Braih pơdai ƀu djơ̆ gơnam mơng hmua yôm phun mơng Dak Lăk ôh, samơ̆ ñu ăt hơmâo tơlơi gêh gal prong mơn amăng bruă bơwih ƀong lơ̆m jai hrơi hơmâo lu anăn braih jơman hmư̆ hing, dưi ba sĭ pơ dêh čar tač rơngiao. Dak Lăk ăt gir pơđĭ kyar braih pơdai tui jơlan phara, đah mơng dưi pơhno tom anih sĭ mơdrô pơkŏn, ba glăi tơlơi bơwih ƀong prong hloh. Tơlơi lăi glăi mơng pô hyu mă tơlơi pơhing kơ črăn hơdră anai, rơkâo neh met wa hăng ƀing gơyut čơkă hmư̆!

Dak Lăk hơmâo hmua pla pơdai hơđong, hăng rơbêh 100.000 ektar, dưm dưm 35% mrô lŏn pla phun pơhrui glăi rim thun mơng tơring čar. Bruă ngă pơdai mơng Dak Lak ba akŏ amăng kual Dap Kơdư, pơhrui glăi rim thun hơmâo 750.000 tơn, pơdai mơboh hơmâo rơbêh 76 tạ/ektar. Abih bang anih ngă pơdai lêng mă yua pơjeh klă kah hăng Đài thơm 8, ST 24, ST 25, HT1...

Ƀing rơgơi kơhnâo hăng ƀing hyu mơdrô pơdai braih pơsit pơdai hơmâo pla ƀơi Dak Lăk klă biă, braih jơman mơn. Tui anun, nua pơdai ƀâo phu mơ̆ ƀing hyu mơdrô mơng kual Dơnung rơkâo blơi mơng Dak Lăk ba nao pơ sang măi uă pơdai pơ kual dơnung lêng pơmă hloh kơ nua pơdai pơ kual lŏn dăo ia krông Cửu Long. Hơdôm anom bơwih ƀong blơi pơdai brơi thâo, hơmâo nua pleh ploh lĕ yua pơdai pơ Dak Lăk klă hloh, hơmâo braih lu hloh.

Pơtrut tui hơdôm tơlơi gêh gal anai, lu plơi pla amăng tơring čar hơmâo pơjing anăn braih hmư̆ hing ƀơi kual kah hăng “Braih hơdjă Đồng Nhất” mơng tơring glông Lăk; “Braih Krông Ana” mơng tơring glông Krông Ana, “Braih 721” mơng Kông ti TNHH sa ding kơna Kơphê 721 (tơring glông Ea Kar)...Hơdôm anom ngă ƀong hrŏm hơmâo mă yua măi mok mrô pioh hơduah ĕp anih pơkra gơnam, prăp lui pơkra sang măi pơkra pơdai braih. Hmư̆ hing hloh, Anom ngă ƀong hrŏm bơwih brơi bruă ngă hmua Thăng Bình (tơring glông Krông Bông) hơmâo pơtruh nao rai ngă pơdai klă hăng pơjeh ST24, ST25. Tui anun, anăn “Braih hơdjă Thăng Bình HTB” hơmâo pơkra mơng pơjeh pơdai ST24, ST25 ba pơƀuh pơ anih sĭ mơdrô kơplah wah thun 2020, hơmâo 4 asar pơtŭ OCOP tơring čar amăng rơnuč thun 2020. Ră anai, anăn “Braih hơdjă Thăng Bình HTB” ăt hơmâo pơdong 26 anih sĭ mơdrô ƀơi 12 boh tơring čar, ƀon prong. Ơi Nguyễn Văn Sơn, Khua anom ngă ƀong hrŏm bơwih brơi bruă ngă hmua Thăng Bình (tơring glông Krông Bông) brơi thâo:“Hlâo adih ƀu hơmâo pô thâo ôh, laih anun tơnap biă či ba sĭ gah rơngiao. Samơ̆ mơng hrơi hơmâo anăn OCOP, gơnam tam hơmâo pơđĭ tui, hmư̆ hing, mơng anun ƀing blơi ƀong thâo krăn gơnam hăng blơi gơnam mơng ƀing ta. Anai jing tơlơi pơplih phrâo mơng gơnam juăt blơi yua amăng plơi pla đôč, ră anai hơmâo ba nao pơ anih sĭ mơdrô prong”.

Tui anun mơn, hăng anăn “Braih Krông Ana”, ră anai tơring glông Krông Ana hơmâo rơbêh 11.000 ektar hmua pơdai pơƀut ƀơi hơdôm boh să Quảng Điền, Bình Hòa, Du Kmăn hăng tơring kual Ƀuôn Trấp. Gơnam pơkra rai rơbêh 80.000 tơn/thun, kơnong pơdai braih đôč pơgôp kơ nua ngă hmua mơng tơring glông năng ai 25%. Ră anai, lu anom bơwih ƀong, anom ngă ƀong hrŏm gum akŏ pơjing kual ngă pơdai prong, pơtruh nao rai hăng mơnuih hngă hmua đah mơng pơdjuai anah, blơi pơkra hlao ƀơi anih. Ơi Nguyễn Văn Tưởng, Khua anom ngă ƀong hrŏm bơwih brơi bruă hmua Nhật Minh, să Bình Hòa brơi thâo, pơsit jơlan pơđĭ kyar phun mơng pơdai, anom ngă ƀong hrŏm hơmâo pơkra braih tui hơnong pơkă VietGAP, pơkra, ba sĭ tui boh thâo ISO 9001:2015 djơ̆ hăng anih sĭ mơdrô kiăng. Anăp nao ngă hmư̆ hing hloh anăn braih Việt, rơngiao kơ bruă djă bong hơđong đơ đam hmua pơdai glăk hơmâo, anom ngă ƀong hrŏm pok prong kual ngă pơdai laih dong tuh pơ plai pơkra thim sang măi djơ̆ hăng tơlơi kiăng ră anai.

“Khua mua tơring glông hơmâo akŏ pơjing dưi laih anăn braih Krông Ana jing pơdai ngă ƀơi tơring glông, anom ngă ƀong hrŏm amăng ƀrư̆ sem lăng, pơsit tuh pơ plai pơkra thim 1 boh sang măi pơkra gơnam ƀơi đam plơi pla pô mơtăm”.

Tui hăng ơi Nguyễn Hoài Dương, Khua gơnong bruă ngă hmua - pơđĭ kyar - plơi pla tơring čar Dak Lăk, mah mrô hmua hăng pơdai pơhrui glăi lu hloh amăng kual Dap Kơdư, samơ̆ bruă pơkra pơdai braih ƀơi Dak Lăk ăt dŏ lu tơlơi tơnap mơn. Yua hnun, kiăng dưi bơkơtưn, rơngiao kơ pơtruh nao rai pơkra gơnam, Dak Lăk kiăng pơphun tuh pơ plai boh thâo măi mok đah mơng pơkra gơnam phara, ƀu djơ̆ pơđĭ kyar pơdai braih hrŭp hăng kual dơnung. Amăng kơčăo bruă pơplih glăi bruă ngă hmua Dak Lăk ăt pơsit mơn, pơdai braih jing gơnam phun. Tơring čar amra pơƀut sem lăng djru pơđĭ kyar pơdai braih. Ơi Nguyễn Hoài Dương pơsit:“Tal sa pơtŏng glăi pơjeh pơdai lăp djơ̆ hăng rim kual lŏn. Tal dua, dưm dăp, pơkra hơdôm kual ngă pơdai pơƀut ha anih djơ̆ hăng tơlơi hơmâo mơng rim plơi pla đah mơng pơtruh nao rai pơkra gơnam hơmâo lu, klă. Tal 3, pơphun glăi bruă pơkra gơnam kiăng pơđĭ kyar hơdôm khul grup mơng mơnuih ngă hmua. Biă ñu lĕ Anom ngă ƀong hrŏm, ngă hiư̆m pă kiăng mơnuih ƀon sang mă yua boh thâo kĭ thuâ̆t, hơdră ngă hmua phrâo, lăp djơ̆ hăng plai ƀiă prăk tuh pơ plai. Bruă bruă sĭ gơnam hơmâo ngă hrŏm hăng anom bơwih ƀong či pơkra gơnam ba sĭ amăng dêh čar ta hăng sĭ kơ čar rơngiao”.

Ta dưi ƀuh Dak Lăk hơmâo lu tơlơi gêh gal pơkra pơdai braih phara, samơ̆ kiăng hơmâo nua đĭ djơ̆ hăng tơlơi kiăng mơng anih sĭ mơdrô, rơngiao kơ tơlơi gir mơng mơnuih ngă hmua, kiăng hơmâo hơdră ngă bruă lăp djơ̆ đah mơng pơtrut pran jua anom ngă ƀong hrŏm, anom bơwih ƀong prong tuh pơ plai, pơdong sang măi pơkra gơnam, djă pioh gơnam đah mơng pơkra rai gơnam klă hloh.

Anih pla kơphê phun samŏ ăt ƀu kơƀah ôh hmua pơdai ia dua bơyan hơdôm rơtuh ha, pơdai mơboh mŏng 8-12 tơn lơ̆m sa ha kah hăng pơ Ea Kar, ƀudah pơ lŏn mơnai ia krông či Ƀuôn Triêt, ƀuôn Triă tơring glông Lak, hmua pơdai ia pơ Ea Sup…anih rah pơdai lu ƀơi tơring čar Dak Lak mơboh jor hăng asar pơdai hiam jơman ƀu phara mơ̆n hăng kual lŏn dăo pơkŏn pơ dơnung. Anŏ hơgĕt ñu pơjing anŏ phara ƀiă hăng hơdră rah pơtem pơdai braih ƀâo phu Dak Lak dưi pơhno hăng braih pơkŏn amăng anih sĭ mơdrô?

Tơlơi bơ ră ruai hăng nai tha prin Bùi Chí Bửu, khua hơđăp anom bruă kơsem min pơjeh pơdai kual ia krông Cửu Long, sa amăng hơdôm mơnuih kơhnâo kơhnăk gah bruă pơdjuai pơjeh pơdai hmư̆ hing biă mă, lăi nao kơ anun.

-Ơ nai tha prin, ih pơtong lăng hiư̆m pă kơ tơlơi gêh găl, djơ̆ lăp brơi phun pơdai ƀơi Dak Lak ?

-Nai tha prin Bùi Chí Bửu: Ƀơi Dak Lak, pơdai lĕ sa anŏ pơƀuh phrâo kơsem min gah bruă ngă hmua pla pơjing. Yua kơ amăng klâo thun phrâo anai đôč, đơ đam lŏn hmua đĭ truh 100 rơbâo ha, hlâo kơ anun ngă hmua pơdai ƀiă đôč. Anŏ gêh găl anai ta ƀuh ayuh hyiăng ƀơi Dak Lak, hlâo adih kơnong ngă hmua kơdư, pla kơphê phun boh troh đôč. Samơ̆ amăng kual plŭng dơnung ƀu thâo pla phun pla pơkŏn lĕ, rah pơtem pơdai gêh găl biă mă. Mlam lĕ adai ayuh hyiăng rơ-ot. Anŏ pleh ploh ayuh hyiăng hrơi hăng mlam prong biă mă, yua kơ anun anŏ suă jua amăng mlam ƀu lu ôh, ƀu hrip mă abih pơ-iă yang hrơi.

 Dua lĕ, yang hrơi adai pơđiă kơtang mơ̆ng 450-460 calo lơm cm2. Pơkă hăng kual pơ dơnung dăo Cửu Long năng nai mơ̆ng 360-390 calo/cm2, anun yơh ñu gêh găl biă mă, Yua kơ anun, pơdai mơboh phara hăng asar pơjeh lôm hiam jơman mơ̆n.

-Hnun hă, mah tui anun đơ đam ngă hmua pơdai ƀơi Dak Lak ăt dŏ ngă tŭ kơ hơmâo, raih daih yua kơ anun, kiăng pơđĭ kyar bruă rah pơtem pơdai pơ Dak Lak pơtum nao kơ hơdôm bruă hơgĕt?

-Nai tha prin Bùi Chí Bửu:  Hnun biă mơ̆n, yua kơ đơ đam ngă hmua pơdai ƀơi Dak Lak tơdah jŭ yap tong ten pơ anih plŭng dơnung lĕ aka ƀu lu ôh, yap abih bang năng ai mơ̆ng 67 rơbâo truh 69 rơbâo ha đôč. Phrâo anai đĭ tui truh 100 rơbâo ha. Tui anun, ƀing ta khom ngă hrom kiăng dưi ngă djơ̆ tơhnal pơkă khom ngă hrom lir hơbit mơ̆ng lu đơ đam hmua anet, lu kual. Mah tui anun, ăt lu hmua đang anet đôč, raih daih. Yua kơ anun ƀing ta khom ngă tui hơdră đơ đam hmua anet samơ̆ ngă tui boh thâo ia rơgơi phrâo.

Tuh pơ alin mă yua boh thâo ia rơgơi hnun kah amra hơmâo boh tơhnal phrâo phara ƀiă kơ phun pơdai ƀơi Dak Lak. Yua dah anŏ gêh găl mơ̆ng ayuh hyiăng klă laih, samơ̆ tơdah ƀing ta ƀu ngă tui ôh hơdră phrâo, mă yua boh thâo ia rơgơi ană mơnuih, kah hăng arăng pia bruă ngă hmua djơ̆ rơ-ua, tui anai tui anun, amra ƀu hơmâo boh tơhnaltŭ yua  lu ôh. Biă mă ñu,  amăng kual hơmâo lu djuai lŏn phara. Hơmâo anih tơjŭ pơdai braih huă jơman ƀâo phu samơ̆ lăi djơ̆ jrao. Pơ hơdôm dêh čar kual Mi kô̆, dêh čar pơdrong asah gơñu blơi braih hrup hăng sĭ mơdrô hơmâo phung, sa hnong. Bơhmutu, huă asơi lu hŭi hơmâo tơlơi ruă mơ-añă tơbiă ia sik, kiăng anŏ pơkă JI ƀiă đôč năng ai 40%. Lơ̆m anun braih ƀâo phu lĕ 70% ƀudah kual ƀing hơmâo lu mơnuih drah nur lĕ kiăng Gamanigarcaxit lu.

Hơmâo amăng braih lơ̆m ƀing ta hroh tơl dơnar rơgoh, ñu rơngiă  abih laih. Hơdôm djuai braih dŏ hnong aka hroh anŏ jơman klă biă mă ngă hluai drah nur kơ mơnuih tha rơma. Tơdah ƀing ta ngă tui hăng gơnam ƀong sa hnong, kơ-uă pơdai, hroh rơgoh abih ia braih ba sĭ mơdrô pơ rŏng lŏn tơnah, lĕ ƀing ta hơmâo anŏ phara yơh braih mơ̆ng kual Dap Kơdư pơkă hăng braih mơ̆ng kual lŏn mơnai ia krông Cửu Long.

-Ơ hnun hă, kah hăng ih hơmâo laih khom lir hơbit ngă hrom lu kual amăng bruă hmua pla pơjing, ră anai ƀing ta akŏ pơjing bruă ngă hrom tui anom ngă ƀong hrom anet, ƀiă ding kơna tui tơlơi phiăn ngă hrom thun 2012. Samơ̆ ƀuh mơnuih ƀôn sang ƀu hor đơi ôh laih anun anom ngă ƀong hrom aka ƀu ba glăi boh tŭ yua lu lơi tơlơi ngă bruă gơñu. Tui anun tui hăng ih pơpă lĕ phun ñu hơmâo hăng ƀing ta kiăng pơsir hiư̆m pă ?

-Nai tha prin Bùi Chí Bửu:  Ngă ƀong hrom mơ̆ng ƀing ta lĕ ngă hrom hơdră phrâo, tui tơlơi phiăn thun 2012. Samơ̆ lăi lĕ hnun, mơnuih ƀôn sang ăt dŏ hŭi kah hăng bruă ngă hrom mơ̆ng hlâo adih hơđăp laih, arăng dŏ hŭi. Bruă ngă ƀong hrom ră anai hơdră phrâo lĕ ñu phara laih, pơpŭ bruă ngă mơ̆ng djop sang anŏ, anŏ yơh yôm hloh. Samơ̆ tơdah ƀing ta kơnong tui tơlơi phiăn thun 2012 đôč arăng uah hrăp mơ̆n.

Yua hơgĕt hnun? Yua kơ ngă hmua lĕ sit mơ̆n ƀu hnuaih ôh hơmâo tơlơi truh. Sit ngă hmua khom čan ling prăk kơnuk kơna. Gơgrong čan prăk mơ̆ng ƀing ta lĕ dŏ tơnap. Sang bruă prăk brơi čan ƀiă thun blan, bơ djop anom bruă ngă ƀong hrom kiăng čan sui thun, yua kơ anun kah hăng hơdôm dêh čar Hàn Quốc gơñu ngă hrom hăng lu hơdră, anŏ kiăng. Gơñu pla pơjing, pơkra rai gơnam hăng ĕp anih sĭ mơdrô, tăp năng wơ̆t hăng čan prăk ăt ngă hrom mơ̆n. Pơtum sang anŏ mơnuih ƀôn sang mut ngă hrom anom bruă bơwih ƀong hrom laih anun pok pơhai ngă djơ̆ tui anŏ kiăng, djơ̆ hăng tơlơi phiăn thun 2012 ăt tŭ yua mơ̆n, kiăng pơhrui glăi prăk kơ djop ding kơna.

Lơ̆m anun bruă sĭ mơdrô, tuh tia pơkra ming pơkŏn lĕ pơhrui prăk lu, bơ mơnuih ƀôn sang ngă hmua lĕ dŏ rin na nao, mơnuih ngă hmua ăt ƀun rin đôč. Mơnuih ƀôn sang ngă hmua kiăng hơđong, pơdrong tui lĕ khom ngă hrom sĭ mơdrô lu mơtam lu hơdră kah dưi.

-Ơ djơ̆ yơh, bơni kơ ih lu hŏ !

Hương Lý: Čih - Siu H’Mai - Nay Jek: Pơblang