VOV4.Jarai - Tơring glông Krông Ƀuk (Dak Lăk) ră anai hơmâo đang kơphê prong hloh ƀơi Dak Lăk hăng rơbêh 20.000 ektar, dưm dưm hăng 10% đang kơphê amăng tơring čar. Ha bơnah mrô anai hơmâo pla sui mơng anai rơbêh 25 thun laih, ră anai abih tha, ƀu mơboh đơi dong tah. Amăng 2, 3 thun anai, mơnuih ngă kơphê pơphun pla phrâo dong, samơ̆ yua ƀu hla tui ôh boh thâo ngă kơphê, anun jing phun kơphê kaih prong, đa djai hĭ, rơngiă prăk kăk biă mă. Anom bruă hmua tơring glông glăk pơphun ngă lu hơdră djru mơnuih ngă hmua pla glăi djuai phun anai. Tơlơi čih lăi glăi mơng pô hyu mă tơlơi pơhing kơ črăn hơdră anai.

Đang kơphê pla glăi thun tal 3 laih, prong 1,1 ektar mơng sang anŏ ơi Lê Thanh Long, ƀơi ƀuôn E Kmu, să Čư̆ Né, tơring glông Krông Ƀuk phun đơ anet soh, rơwang biă, phun đa lĕ kơñĭ hla, lu phun djai krô. Ơi Long brơi thâo: đang kơphê hơmâo pla glăi mơng thun 2019, pơhrua tui đang kơphê tha hơmâo pla mơng thun 1995. Kiăng pla phrâo, ñu mă hră yua lŏn čan prăk 200 klăk mơng sang bruă prăk. Thun blung a phun kơphê čăt hiam, truh thun tal 2 lu phun kơñĭ hla, ƀu čơƀeng than, ƀu prong ôh, đa djai tui. Buč lăng lĕ ñu ƀuh lu phun akha ñu bơbrah, hơmâo pơmao, brŭ jŭ anun jing khŏm buč glŏm hĭ. Anai yơh tơhnal mơ̆ ơi Long răng kơđiăng lui tơdơi kơ pla ƀu jing:“Đang kơphê sang gơmơi tha laih, rơbêh 20 thun anun jing kâo pla phrâo dong. Lơ̆m pla lĕ ƀu ba nao test lăng ôh hlăt kman amăng lŏn, kơnong čoh sur lŏn, pioh lui lŏn soh năng ai 4 blan giong anun pla hlao. Djuai kơphê hơmâo pla lĕ TR4, samơ̆ blơi ƀơi tơring glông Krông Ƀuk, ƀu djơ̆ blơi pơ Anih pơdjuai Ea Kmát ôh. Pla amăng thun blung a klă mơn, samơ̆ truh thun tal 2 lĕ lu phun djai tui. Ră anai phun djai lĕ buč lui abih mơtăm yơh. Sang anŏ gơmơi rơngiă giăm 200 klăk prăk”.

Kơphê lĕ djuai phun hơmaoa pla lu hloh ƀơi tơring glông Krông Ƀuk. Tơring glông ră anai hơmâo rơbêh 20.000 ektar, amăng anun ha mơkrah lĕ hơmâo pla mơng thun 1990 laih, kiăng pla glăi phrâo. Truh mông anai, tơring glông hơmâo pla glăi 15% mrô đang, dưm dưm hăng 2.500 ektar. Amăng anun hơmâo rơbêh 320 ektar đang ƀu klă ôh, đa djai, rơngiă prăk đôč đač.

Ơi Nguyễn Đình Kính - Kơ-iăng khua anom bruă hmua hăng pơđĭ kyar plơi pla tơring glông lăi, đang kơphê phrâo pla ƀu klă lĕ yua mơng bruă pô pla ƀu hla tui hơdră ngă hmua klă kah hăng: Ruah djuai ƀu klă, ƀu čoh sur, pơkra glăi lŏn klă, ƀu sem lăng ôh lŏn hiư̆m pă, ƀudah mă yua ia jrao pơgang phun pla lu đơi...

Ơi Nguyễn Đình Kính brơi thâo, kiăng ngă tŭ yua bruă pla phrâo phun kơphê djru ba mơnuih ngă hmua, hrŏm hăng pơtô, pơtă pơtăn neh met wa kiăng ngă tui klă hơdră pla phrâo phun kơphê mơng anom bruă hmua lĕ anom bruă glăk gir ngă lu hơdră djru ba neh met wa:“Anom bruă hmua glăk pơtă pơtăn neh met wa kiăng ƀhu lŏn ƀudah pla phun ƀiă blan ƀơi lŏn phrâo hơmâo 3 thun, mă lŏn nao pơčrang lăng hlăt kman, pơplih nao rai đang pla phrâo. Pơhmutu neh met wa hơmâo 1 ektar, kiăng pla phrâo 1/3 mrô đang, tơdơi kơ anun pla ƀơi hơdôm blah đang dŏ glăi dong. Hăng hơdră djru kơ neh met wa, anom bruă ăt glăk ngă hrŏm hăng Jơnum min mơnuih ƀon sang hơdôm boh să ngă hră čih anăn kiăng mơnuih ƀon sang rơkâo blơi djuai phun klă, dưi hơdip amăng adai không phang, mơ-it kơ hơdôm boh kông ti ngă hrŏm blơi anah arăng sĭ rơgêh ƀiă năng ai 30% kơ mơnuih ngă kơphê”.

Dak Lak ră anai hơmâo 208 rơbâo ha kơphê, amăng anun giăm ha mơkrah đang kơphê pla mơ̆ng 20 thun hlâo kơ anai laih, anun kiăng biă mă rŭ pla glăi. Tŏ tui dơ̆ng, nai prin tha Trần Vinh-khua anom bruă kơsem min boh thâo  bruă ngă hmua kual Dap Kơdư amra lăi pơthâo hơdră rŭ pla glăi kơphê kiăng boh lu, huăi khen, kaih boh tăp năng huăi djai răm ƀăm soh kơ tơlơi bơwih ƀong huă.

-Ơ nai prin tha Trần Vinh, rơkâo kơ ih lăi pơthâo tơlơi pơhing rŭ pla glăi kơphê tha sui thun laih ƀơi tơring čar Dak Lak thun blan rơgao hiư̆m lĕ ?

-Nai Prin tha Trần Vinh: Tui hăng tơlơi lăi pơthâo, truh ră anai tơring čar Dak Lak kiah rŭ pla glăi năng ai 30% amăng đơ đam 200 rơbâo ha đang  kơphê. Mah ƀiă đôč samơ̆ boh tơhnal tŭ yua mơ̆ng bruă rŭ pla glăi kơphê ƀơi Dak Lak lu biă. Tơdơi kơ sem lăng jŭ yap glăi, gơmơi ƀuh boh tơhnal pơhrui glăi klă hiam, hơđong pran jua mơ̆n, hơđom blah đang ngă djơ̆ tơlơi pơtô mơ̆ng Ding jum đang hmua hăng pơđĭ kyar plơi pla thun 2016 lĕ, lêng kơ ba glăi boh tŭ yua mơ̆ng 5 truh 6 tơn  kơphê asar krô sa thun. Anai lĕ boh tơhnal lu biă mă pơkă hăng tơđar. Rơngiao kơ anun, anŏ asar lôm kơphê, boh ñu prong djơ̆ hăng tơlơi pơtrun mơ̆n. Samơ̆, hrom hăng anun ăt dŏ hơmâo mơ̆n đơ đam đang kơphê arăng rŭ pla glăi ƀu boh djơ̆ hăng anŏ kiăng, lui ruh hĭ lơ̆m rŭ pla glăi kơphê phrâo.

-Rơkâo kơ ih lăi pơthâo hơdôm đang kơphê rŭ pla glăi kơphê ƀơi Dak Lak ƀu tŭ yua kah hăng anŏ kiăng, yua kơ hơgĕt ba truh tơlơi ƀu jing anun ?

-Nai Prin tha Trần Vinh: Kah hăng kâo lăi laih anun, hơdôm đang kơphê rŭ pla glăi ƀu tŭ yua lĕ yua kơ pô pla ƀu đing nao tong ten đang kơphê anun yơh boh ƀu lu ôh. Rơngiao kơ anun, dŏ sa tơlơi ba truh pơkŏn dơ̆ng, anun lĕ mơnuih ƀôn sang aka ƀu ngă klă ôh bruă pơtô brơi rŭ pla glăi kơphê. Bơhmutu: Hơdôm đơ đam đang kơphê arong aruač pơčram hĭ mơ̆ng 60-70%, klă ƀiă pơblih pla pơjeh phun pla pơkŏn, anăm rong či pla kơphê na nao ôh, sit mơ̆n ñu ƀu tŭ yua dơ̆ng tah. Tơdah đang kơphê arong aruač pơčram hơmâo mrô răm ƀăm mơ̆ng 20-50% lĕ dưi yơh rŭ pla glăi, samơ̆ pô hmua ƀu ngă tui djơ̆ tơlơi pơtô ba rŭ giong ƀhu lui lŏn sui blan ƀơ̆i. Rơngiao kơ anun, mơnuih ƀôn sang  ăt ƀu ngă tui ôh hơdră test, ĕp lăng tơhnal amruih lŏn, ĕp lăng ană kman arong aruač amăng lŏn, bruă ngă anai yơh yôm biă mă. Lu mơnuih lui hĭ hơdră ngă anai, anun ba truh ƀu jing.

-Hnun hă,, phun ñu ba truh tơlơi ƀu tŭ yua amăng bruă rŭ pla glăi kơphê yua pô hmua pla kơphê ƀu ngă djơ̆ hơdră rŭ pla glăi amăng anun hơdră prăp lui kai čuar glăi lŏn đang, test lăng amăng lŏn kiăng ĕp kman. Tui anun, črăn bruă anai kiăng ngă hiư̆m pă mơ̆ng djơ̆ lĕ, ơ ơi?

-Nai Prin tha Trần Vinh: Črăn prăp lui lŏn đang rơgoh hlâo či pla yôm biă mă. Prăp lui lŏn pơ anai lĕ ta kuăi mă ƀiă lŏn amăng đang phrâo rŭ ba nao pơčrang kman pơ sang măi, arăng pơčrang brơi, giong anun thâo tong ten laih hnun kah prăp lui pla glăi. Kiăng ĕp lăng pơblang tong ten kman amăng lŏn, arăng mă lŏn amăng gŭ dơlăm dua čơgam, sa hektar arăng mă tŭ 1-2 tơhnal lŏn djă ba pơčrang kman ƀơi anih hơƀơi ta kiăng mă tŭ kơ hơmâo, ba nao pơ sang bruă kơsem min arăng pơčrang brơi.

Amăng sang bruă kơsem min, gơmơi ĕp lăng pơblang tong ten lŏn tơnah đang hmua, ĕp kman, boh arong aruač, boh hlăt, pơmao sat. Laih hơmâo boh tơhnal pơčrang anun, ƀing adơi ayong mă bruă amra pơtô pơčrâo brơi kơ pô hmua hơdră rŭ pla glăi djơ̆. Ta rŭ pla glăi mơtam tơdah amăng lŏn đang ta huăi hơmâo ană hlăt, huăi hơmâo kman sat, tơdah hơmâo lu đơi kman boh hlăt khom pla phun pla pơkŏn mơ̆ng 1-2 thun pioh pơjing glăi lŏn či rŭ pla glăi.

-Ơ lah, tui anun yơh tơdơi kơ ta ngă tui črăn anai, pô hmua kiăng ngă tui črăn hơgĕt dơ̆ng tŏ tui ?

-Nai Prin tha Trần Vinh: Hơdră prăp lui lŏn đang hlâo či rŭ pla glăi, hơmâo hơdră pơtô brơi rơđah laih: Mơnuih ngă hmua kiăng ba yua măi tuah lŏn, juăt lăi măi muk, rŭ abih phun akha kơphê sô hơđăp, wơ̆t akha mơda rŭ abih mơ̆n. Boh nik ñu khom kơđiăng sit rŭ lĕ, amăng bơyan phang adai không pơđiă kơtang. Giong mă abih akha, ba nao čuh pơrai abih, ƀu pioh glăi amăng hmua ôh, tơdah pioh glăi hŭi kman ñu dŏ glăi dơ̆ng. Klơi luh phun pla ăt mă yua măi tuah lŏn, măi kuai lŏn pơjing luh, boh prong pă kiăng 60 -60 cm pơđơr. Lơ̆m hlăk kuai amăng, kuai luh, sit ƀuh akha phun hơđăp khom duñ abih rơgoh, ƀu lui kman anăn arong aruač dŏ glăi ôh.

-Bruă pruai kmơ̆k hlâo kơ lŏn pla ƀudah ruah pơjeh phun pla ăt yôm mơ̆n, rơkâo kơ ih lăi pơthâo kơ hơdră ngă anai ?

-Nai Prin tha Trần Vinh: Kiăng rŭ pla glăi kơphê tŭ yua lĕ sit mơ̆n ƀing ta khom dưm kmơ̆k eh rơmô, kơbao; sa boh luh mơ̆ng 10-15 kg. Pơjeh kơphê pioh pla glăi ăt yôm mơ̆n, tơdah ruah djơ̆ pơdjơ̆ ƀu klă lĕ phun pla amuñ hơmâo kman ngă. Hơdôm pơjeh boh hiam ră anai, gơmơi lăi pơthâo mơnuih ƀôn sang rŭ pla glăi lĕ tui tơlơi pơtô mơ̆ng Ding jum đang hmua hăng pơđĭ kyar plơi pla pơsit brơi kah hăng TR4, TR9, TR14, TR15, ƀudah pơjeh Zace ƀơi tơring čar Dak Nông. Abih bang pơjeh pla tŭ yua soh sit rŭ pla glăi. Biă mă ñu, kơphê rah anah amăng kơdung kơsu či pla, mă yua kơdung kơsu prong mơ̆ng 15-25 cm; ƀudah mơ̆ng 17-27 cm; kơdung kơsu rah anah pơprong djơh hăng anai amra plai ƀiă kman arong aruač dŏ.

-Lơ̆m ngă pơrơgoh kman, arong aruač amăng lŏn đang arăng pruai čur kô̆ ăt yôm mơ̆n, ih hơmâo tơlơi pơtô hơgĕt mơ̆n črăn anai?

-Nai Prin tha Trần Vinh: Pruai čur kô̆ ta kiăng ngă lĕ pơdjai kman sat ƀơi lŏn đang hơmâo kman lu. Juăt ñu tơdơi kơ ta kuai luh, sa boh luh pruai nao 100 gram čur. Samơ̆ yôm hloh lĕ, khom rŭ, kuai, duñ mă abih akha, amruih akha kơphê hơđăp laih ta rŭ kiăng mă đuăi abih kman boh hlăt dŏ glăi amăng akha anun.

-Ô hnun hă, kiăng rŭ pla glăi kơphê tŭ yua črăn pơhlôm arong aruač hlăt pơčram yôm biă mă. Rơkâo kơ ih kah pơpha kơ boh yôm anai hiư̆m lĕ ?

-Nai Prin tha Trần Vinh: Brưa rŭ pla glăi kơphê, lŏm ƀing ta ngă tui djŏp tơlơi pơtô mơ̆ng Ding jum Ngă hmua kah hăng mă amruih lŏn ba pơčrang, kuai luh, pơtrun anah či pla, khom kơđiăng hŭi hơmâo hlăt ƀong hla mơda, hơmâo arong se añĕ, eh akan, arah hmôk mơtah juăt ngă sat. Hơdôm thun giăm anai, rŭ pla glăi kơphê huăi ƀuh lơi kơphê djai yua arong aruač, tơdah ƀuh ta pruih hăng ia brơi ñu djai klă hloh kơ bruă mă yua ia jrao pruih pơdjai kman, pơgang phun pla.

-Hai, bơni kơ ih nai prin tha hơmâo pioh mông pơtô lăi anai.

Tuấn Long: Čih - Siu H’Mai-Nay Jek: Pơblang