VOV4.Jarai - Rông phun kơphê amăng bơyan glăk mơboh yôm biă mă. Amăng hrơi blan gơnam ngă hmua pơmă mơn, ngă hiư̆m pă đah mơng rông phun pla hiam, plai ƀiă hơmâo hlăt kman, kiăng boh ñu prong, huăi bô, samơ̆ pơkrem ƀiă prăk kăk jing tơlơi mơ̆ lu mơnuih ngă hmua pla kơphê ƀơi Dak Lăk glăk lăp đing nao.

Jing mơnuih pla kơphê sui thun ƀơi thôn 3, să Hòa Xuân, plơi prong Buôn Ma Thuột, tơring čar Dak Lăk, ơi Phạm Quang Ánh lăi, hơdôm thun hlâo adih, mah bưp lu tơnap tap samơ̆ mơnuih ngă kơphê ăt dưi dăi mơn, laih anun gir ngă kơphê. Khă hnun, dua thun hăng anai, biă ñu lĕ tơdơi kơ hơmâo klin Covid-19, mơnuih ngă kơphê ƀu hơđong pran dong tah yua dah nua kơphê ƀu đĭ ôh mơ̆ nua kmơk pruai, ia jrao gun pơmă, jing ngă ñu wir war hyu ĕp jơlan wai lăng đang kơphê. Ơi Phạm Quang Ánh lăi:“Lăi nao abih bang, bruă ngă kơphê amăng hrơi hơmâo klin Covid truh ră anai gơmơi bưp lu tơlơi tơnap biă mă, yua ƀu hơmâo prăk kăk, anun jing ngă kơphê ƀu djŏp blơi ia jrao, kmơk pruai đang kơphê. Biă ñu lĕ nua kơphê hơđong mă hơdôm blan anai đôč, samơ̆ glăk trun dong laih”.

Bơ hăng ơi Ngô Văn Hùng, dŏ ƀơi thôn 5, să Ea Kao, plơi prong Buôn Ma Thuột hrŏm hăng tơnap tap amăng bruă bơwih ƀong, ayuh hyiăng hai ƀu lăp mơn, hlăt kman hơmâo lu mơn, ngă ñu bơngơ̆t biă mă. Bruă wai lăng phun kơphê amăng bơyan phun glăk rông boh ăt tơnap mơn, ngă hiư̆m pă kiăng boh ñu prong, asar ñu kơjăp, huăi rơngiă lu đơi prăk jing tơlơi ñu dŏ pơmin amăng bơyan anai. Hrŏm hăng anun, boh kơphê hlung ƀu thâo yua hơget ôh, ăt ngă ñu bơngơ̆t mơn:“Boh kơphê hlung, kâo ƀu thâo yua hơget ôh, hlung tui anai ƀing gơmơi djai biă. Ƀu thâo ngă hiư̆m pă ôh, kiăng ƀing apăn bruă ngă kơphê pơblang brơi kâo mơn”.

Wai lăng đang kơphê amăng bơyan phun rông boh.

Amăng bơyan phun ñu rông boh, kơphê kiăng hơmâo lu ia hiam rông phun pla, kiăng phun ñu hiam, kơjăp boh. Khă hnun, yua kơƀah prăk, lu mơnuih ngă hmua jing ngă hmua mă pô yơh, ngă mă pô, sĭ mă pô. Mă yua kmơk pơkra mă mơng djah djâo, lui hĭ kmơk ia jrao kiăng plai ƀiă hrŏ prăk. Khă hnun, gơñu ăt bơngơ̆t mơn kơ hơdră ngă hmua tui anai. Ayong Nguyễn Văn Toàn, dŏ ƀơi plơi Tiến Cường, să Ea Pôk, tơring glông Čư̆ M’gar brơi thâo:

“Amăng bơyan hơjan hăng rơnuč bơyan hơjan, phun kơphê juăt hơmâo hlăt kman, pơmao ƀong phun biă. Tơlơi anai gah anom bruă pơgang phun pla mơng thâo. Juăt ñu rim thun kâo juăt pruai kmơk pơkra mơng djah djâo amăng akŏ bơyan hơjan, samơ̆ kâo hmư̆ arăng lăi kơplah wah bơyan hơjan ăt pruai kmơk hữu cơ, anai jing kmơk pơđăm mơng djah djâo mơn pơ ala brơi kmơk vô cơ, tui anun djơ̆ hă glăi?”.

Tui anun, bruă wai lăng đang kơphê amăng bơyan rông boh ăt hơmâo lu tơlơi aka ƀu rơđah mơn. Neh met wa kiăng hơmâo tơlơi pơtô ba mơng ƀing kơhnâo gah boh thâo kĭ thuâ̆t.

Ƀing ta ăt ƀuh amăng bơyan phun kơphê rông boh, bruă pruih ia jrao, pruai kmơk lĕ kiăng đing nao biă mă. Yua anun ngă hiưm pă kiăng phun kơphê hrĭp mă djop ia hiam amăng lŏn, mơng anun dưi pơgang hlăt mŏt pơčrăm hăng bruă pruai kmơk hiưm pă brơi gap ƀrô lơ̆m nua kmơk glăk đĭ kơtang ră anai, hăng hơdôm hơdră pơplih, bruă pruai kmơk hiưm ñu ? Pô mă tơlơi pơhing amăng črăn hơdră hơmâo mông bơră ruai hăng nai prin tha Phạm Công Trí, mơnuih rơgơi kơhnâo gah bruă ngă hmua amra lăi rơđah kơ tơlơi anai.

- Ơ nai prin tha tui hăng tơlơi pơhing ƀing gơmơi phrâo lăi nao, lu mơnuih pla kơphê glăk bơngŏt amăng bơyan anai. Tơdơi kơ bơyan kơphê bluh bơnga hăng mơboh, ră anai ƀuh lu anih kơphê hlung boh, tơlơi anai yua hơget ?

Nai prin tha Phạm Công Trí: Ƀing gơmơi ăt thâo mơn rĭm thun kơphê lêng kơ hlung boh soh mơng 10 truh 50%, đa truh pơ 70% mrô asar kơphê hăng tui hluai phun kơphê mơboh lu hă aset. Yua ƀing ta ăt ƀuh kơphê juăt pĕ pơhrui kơnong mơng 2,5 truh 5,5 tơ̆n sa ektar tui thun blan ră anai. Yua anun kơphê hlung boh ăt juăt ƀuh mơn. Samơ̆ tơdah ƀing ta ƀu pruai kmơk hmao tlôn, ƀu dưm kơnar, ƀu djop amra ngă kơphê hlung boh lu biă mă. Hăng kmơk pruai brơi kơphê, biă mă ñu amăng thun blan ayuh hyiăng pơplih juăt ƀuh mơng 2-3 thun giăm anai, nua kơphê ăt ƀu hơđong lơi ngă kơ mơnuih ngă hmua tuh pơ alin, blơi kmơk pruai phun kơphê gap ƀrô đôč. Yua anun, neh met wa pruai kmơk kiăng pơhlôm bơkơnar Đạm - Lân - Kali hăng pơhrua wŏt trung, vi lượng kah mơng dưi pơgang hŭi kơphê hlung boh.

- Tui anun, kmơk pruai amăng bơyan hơjan kiăng pơhlôm hơdôm wŏt hăng pruai hiưm pă brơi lăp djơ̆, nai prin tha dưi lăi pơthâo dong mơn ?

Nai prin tha Phạm Công Trí: Ƀing gơmơi ăt pơhlôm pruai brơi 3 wŏt amăng bơyan hơjan hlim. Tal blung a lĕ mơng akŏ bơyan hơjan hlim, kiăng kơ hiam akha hăng than bluh mơtah mơda, ngă boh tañ prong. Tong krah bơyan hơjan hlim, ƀing gơmơi ăt tŏ tui pơhlôm brơi than, akhan, biă mă ñu asar kơphê hiam. Tal rơnuč amra brơi bluh lu than, mơng anun ƀing ta amra dưi pĕ phrui lu asar kơphê hiam hăng hơmâo lu than pioh mơboh amăng bơyan tơdơi dong. Yua anun, hăng 3 wŏt pruai kmơk anai, ƀing ta kiăng pruai tui hluai đang kơphê, lŏn mơnai hiam hă ƀŭ. Hăng phun kơphê pla lu hloh kar ƀơi kual Dap kơdư hăng Ngŏ dơnung, arăng glăk pơsur pĕ pơhrui mơng 3-4 tơ̆n kơphê asar krô, amăng akŏ bơyan hơjan juăt pruai mơng 4-5 tă sa ektar brơi kơ tal pruai blung a. Tong krah bơyan hơjan pruai mơng 5-6 tă sa ektar hăng rơnuč lĕ ta pruai mơng 3-4 tă.

- Ơ nai prin tha, ră anai lơm nua ia jrao, kmơk đĭ kơtang hăng bruă ngă hmua glăk anăp nao hơđong kjăp, jai hrơi jai ƀuh lu mơnuih ngă hmua ruah kmơk hữu cơ, yua anun neh met wa kiăng rang kơđiăng hơget lơ̆m pruai kmơk hữu cơ, boh tŭ yua mơng pruai kmơk hữu cơ hiưm ñu ?

Nai prin tha Phạm Công Trí: Bruă pruai kmơk hữu cơ amra ngă lŏn hiam biă mă. Pơluk hrŏm hăng djah laih anun pruai hrŏm hăng vi sinh. Ƀing ta juăt pruai kmơk hữu cơ aset hloh tui hluai lŏn. Pơhmutu đang hmua rơk tơk čăt hiam, 2-3 thun kah mơng pruai sa wŏt. Hăng phun kơphê ƀing ta dưi pruai mơng 1-2 tơ̆n lĕ gap ƀrô yơh. Mơ̆ lŏn hmua ƀing ta jĭ pơagaih rơk ƀudah ƀing ta pơčrang lăng lŏn hữu cơ aset, rĭm thun kiăng pruai mơng 1-3 tơ̆n sa ektar. Tơdah lŏn krô kreñ yua pruih ia jrao pơdjai rơk lu đơi, ta kiăng pruai kmơk rĭm thun samơ̆ kiăng kơ pruai lu ƀiă, him lăng mơng 3-4 tơ̆n kah mơng djơ̆ hăng anŏ kiăng mơng phun pla. Yua anun, ƀing ta ăt ƀuh mơn, bruă pruai kmơk lĕ yôm biă mă kiăng pơhlôm brơi lŏn mơnai, akha kyâo hiam. Pruai kmơk hữu cơ ăt ƀu ngă lŏn hiam hloh ôh samơ̆ amra ngă ƀing ta yua phâo vô cơ aset ƀiă. Yua akha phun pla hrĭp mă anŏ hiam lu ƀiă. Bruă pruai kmơk hữu cơ hăng vô cơ lăp djơ̆ amra ngă lŏn hiam hăng bruă pruih ia amăng bơyan phang ăt gêh gal mơn. Yua phun pla, akha bluh hiam, yua anun ƀing ta ƀu kiăng pruih ia lu đơi ôh.

- Tui nai prin tha hơmâo lăi nao lu wŏt kơ tơlơi yôm mơng bruă pruai kmơk amra ngă phun pla hrĭp mă lu ia hiam, mơ̆ bruă pruai kmơk hiưm pă brơi djơ̆ hăng ba glăi tŭ yua hloh, ơ ơi ?

Nai prin tha Phạm Công Trí: Ƀing ta ăt ƀuh mơn bruă pruai kmơk brơi kơphê, hăng lu phun pla pơkŏn hơmâo ƀing rơgơi kơhnâo črâo brơi amăng hơdôm jơlan hơdră ăt hơmâo lăi pơthâo lu wŏt laih. Samơ̆ ƀing gơmơi ăt lăi pơthâo dong kiăng neh met wa đing nao. Hăng kơphê amăng luh, ƀing ta kiăng klơi luh lăp djơ̆ hăng ƀing ta amra pruai kmơk jum dar than lơ̆m lŏn pơsah, anai lĕ mơng tơkai luh mut nao pơ phun kơphê giăm 20-30 cm pruai lơm lŏn pơsah amra ngă kmơk tañ lê̆, anai lĕ anih akha amra hrĭp mă kmơk. Ƀing ta anăm pruai kmơk giăm phun yua giăm phunlĕ akha ƀiă đôč mơ̆ kiăng pruai ataih mơng phun, ataih mơng phun giăm 30 cm lĕ hơmâo lu akha hrĭp mă oxi, yua anun kiăng kơ pruai jum dar kah mơng djơ̆. Hăng hơdôm phun kơphê phrâo pla, phun dŏ ber ƀing ta pruai kmơk than rah hyu giăm 10-15 cm kiăng kơ ngă akha čao hyu jum dar, pruai tui anun lăp djơ̆ yơh. Hăng pơtă pơtăn neh met wa ƀu kiăng pruih ia ôh hăng amăng bơyan hơjan hlim ƀing ta pruai lơ̆m lŏn pơsah. Anăm pruai hlâo kơ hơjan ƀudah anăm pruai lơ̆m glăk hơjan hŭi ngă kmơk rô đuăi tui ia hơjan.

- Ơ nai prin tha, hrŏm hăng bruă pruai kmơk gap ƀrô, lăp djơ̆ hrơi, djơ̆ kmơk, kiăng kơ pla pơjing kơphê hơđong kjăp amăng rơwang tui ră anai, tui nai prin tha, neh met wa kiăng đing nao bruă hơget dong ?

Nai prin tha Phạm Công Trí: Neh met wa kiăng kơđiăng kiăo tui lăng phun kơphê na nao, anai lĕ ăt ƀu djơ̆ phrâo ôh, tui ră anai ƀing ta ƀuăn pla pơjing sĭ mơdrô pơ tač rơngiao hơđong hăng pla pơjing hiam hơdjă, neh met wa kiăng đing nao biă mă kơ hơdôm hơdră pla pơjing anai. Hlâo anun ta hơmâo lăi nao kơ bruă pruai kmơk. Hăng dua tơlơi pơkŏn dong neh met wa kiăng rang kơđiăng lĕ pơgang hlăt mŏt hăng dưm djah gah gŭ kiăng ngă rơ-ơ̆. Ƀing ta kiăng rông rơk hăng lơ̆m rơk čăt glông rơbêh 50cm, ƀing ta jah hĭ, pioh phun glông 10 cm, ngă tui anai amra pơging rơ-ơ̆ hăng ngă rơk tơk amra čăt glăi dong. Dua dong lĕ, neh met wa ăt kiăng kơđiăng, kiăng pla pơplah hăng hơdôm phun pla pơkŏn dong hăng hơdôm phun pla glông ƀiă phun kơphê mơng 1-2 met kiăng pơging hơ-ui, ngă rơ-ơ̆. Bơyan anai neh met wa ăt kiăng đing nao trơ̆I hĭ than sat, kiăng kơ bơyan tơdơi mơboh lu ƀiă dong hăng huăi ngă hlăt mŏt ƀong”.

- Hai, bơnai kơ ih hŏ!

Siu H’Mai - Siu Đoan: Pơblang