu ƀơ̆ng mnơ̆ng čŏng mâo msĕ si hdăm muôr, rơ̆k tơ̆k leh anăn mdiê hŏng djam tam. Mnŭ djăp hnơ̆ng čuăn ba čhĭ mơ̆ng 1kg truh 1,2 kg. Ară anei, ayŏng Bly mâo 3 anôk kăp blei mnŭ gŏ sang, grăp mlan, dưi čhĭ hlăm brô ti gŭ 50 drei mnŭ mă kđeh, đru ñu mâo thiăm prăk hrui wĭt hlăm brô 5 êklăk prăk hlăm grăp mlan. “Mnŭ hlăm ƀuôn pô phung hlăm ƀuôn leh anăn wăt phung yuăn khăp blei snăk, kyua kđeh jăk, ƀơ̆ng ƀâo mngưi. Gru hmô rông mnŭ msĕ si mnuih yuăn amâo mâo ôh, knŏng phưi đuič, grăp čô khăp blei sơăi. Ênoh dưi ba čhĭ yuôm ƀiă, msĕ si mnŭ yuăn rông 1 kg knŏng 50 truh 60 êbâo prăk/kg., bi mnŭ pô snăn 1 kg mơ̆ng 110 êbâo prăk truh 120 êbâo prăk”

Ayŏng Rchăm Tâm, să Ia Bă, kdriêk Ia Grai ăt rông mnŭ hlue si gru hmô phưi hlăm war sang. Hlue si Tâm, êlâo adih ñu hŏng mnuih ƀuôn sang hlăm ƀuôn knŏng rông đơ điêt, hliê, amâo ktuê dlăng klei ruă tưp ôh, rông pioh ƀơ̆ng lu hĭn, amâo mâo boh tŭ kơ klei čhĭ mnia ôh. Thŭn 2020, ayŏng Rchăm Tâm jhŏng duh bi liê prăk čiăng rông phưi hlăm čư̆ prŏng êbeh 3 ha hŏng 500 drei. Leh giăm 4 mlan rông, ñu ƀuh mnŭ hriê kơ prŏng jăk, djŏ guôp hŏng klei găl alŭ wăl, boh ktrŏ mnŭ mâo 1,4 -1,6 kg hlăm sa drei, ba čhĭ, mă prăk bi liê adôk prăk mnga giăm 20 êklăk prăk.

Ăt hlue si Rchăm Tâm, bruă rông mnŭ phưi amâo đei suăi ôh, knŏng ngă dŭm pưk mâo čuôr kơup čiăng kơ mnŭ pĭt mmăt. Yang hruê mnŭ čŏng hiu duah ƀơ̆ng, paih rơ̆k rung hlăm war anăn knŏng brei mnŭ ƀơ̆ng aguah hŏng tlam. Khădah, bruă tlŏ mgang kơ mnŭ brei dưi ngă bi jăk, jăk hĭn brei tlŏ sĭt mrâo blei mjeh mnŭ ba rông. “Pô rông mnŭ brei ƀơ̆ng braih, mdiê, rông mnŭ tal sa ăt pioh ƀơ̆ng hlăm gŏ sang. Đưm dih rông ăt phưi ƀiădah êdei anei mâo phung knuă druh êpul hgŭm ƀĭng ngă lŏ hma să hâo hưn mtô mblang kơ pô ăt rông krư̆ brei ƀơ̆ng mnăm, tlŏ êa drao djŏ hdră čiăng mnŭ amâo mâo klei ruă dưi ba čhĭ”

Nguyễn Thị Giang, K’iăng Khua Êpul hgŭm kdriêk Ia Grai brei thâo, gru hmô rông mnŭ phưi hlăm war sang hlăm dŭm thŭn giăm anei dưi mâo lu phung khăp kyua ba klei tŭ dưn bruă duh mkra jăk, đru kơ mnuih ƀuôn sang mâo prăk hrui wĭt hơĭt kjăp.  Hlăm dŭm thŭn êgao, Êpul hgŭm ƀĭng ngă lŏ hma kdriêk bi hgŭm hŏng dŭm anôk bruă mkŏ mjing dŭm adŭ bi hriăm hdră mnêč rông mnơ̆ng, gang mkhư̆ klei ruă kơ êpul mnŭ, đru ƀĭng ngă lŏ hma čan prăk čiăng mtrŭt mnuih ƀuôn sang mđĭ kyar bruă rông phưi, mđĭ prăk hrui wĭt kpưn đĭ kơ mdrŏng. “Hŏng gru hmô rông phưi snăn mnuih ƀuôn sang hlăm dŭm thŭn êlâo adih lu jing rông mă ƀiă, đơ điêt, hnơ̆ng hlăm gŏ sang pioh ƀơ̆ng hlăm gŏ sang. Khădah sĭt dưi hmư̆ klei kreh knhâo hdră mnêč mnuih ƀuôn sang ăt brei bi mlih klei mĭn hdră ngă, thâo ba yua dŭm klei đru, thâo duh bi liê hnơ̆ng mkra mjing čiăng mđĭ kyar bruă duh mkra gŏ sang. Êdah êdi mâo dŭm gŏ sang rông êlâo anăn knŏng 5-10 drei, ară anei rông 100-200 drei. Klei jăk mơ̆ng mnŭ rông phưi hlăm war sang snăn kđeh jăk hĭn mnŭ rông krư̆, prăk bi liê ƀiă hĭn. Dưi ba yua hbâo pruê pioh kơ ana pla mjing”

Lŏ dơ̆ng hdră, Phan Đình Thắm, Khua adŭ bruă Lŏ hma mđĭ kyar krĭng ƀuôn sang kdriêk Ia Grai, čar Gia Lai bi trông kơ hdră rông mnŭ hluê hdră ba čhĭ hlăm dŭm boh ƀuôn krĭng mnuih djuê ƀiă mơ̆ng kdriêk ăt msĕ mơh tă hdră êlan hlăm wưng sui čiăng đru kơ ƀĭng ngă lŏ hma lŏ mâo sa hdră mđĭ kyar bruă duh mkra gŏ sang:

-Akâo kơ ih brei thâo dŭm mta kñăm hlăm bruă rông mnŭ ada ti alŭ wăl kdriêk leh anăn bruă rông mnŭ hlăm krĭng mnuih djuê ƀiă đru hlăm klei đĭ kyar bruă duh mkra hlăm dŭm thŭn giăm anei?

-Phan Đình Thắm: Hlăm klei rông mnơ̆ng ară anei, hmei ăt dôk mđĭ kyar klei rông êmô, kbao, ŭn mnŭ, boh sĭt mâo hlăm brô 240 êbâo drei mnŭ ada. Boh nik jing ti alŭ wăl kdriêk mâo lu đang war rông mnŭ prŏng, bi mguôp leh hŏng dŭm knơ̆ng bruă čiăng mâo anôk ba čhĭ kơ dŭm đang war, êngao kơnăn, hlăm wưng anei, mnuih ƀuôn sang dôk mđĭ kyar bruă rông mnơ̆ng čiăng bi hơĭt klei hdĭp. Lŏ dơ̆ng kơnăn jing leh ênoh lu srăng dưi đru kơ gŏ sang mđĭ kyar klei hdĭp mda.

-Hlăm bruă kah mbha klei thâo rông mnơ̆ng, ba jao kdrăp mrâo mrang kơ mnuih ƀuôn sang, si ngă kdriêk dôk uêñ mĭn.

-Phan Đình Thắm: Bi kơ klei anei, grăp thŭn adŭ bruă lŏ hma, anôk bruă mnơ̆ng dhơ̆ng bruă lŏ hma leh anăn dŭm să ăt mkŏ mjing bruă mtrŭt mjhar, hâo hưn, boh nik jing êpul ngă bruă mdrao kơ mnơ̆ng rông nah gŭ, kyuadah ară anei mnuih ƀuôn sang rông mnơ̆ng ăt kreh mâo mnơ̆ng rông mâo klei ruă, boh nik sĭt mâo klei mlih yan adiê. Mơ̆ng anăn, mnuih ƀuôn sang srăng thâo klă si ngă klei ruă, êpul ngă bruă mdrao mgŭn kơ mnơ̆ng rông srăng đru kơ mnuih ƀuôn sang tlŏ mgang vaccine, ăt msĕ hŏng hdră rông mnơ̆ng kơ mnuih ƀuôn sang.

- Ară anei, khădah mâo leh mnơ̆ng dhơ̆ng mơ̆ng kđeh čĭm mnŭ dưi ba čhĭ hlăm anôk mnia mblei, ƀiădah mâo mă knŏng ƀiă. Sơnăn, si ngă hdră tă, hdră êlan mơ̆ng Dhar bruă lŏ hma mâo leh čiăng đru kơ mnuih ƀuôn sang mđĭ kyar bruă rông mnŭ, đru kơ diñu dưi đĭ kyar hŏng bruă anei?

-Phan Đình Thắm: Thŭn 2022, Adŭ bruă lŏ hma ăt bi mguôp hŏng dŭm anôk bruă hlăm dŭm hdră kreh knhâo, mrâo mrang. Ară anei hmei ăt dôk mđĭ kyar bruă rông mnŭ hluê phung, mkŏ mjing dŭm klei bi hmô lông rông mnŭ H’Mông, jing mnŭ hdĭp ti gŭ êyui kyâo ti dŭm să, alŭ wăl, wăl krah. Tơdah hlăm klei rông mnŭ, mnuih ƀuôn sang thâo dưn yua klei kreh knhâo mrâo mrang, tal 2 jing boh klei war rông mnŭ, tal 3 jing gang mkhư̆ klei ruă tưp hlăm mnŭ jăk kâo ƀuh bruă rông mnŭ srăng ba wĭt boh tŭ dưn kơ klei hdĭp mda. Grăp thŭn, hmei ăt đru kơ mnuih ƀuôn sang hŏng hdră ngăn prăk ngă bruă lŏ hma mơ̆ng kdriêk. Grăp thŭn hmei ăt mkŏ mjing dŭm klei bi hmô rông mnŭ hlăm jih jang dŭm să, wăl krah. Leh klei bi hmô mâo boh tŭ dưn, hmei srăng pŏk phai čiăng đru kơ mnuih ƀuôn sang rông mnơ̆ng mâo boh tŭ dưn leh anăn duah anôk ba čhĭ kơ mnuih ƀuôn sang. Boh nik hmei bi mguôp hŏng dŭm knơ̆ng bruă čiăng đru hlăm bruă ba čhĭ mnơ̆ng dhơ̆ng mơ̆ng mnuih ƀuôn sang.