VOV4.Êđê – Mlan 6 thu\n 2017, Khua knu\k kna bi mkla\ lo\ bi mbo\ Sâm Ngọc Linh hla\m ênoh ana\n mnơ\ng mâo mơ\ng ala ]ar. Anei jing mnơ\ng mơ\ng ala ]ar tal êlâo hla\m brua\ ana êa drao. Mta ana Sâm anei ara\ anei kno\ng mâo ti 2 ]ar đui] jing Quảng Nam lehana\n Kontum, kyua 2 ]ar anei mâo mb^t sa ana\n dăng ]ư\ mâo ana\n pia jing Ngọc Linh. Sa k^ Sâm Ngọc Linh ara\ anei dưi ]h^ mơ\ng 50 – 170 êkla\k pra\k, tui hluê ho\ng thu\n mâo, boh pro\ng lehana\n đ^ng adriêk jing. Kyua ênoh ]h^ yuôm đei ana\n Sâm Ngọc Linh ]o\ng mâo hla\m dliê cư\ tuôm ho\ng klei ara\ng nao hiu duah ma\ jih. Ti Kontum, mâo sa êpul êya brua\ jing Knơ\ng brua\ Trách nhiệm hữu hạn Dliê kmrơ\ng Đa\k Tô mb^t ho\ng mnuih [uôn sang ]ar Kontum kriê pioh tu\ jing lehana\n hla\k bi mlar djuê mjeh ana Sâm Ngọc Linh yuôm hin anei.

Mơ\ng anôk ngă brua\ knơ\ng brua\ dliê kyâo Đăk Tô, ktuê elan dơ\ng ]ar mrô 672 nao êbeh 60km truh kơ sa\ Măng Ri mnuih djuê ana Sedang. Măng Ri dôk ti jơ\ng ]ư\ Ngọc La, sa hlăm 4 boh ]ư\ dlông hlăm druôr ]ư\ Ngọc Linh. Du\m thu\n ho\ng anei Măng Ri mâo leh lu mnuih thâo kyuadah kơ anei, truh hlăm wưng tết nguyên đán mnuih [uôn sang ti Măng Ri hlăk mu\t hlăm yan hrui ma\ sâm hrue#. Go\ êsei [ia\ êdi ăt mâo du\m kg, go\ êsei mâo lu truh kơ 200; 300 kg. A Thăt ti [uôn Tu Tho\ brei thâo: Anei jing mta sâm mâo mnuih [uôn mdjuê mjeh mơ\ng dliê ba w^t pla, kno\ng hlăm dua thu\n mâo ba w^t boh mnga. Ênoh hlăm 1 kg sâm hrue# ]h^ ti sang jing 500 – 600 êbâo prăk. Kyua mâo ana sâm anei lu go\ sang hlăm [uôn mâo mdơ\ng leh sang kjăp, tloh blei leh tivi, êdeh p’phu\t. A Thăt brei thâo, `u mâo lu blư\ mu\t hlăm dliê duah ana sâm Ngọc Linh. Hlăk êlâo mâo lu, [ia\dah ]h^ le\ êlưih. Ara\ anei hiu tar hlăm kmrơ\ng duah ăt dleh. Mâo blư\ kno\ng sa kpa\t điêt, ba w^t truh kơ sang mâo mtam mnuih kăp blei:

“ Mnuih djuê ana Sedang hmei, tui duah sâm hlăm kmrơ\ng ăt suăi êmăn mơh. ~u\ kma hlăm dliê êlam, mu\t hlăm hma ]ia\ng duah ana sâm, bo\ ho\ng klei g^r”.

Sâm 1

Hmei lo\ ktuê nao hlăm kping ]ư\ giăm 10km, êlan mgua\t mguê, mâo kdrê] ]ư\ dơ\ng troh êlam ]ia\ng truh kơ anôk pla ana sâm Ngọc linh, mơ\ng knơ\ng brua\ dliê kyâo Đăk Tô. }ư\ anei dlông mơ\ng 1.800 – 2.000m, je\ ho\ng ]o\ng ]ư\ Ngo\k La, snăn kping ]ư\ dơ\ng sơăi. {ia\dah snăn mnuih truh hlăm kr^ng anei kyuadah mâo 3 k]u\n gak ktang ph^t, ho\ng mnư\ mnang kr^p dhiang ho\ng kwa\t. Hoàng Văn Chất, k’ia\ng khua knơ\ng brua\ dliê kyâo Đăk Tô ata\t hmei đ^ ]ư\ truh hlăm krah kmrơ\ng anôk pla ana sâm. Yan anei ana sâm mse\ si mdei p^t. Amâo mâo [uh ana sâm hd^p ôh, kno\ng [uh du\m mbuôn ho\ng djah hla bru\. Chất brei thâo, dje\ lưk ho\ng kđiêng ti gu\ djah hla bru\ snăn êdah mtam hbei ana sâm pro\ng h^n kơ kđiêng kngan ana, dlông hlăm brô 15cm, ktro\ hlăm brô 100 gram, ti êdu\k hbei [uh ]ah mta ]a\t ko#. Hbei sâm anei mâo ênoh kgu\ 15 êklăk prăk. Kgu\ hlăm brô 1m² djah hla bru\, mâo hlăm brô pluh klo\ boh hbei sâm dôk p^t mdei hlăm gu\ lăn, ho\ng ênoh êbeh 150 êklăk prăk. Kyuana\n êpul hmei đue# anei ka truh mơh 10 ]ô mnuih [ia\dah mâo êbeh kơ 10 mnuih răng mgang ata\t êlan.

Sâm 2

Pia he\ jing war đang sâm, [ia\dah boh s^t anei jing kmrơ\ng adôk hrông. Kyuadah ana sâm Ngok Linh kno\ng hd^p hlăm hgu\ hla paih bru\. Mnuih pla ana sâm hwai k[^n hla bru\ mjing mbuôn hlăm gu\ kmrơ\ng lehana\n rah mjeh, pla ana sâm. Grăp thu\n ana sâm Ngok Linh mdei hlăm brô 4 mlan, gu\ hla paih, lehana\n truh ako\ yan mnga srăng ru\ mta mrâo kdloh kơ lăn jing ana, bi mnga mâo asa\r leh kơ ana\n ana lo\ dơ\ng ram p^t mdei hlăm gu\ hla paih. Mse\ snăn, grăp thu\n hbei sâm lo\ dơ\ng ksua\ sa awan, snăn kăp yap ala\ awan srăng thâo kơ thu\n hbei sâm.

Nguyễn Thành Chung, Khua knơ\ng brua\ dliê kyâo Đăk Tô brei thâo: Ara\ anei knơ\ng brua\ mâo bi lar truh 15ha ana sâm Ngok Linh. Hlăm ana\n mâo leh đa đa ana sâm mơ\ng 5 – 6 thu\n, lehana\n ana sâm mrâo pla hlăm thu\n 2016. Mâo đa đa war mâo pla truh leh 18 thu\n. Hlăm sa sao war sâm tơdah ba ]h^ mâo ba w^t t^ng hlăm brô 50 êklai prăk. Trung la] mơ\ng êlâo dih truh kơ ara\ anei knơ\ng brua\ ka mâo tuôm ]h^ sa boh hbei sâm ôh. Kyuadah knư\ pioh sui, hbei lo\ pro\ng h^n, lehana\n ênoh đ^ yuôm h^n mơh. Lehana\n le\, leh lui p^t mdei hlăm yan puih, truh mlan tlâo hbei sâm ]ah mta mrâo, đ^ jing ana lehana\n bi mnga, truh mlan 8 srăng mâo hrui ma\ 40 – 50 asa\r mjeh, ho\ng ênoh ]h^ giăm 3 êklăk prăk mơh.

Êpul hmei hiu hlăm kping ]ư\ dlăng ana sâm mâo wa\t Nguyễn Văn Bút, `u jing khua kia\ kriê dliê kmrơ\ng Ngọc Linh anei. ~u jing mnuih mâo ho\ng anei 20 thu\n mko\ mjing hdra\ brua\ răng mgang ana sâm Ngọc Linh nao truh kơ Hà Nội ba mdah ho\ng phu\n brua\ lo\ hma, lehana\n prăk duh bi liê truh êbeh 9 êklai prăk ]ia\ng ngă brua\ anei. Bút yăl dliê: Hlăk ana\n `u lehana\n phung knua\ druh brua\ dliê kyâo nao hla\m grăp boh [uôn, grăp boh sang ]ia\ng mtru\t mjhar mnuih [uôn sang amâo mâo lo\ duah ru\ ôh hbei sâm hlăm kmrơ\ng, pioh kơ ana bi mnga, mâo asa\r. grăp asa\r mjeh sâm knơ\ng brua\ dliê kyâo srăng blei 20 êbâo prăk. Mơ\ng ana\n mâo asa\r mjeh lo\ mjut pla, ara\ anei mâo leh war sâm truh 18 thu\n anei:

“ Ho\ng ana sâm Ngọc Linh snăn ara\ anei ăt adôk dja\ pioh mjeh gơ\ pô jing sa mta brua\ ngă jăk snăk. {ia\dah klei hmei dôk ru\ng jing ara\ anei, sâm Ngọc Linh jing mnơ\ng yuôm hin, yap jing ngăn do\ knu\k kna, pia jing sâm Việt Nam. Tơdah kơ êdei ana\p ka mâo mơh hdră jăk răng kriê mjeh anei, s^t nik srăng tuôm ho\ng klei dleh dlan, jing duah ho\ng djăp hdră yơh bi răng kriê bi kjăp mjeh sâm Ngọc Linh anei”.

Ahùng mnuih djuê ana Sedang, pô thâo dliê hlămkmrơ\ng anei. Thu\n 1998, `u\ w^t ma\ brua\ hlăm đang dliê kyâo ]ia\ng tui duah asa\r sâm Ngọc Linh ba w^t mjut mjing, mkra đang war. 19 thu\n leh êgao, Ahùng kia\ ana sâm, hd^p ho\ng ana sâm krah kmrơ\ng. Ara\ anei A Hùng jing k’ia\ng khua kia\ kriê, jing pô g^t gai êpul kia\ kriê, mjing kdrông mko\ mnuih [uôn sang Sedang ho\ng đang kyâo hlăm brua\ ngă klei kuôl ka\ kăp hrui blei djah hla bru\, rah mjeh, dlăng kriê war sâm. A Hùng dơ\ng truh thu\n w^t mdei leh, [ia\dah knơ\ng brua\ ăt kơ\ng `u ma\ brua\, kyuadah dơ\ng mơ\ng phung khua kia\ kriê hlo\ng truh kơ mnuih ngă brua\ yap `u jing mnuih knơ\ng hlăm anôk brua\. Amâo mâo `u, amâo mâo ôh sâm mse\ si ara\ anei. A Hùng brei thâo, yan ana sâm mdei p^t kno\ng răng kơ phung kne\ mu\t tle\, [ia\dah leh ana sâm ]ah mta, bi mnga snăn răng kơ kkuih hriê [ơ\ng ana, lehana\n mnga. Kyuana\n bi ma\ brua\ hruê lehana\n mlam pruh kkuih:

Sâm 3

“ Klei bhiăn ngă brua\ răng mgang hruê lehana\n mlam mtam. Mlam ăt kia\, hruê ăt kia\. Brua\ anei mse\ snăn yơh. Jing suăi êmăng snăk”.

Tu Mrông jing kdriêk mrâo mko\ mjing hlăm ]ar Kontum, mâo lăn ala pro\ng, ênoh mnuih kno\ng hlăm brô 25 êbâo ]ô mnuih, lu jing mnuih djuê ana Sedang. A Hơn, khua knơ\ng brua\ sang ]ư\ êa kdriêk Tu Mrông brei thâo: Mb^t ho\ng ana sâm Ngọc Linh, kmrơ\ng anei lo\ mâo du\m pluh mta kyâo jing êa drao yuôm hin mse\ si: Ngũ vị tử, đẳng sâm, lan kim tuyến, êya dliê… Kyua du\m ana yuôm hin anei, klei hd^p mda mnuih [uôn sang kơ anei h^t leh, mâo klei đ^ kyar h^n kơ êlâo. Hlăm du\m sa\ Ngo\k Yêu, Tê Xăng, Ma\ng Ri mko\ mjing leh du\m êpul go\ êsei mâo klei bi mguôp ho\ng phung duh mkra kăp răng mgang dliê, pla ana êa drao mâo ba w^t klei tu\ dưn pro\ng. A Hơn brei thâo:

“ Kdriêk mta\ kơ mnuih [uôn sang ma du\m mjeh sam hlăm kmrơ\ng mjut mjing bi lar mjeh. Boh s^t ara\ anei mâo leh du\m êpul go\ êsei ngă brua\ anei, hlăk mâo leh klei đ^ kyar, mâo prăk ba w^t hơ^t. lehana\n mnuih [uôn sang lo\ mguôp ho\ng phung duh mkra mse\ si knơ\ng brua\ Duy Tân, snăn êngao kơ prăk tla hlăm grăp mlan, snăn knơ\ng brua\ lo\ đru leh, hlăm sa thu\n sa ]ô mnuih tu\ ma\ 10 phu\n mjeh sâm pioh ba w^t pla bi lar”.

Sâm Ngọc Linh dôk leh hlăm ênoh mnơ\ng yuôm hin hlăm lăn ]ar. Jing ana êa drao yuôm bhăn êdi hlăm lăn ]ar drei. Mâo knơ\ng brua\ dliê kyâo Đăk Tô, lehana\n mnuih [uôn sang kơ anei kia\ kriê, mjut mjing, bi lar mjeh sâm Ngọc Linh, ana sâm Việt Nam.

                                              H’Nga pô ]ih hlo\ng răk