VOV4.Jarai - Anăp nao bruă ngă hmua hơđong jing tơlơi pơmin mơng lu mơnuih ngă hmua ƀơi Dak Lăk laih. Ƀu hơmâo dong tah bruă kiăo tui nua gơnam pơmă rơgêh mơ̆ lok nao rai bruă pla giong drôm, mơnuih ngă hmua jai hrơi anăp nao anŏ klă mơng phun pla, pơđĭ tui mrô gơnam pơhrui glăi ƀơi sa blah đang.

Thun 2019, ơi Lê Văn Hùng, dŏ ƀơi thôn 8, să Ea Tiêu, tơring glông Čư̆ Kuiñ pơsit mă yua hơbô̆ bruă pruih ia huăi hrŏ kơ đang kơphê 1 ektar, laih dong pruai kmơk lăp djơ̆, lăng hlăt kman tui hơdră wai lăng kơphê mơng Anom bruă boh thâo kĭ thuâ̆t ngă hmua pla glai kual Dap Kơdư. Hơbô̆ bruă anai pơtrut tui anŏ klă, mrô ia pruih dưi pơkrem 50% pơhmu hăng hơdră pruih hlâo adih; laih dong djru ba kmơk pruai, ia jrao pơgang phun pla mut hram amăng phun akha, tui anun phun ñu hrip mă tañ mơn...Yua hnun mơn, ñu dưi pơkrem 30% prăk ngă hmua, kơphê mơboh lu mơn. ơi Lê Văn Hùng ră ruai:

“Hlâo adih, kâo wil kơthuil, ƀu thâo anŏ ngă hăng phun kơhê, ƀơi ñu kâo pơmin drôm hĭ pla phun pơkŏn dong, samơ̆ pơmin nao pơmin rai anai lĕ phun pla hmư̆ hing, djơ̆ hăng lŏn tơnah ƀơi anai, anun jing kâo ƀu drôm dong tah, mă prăk kăk kiăo tui boh thâo phrâo đah mơng plai ƀiă hrŏ prăk samơ̆ kơphê mơboh lu, trun nua tŭ mơn ăt hơmâo prăk pơhrui hơđong mơn”.

Ơi Bùi Hữu Dũng, dŏ ƀơi thôn 2, să Ea Tiêu brơi thâo, sang anŏ nu hơmâo rơbêh 1ektar đang kơphê, pla plah nao phun tiu. Hơmâo tơlơi pơtô ba mơng Khul mơnuih ngă hmua să, pơtô ba boh thâo kĭ thuâ̆t, jing ñu pơplih hơdră ngă hmua pla plah phun pơkŏn lăp djơ̆, mă yua boh thâo phrâo lơ̆m ngă hmua. Truh ră anai hăng 1 ektar đang kơphê pla plah nao phun tiu, rim thun, sang anŏ ñu pơhrui glăi rơbêh 3,5 tơn kơphê, giăm 2 tơn tiu, pơhrui glăi rơbêh 200 klăk prăk. Ơi Bùi Hữu Dũng lăi:

“Sit biă ñu ta mă yua boh thâo kĭ thuâ̆t lĕ phun ñu mơboh lu hloh mơn. Hlâo adih ta pla mă kơnong kơphê đôč ƀu dưi ôh, ră anai ta pla plah nao phun pơkŏn dong jing pơhrui glăi dua mơta prăk mơn, wơ̆t hăng ta pla tui boh thâo phrâo hơmâo lu tui mơn. Prăk pơhrui lu ha mơkrah pơhmu hăng mơng hlâo”.

Pơsit kơphê hăng tiu lĕ dua djuai phun yôm hloh amăng pơđĭ kyar bơwih ƀong huă mơng să, Khul mơnuih ngă hmua să Ea Tiêu, tơring glông Čư̆ Kuiñ juăt ngă hrŏm hăng anom bruă ngă hmua, anom pơtrut pơsur ngă hmua tơring glông pơphun pok anih pơtŏp brơi, pơtô glăi boh thâo kĭ thuâ̆t kơ neh met wa. Rơđah biă ñu lĕ bruă pla nao phun tiu amăng đang kơphê tui anun pơhrui glăi lu biă. Ơi Nguyễn Đắc Tiến, Khua khul ngă hmua să Ea Tiêu, tơring glông Čư̆ Kuiñ brơi thâo:

“Lơ̆m pla plah lăp djơ̆, pơhrui glăi prăk hơđong mơn, mơng anun neh met wa ƀuh hơđong anun jing pla plah phun kơphê hăng phun tiu. Mah nua ƀơi anŏ ñu pơmă ƀơi anŏ ñu rơgêh, samơ̆ phun mơboh lu tui anun ăt hơmâo prăk pơhrui hơđong mơn. Mơng blan 10-11-12 lĕ pĕ kơphê, pĕ giong kơphê lĕ blan 3-4 pĕ tiu, tui anun hơđong biă. Mơng anun, neh met wa mơ-ak, gir kơtir lŏm lui tơlơi rơmon rơpa hơđong hloh”.

Tơdơi kơ bơyan pĕ pơhrui, bơyan không phang lĕ bơyan mơnuih pla kơphê ƀơi Dak Lak yak nao hrơi blan bơwih brơi kiăng đang kơphê bluh đĭ hiam hăng tơlơi čang rơmang amra hơmâo bơyan pĕ pơhrui hơmâo hmăi dong. Yua anun bruă bơwih brơi phun kơphê amăng bơyan anai hơmâo hơdôm bruă hơget kiăng rang kơđiăng ? pô mă tơlơi pơhing phrâo amăng črăn hơdră hơmâo mông bơră ruai hăng ơi Nguyễn Văn Minh, Khua anom bruă pơsur ngă hmua tơring glông Čư̆ Kuin, tơring čar Dak Lak amra lăi nao tơlơi anai.

- Ơ ơi! Yak nao bơyan không phang thun anai, ayuh hyiăng hơmâo bơbeč nao hiưm pă kơ bruă pla pơjing phun kơphê amăng tơring čar ?

- Ơi Nguyễn Văn Minh: Ayuh hyiăng thun anai ƀu gêh gal hăng hơdôm phun kyâo boh troh lăi hrŏm, amăng anun phun kơphê hnun mơn. Tui ƀing ta ƀuh amăng bơyan čơkă thun phrâo tui phiăn juăt 2022 laih rơgao, ƀing ta ƀuh 2 wŏt ia ling mơsin jruh trun amăng đơr hơr tơring čar Dak Lak, amăng anun bơbeč nao sat hloh lĕ phun kơphê. Ayuh hyiăng amăng thun 2022 anai, mơng hơdôm hrơi čơkă thun phrâo truh ră anai pơ-iă ăt hơđong. Yang hrơi huăi pơ-iă kơtang đơi ôh hăng ayuh hiăng hơđong amăng tơhrơi kah hăng mơmŏt mlăm laih dong ia pioh pruih phun kyâo boh troh thun anai djop hăng truh ră anai hơmâo pruih giong sa wŏt laih. Yua anun bruă pơđoh hyu ia pruih brơi phun kơphê ăt hơđong mơn. Tơdah mơnuih ƀon sang pruih ia pơkrem, pruih brơi gap ƀrô kiăng kơ pơhlôm brơi ia yua truh bơyan pĕ pơhrui mơng anun amra hơđong ia yua brơi tal pruih rơnuč. 

- Tui ih phrâo lăi nao, mơnuih ƀon sang kiăng pruih ia pơkrem, pơhlôm brơi djop ia phrui brơi phun kơphê. Yua anun pruih hiưm pă lĕ kiăng pơkrem hăng pơhlôm brơi hơđong ia yua, ơ ơi ?

- Ơi Nguyễn Văn Minh: Bruă pla pơjing tui hơđăp mơng mơnuih ngă hmua lĕ klơi luh dơlăm, prong kiăng kơ pơkŏng lu ia; Luh đêl, anet, amra pruih ƀiă ia amra ngă ia kŏng ƀu lu. Arăng juăt pruih mơng 700 truh pơ 800 lít ia/phun/sa wŏt pruih. Hăng mơng 20 truh pơ 25 hrơi amra pơwŏt glăi pruih dong.

Tui arăng pơtă pơtăn ƀing ta kiăng pruih ia amăng luh dơlăm 40 cm. Tơdah pruih ia tui anun, ƀing ta kiăng mơng 400 truh pơ 450 lít ia/phun/ sa wŏt pruih.

Ngă hiưm pă kiăng kơ pơkă brơi lăp djơ̆ mơng 400 truh pơ 450 lít amăng sa wŏt pruih, mơnuih ngă hmua kiăng kơ hơmâo hơdră. Pruih pơkă hlâo, tơdơi anun kah mơng pruih tui hluai. Pơhmutu arăng juăt yua 2 kơthung phi 200 lít, pruih lông lăng hơdôm mơnit amra abih, tơdơi anun arăng amra yua 2 kơthung phi anun lơ̆m pruih brơi sa phun kơphê mơng anun amra pơhlôm brơi ia pruih mơng 400 truh pơ 450 lít amăng sa wŏt.

Tơdah mơnuih ƀon sang ngă tui anun, amra ba glăi lu tơlơi dưi. Blung hlâo, ƀiă hrơi mă bruă, prăk tuh pơ alin, ia pruih gap ƀrô samơ̆ pơhlôm huăi ngă ram hyu kmơk. Pơhmu tu lĕ pruih ia lu đơi amra ngă kmơk ram hyu dơlăm amăng lŏn mơng anun ngă rơngiă hĭ lu kmơk. Tui nua blơi kmơk ră anai đĭ mơng 50 - 70% pơhmu hăng hơdôm bơyan hlâo anun, mơnuih ngă hmua kiăng kơđiăng. Tơlơi anai kiăng kơ pơhlôm djop ia pruih samơ̆ huăi ngă ram hyu kmơk amăng hrơi pruih tal tŏ tui dong.

- Hnun hă, hrŏm hăng bruă pruih ia, bruă bơwih brơi phun kơphê amăng bơyan anai kiăng pơhrua brơi kmơk kơ phun pla. Yua anun, ih hơmâo tơlơi pơtă pơtăn hơget kơ neh met wa amăng bruă pruai kmơk hrŏm hăng hơdôm tal pruih ia ?

- Ơi Nguyễn Văn Minh: Tơlơi kiăng rang kơđiăng amăng tal pruai kmơk blung a hăng bruă pruih ia amăng bơyan không phang, mơnuih ƀon sang kiăng pruai kmơk lơ̆m pruih ia tal dua mơ̆ anăm pruai kmơk amăng tal pruih ia blung a. Amăng hrơi pruih ia tal dua mơnuih ngă hmua kơnong pruai Urê, anăm yua NPK ôh hăng pruai kmơk giăm 2,5 tơ̆n/ektar/sa wŏt pruih ia. Kiăng kơđiăng tơdah ƀing ta pruai kmơk Sunfat amăng tal blung a, lơ̆m pruih ia tal dua khŏm yua kmơk NPK laih dong pruai wŏt sa, dua kmơk vi sinh anun lĕ HUMIC, KOMIC ƀudah lĕ kmơk vi sinh pơkŏn kiăng kơ pơhrua vi lựơng brơi kơ phun kơphê.

- Ơ ơi! Amăng bơyan anai kơphê amra ƀuh lu djuai hlăt mŏt  pơčrăm, hăng bruă pơgang brơi hiưm pă ñu ?

- Ơ ơi Nguyễn Văn Minh: Tơlơi kiăng kơđiăng amăng bơyan phang anai lĕ eh akan hăng klan ƀong akha. Amăng bơyan phang dua kman anai amra lar hyu kơtang, tơdah mơnuih ngă hmua ƀu ngă tui sa, dua hơdră pruih ia, pơhmutu anun lĕ pruih ia hăng đing ia pruih kơtang pruih sah hla ƀudah mă yua hơdôm ia jrao pơhlôm hơdjă kiăng kơ pơhlôm pơgang amăng tal pruih blung a mơtăm, yua anun mơnuih ngă hmua amra ƀuh eh akan ƀudah klan ƀong akha.

Lơ̆m črâo ba bruă ngă hmua, ƀing gơmơi lêng kơ črâo brơi neh met wa hơdôm hơdră mă yua ia jrao hơdjă kiăng kơ pruih eh akan amăng đang kơphê. Samơ̆, mơnuih ƀon sang kiăng kơđiăng anăm pruai kmơk sa wŏt ôh kiăng pơgang mơ̆ pruih pot glăi tơdơi kơ 5 truh pơ 7 hrơi kah mơng dưi pơgang hlăt mŏt. Yua ia jrao hơdjă khŏm pruih tui anun. Lơm pruih ia jrao lĕ pruih tơdơi kơ pruih ia, lơ̆m phun kyâo sah lŏn, anăm pruih lơ̆m aka ƀu pruih ia mơ̆ pruih ia jrao amra bơbeč sat nao phun pla hăng ia jrao bu tŭ yua yua anun kiăng pruih ia brơi sah lŏn kah mơng pruih ia jrao lơ̆m anun kah mơng pơhlôm brơi tŭ yua hloh.

- Hai! Bơni kơ ih hơmâo pioh mông bơră ruai hrŏm hrơi anai hŏ!

Siu H’Mai - Siu Đoan: Pơblang