VOV4.Jarai - Yua kơ tơlơi tơnap him lăng mơng rŏng lŏn tơnah, klin ruă ngă nua kơmok pruai ƀơi rŏng lŏn tơnah đĭ lu, bơbeč truh mrô kơmok sĭ amăng lŏn ia ta. Ră anai, nua kơmok pruai đĭ laih rơbêh kơ 20%, hăng tui hăng tơlơi pơkă lăng hlâo mơng sa dua bôh anom bơwih ƀong sĭ mơdrô hăng ƀing thâo bruă đang hmua, nua kơmok pơ̆ anăp anai amra dô̆ đĭ lu dong. Tui anun, mơnuih ngă hmua glăk ngă hơget kiăng bŏng glăi hăng nua kơmok đĭ lu anun? Tơlơi găn rơgao hăng kơčăo bruă ngă juăt sui thun mơng neh wa hiưm ñu?

Dêh čar Nga lĕ dêh čar sĭ lu kơmok hloh, dưm dưm hăng 30% mrô kơmok amăng đơ đam rŏng lŏn tơnah. Biă ñu, Nga sĭ 70% mrô gơnam pơkra kơmok pioh pơkra kơmok pruai ƀơi kual Mi Kô̆. Yua anun, anô̆ bơdjơ̆ nao mơng tơlơi rung răng kơplah Nga hăng Ukraine glăk ngă nua kơmok ƀơi rŏng lŏn tơnah pơplih prong. Mơta pơkon, hơdôm tơlơi pơtrun ngă hơdư̆ hĭ, kom sĭ sa dua mơta kơmok pruai phun mơng Nga hăng Khač ăt akă hmâo gru nam lui hĭ mơn, ngă mrô kơmok djop mơta blơi mut, biă ñu kơmok Kali hăng DAP amra hrŏ trun lu biă pơ̆ anăp anai.

Ƀơi Việt Nam, nua kơmok pruai hmâo đĭ truh laih amăng rơwang 50 thun rơgao. Hơdôm bôh anom sĭ mơdrô kơmok pơkă lăng hlâo amra kơƀah lu biă kơmok DAP, năng ai ñu 64% mrô kơmok blơi mut amăng 3 blan tal 2 thun anai hăng amra đĭ truh 25 klăk prăk lơm sa tơn. Rơđah biă ñu, ƀơi Kual lŏn dăo ia krông Cửu Long, tui tơlơi lăi glăi mơng neh wa ngă hmua, bơhmu hăng rơnuč thun rơgao, nua kơmok pruai hmâo đĭ laih mơng 300 – 700 prăk lơm sa kg, tui hluai djuai kơmok. Ƀơi anăp nua kơmok đĭ lu, lu anom mă bruă hrom gah đang hmua hmâo kơsem min tŏng ten hmua pơdai pơkĕ hrom hăng tơlơi găn rơgao mơng mơnuih ƀôn sang kiăng ba tơbiă jơlan gah ngă hmua djơ̆ tui jơlan gah kơnong kơ pruai 50% mrô kơmok kiăng plai ƀiă prăk blơi kơmok. Kual ngă hmua pơdai ƀơi să Trí Lực, tơring glông Thới Bình, tơring čar Cà Mau ră anai glăk hmâo 1.100 ektar hmua pơdai hơdjă, 300 ektar hmua pơdai klă hiam hăng lu blah hmua pơdai prong. Tui hăng ơi Hà Văn Sữa, Kơ-iăng Khua Jơnum min mơnuih ƀôn sang să Trí Lực, gơnang kơ ruah jơlan ngă pơdai hơdjă, klă hiam anun neh wa huăi bơdjơ̆ nao lu lơm nua kơmok đĭ lu:

“Amăng hơdôm hrơi anai hăng nua gơnam tam mă yua, biă ñu kơmok pruai kơ phun pla lĕ, hăng djop djuai kơmok djah djâu, să Trí Lực ƀu đing nao yua kơmok pơkra mơng sang măi ôh mơ̆, glăk kiăo tui jơlan gah kơjăp phik sui thun. Să pơtă neh wa mơng bruă mă yua kơmok blơi mơng sang măi hơdai nao yua kơmok djah djâu, kơmok sinh học. Nua kơmok đĭ lu, să hmâo pơtă, mơng anun să hmâo kơmok organic, kơmok djah djâu. Hnun yơh, khă hmâo tơlơi ƀơi Nga hăng Ukraine ngă nua kơmok đĭ lu hai, samơ̆ ăt huăi bơdjơ̆ nao mơn bruă ngă đang hmua mơng neh wa.”

Ơi Lê Văn Mưa, Khua Anom mă bruă hrom ngă pơdai hơdang Trí Lực brơi thâo, hlâo adih anom mă bruă hrom hmâo dua djuai pơdai hơdjă hăng pơdai klă hiam. Ƀơi anăp nua kơmok đĭ lu rơgao đơi, pơ̆ anăp anai anom mă bruă hrom amra pơplih abih bang lŏn ngă hmua hơdai nao ngă pơdai hơdjă, klă hiam, hrŏ truh rah prăk blơi kơmok hăng pơdai lĕ hmâo lu bôh dong:

“Kơmok pruai blơi mơng sang măi mơng 700 đĭ truh rơbêh kơ 1 klăk prăk sa kơsak prong, tui anun lĕ ñu đĭ truh rơbêh kơ 50.000 prăk sa kg kơmok. Lơm anun, kơmok djah djâu 10.500 prăk sa kg. Pơ̆ anăp anai kâo amra hơdai nao ngă pơdai klă hiam yơh. Yua kơ ngă pơdai anai prăk mă yua ƀiă hloh mơ̆ nua pơdai lu hloh pơdai hơdjă.”

 Bơ̆ ƀơi hơdôm hơdră ngă pơphô pơdŏng glông hơdră pơkra kơmok djơ̆ kiăng plai ƀiă prăk blơi kơmok hăng pơdai pơhrui glăi djơ̆ tui VietGAP kah hăng ƀơi Sang bruă bơwih ƀong mơnuih ƀôn sang Sơn Dương Green farm, tơring glông Sơn Dương, tơring čar Tuyên Quang, nua kơmok đĭ lu kah hăng hơdôm hrơi ră anai bơdjơ̆ nao prong biă bruă ngă đang hmua. Rơđah biă ñu, nua kơmok glăk đĭ truh 20-50%, lơm anun kơmok pruai lĕ truh kơ 30% prăk blơi yua, ngă nua pơplih đĭ tañ rơbêh kơ 10%. Prăk yua pơgiăng pơđuh bôh pơđung, gơnam yua pioh kơ đang hmua ăt đĭ lu mơn, giăm truh kơ 40 klăk prăk sa contener, anun lĕ pơmă giăm truh dua wot prăk blơi kơđuh bôh đung. Tui hăng ayong Nguyễn Việt Lâm, Khua sang bruă, yua kơ thâo hlâo tơlơi anun yơh, ñu hmâo răk pioh mrô kơmok pruai amăng sa thun anai. Samơ̆ hăng tơlơi dưi pơkă lăng hlâo nua kơmok amra dô̆ đĭ lu, ñu ăt hmâo laih mơn hơdôm kơčăo bruă kiăng ngă juăt sui thun:

“Ră anai kơnong kơ pơplih yua djop djuai kơmok pơkra mơng djah djâu rok kyâu hăng drơi jăn hlô kah hăng trùn quế. Tui anun kâo rơngiă 4 thun kiăng hmâo sa glông hơdră pơkă djơ̆ sit ñu tơnap biă. Anun lĕ tơlơi tơnap hrom, kah hăng hơdôm blah đang pơkon dô̆ tơnap tap hloh ƀing gơmơi, sa lĕ gơñu ƀu dưi djă pioh gơnam pioh ngă đang hmua, dua lĕ nua sĭ gơnang ngă rai ƀu hơđong. Ră anai hmâo 2 tơlơi ruah mă, sa lĕ pơplih hơdră pruai kơmok, 2 lĕ đĭ nua ngă đang hmua samơ̆ kơnong kơ đĭ ƀơi rơnoh găp djop kiăng pơ ala glăi prăk yua blơi kơmok, dưi yak rơgao rơwang tơnap anai.”

Lu mơnuih thâo bruă hmua ăt pơtă mơn, kiăng klă hloh ră anai lĕ, mơnuih ƀôn sang khom pơtrut kơtang mă yua bôh thâo hơdră phrâo kiăng plai ƀiă yua kơmok, hơdai nao mă yua djah djâu pơ ala nao. Hrom hăng anun, pơsur, djru brơi mơnuih ƀôn sang pơkra mă pô hăng mă yua kơmok djah djâu hmâo hơđăp mơng đang hmua kah hăng djah phun pla, eh hlô, djah añăm pơtăm… pioh yua kơ lŏn ngă hmua, laih anun klă kơ lŏn dong, mơng anun plai ƀiă hluai tui kơ kơmok jrao. Ơi Nguyễn Như Cường, Khua Anom wai lăng bruă tơjŭ pla, Ding jum đang hmua hăng pơđĭ kyar ƀôn lan dêh čar brơi thâo:

“Nua kơmok đĭ lu tơlơi anai bơdjơ̆ nao bruă ngă hmua, bơbeč truh bruă tuh pơplai, truh kơ phun pla, gơnam pơhrui glăi hăng kơmlai mơnuih ƀôn sang ngă hmua dong. Yua anun, sa lĕ rơkâo hơdôm bôh ƀirô wai lăng bruă đang hmua khom lăi pơthâo brơi hơdră ngă, jơlan pơsir, bôh thâo phrâo, mă yua pơkrem prăk blơi pơjeh, pơkrem kơmok pruai, pơkrem ia yua. Kiăng ngă hiưm hơpă ƀing ta mă yua kơmok ba glăi bôh tŭ yua hloh. Dua kĕ, mă yua djop mơta djah djâu hmâo ră anai, pơkra kơmok pruai, yua kơ đang hmua, mơng anun plai ƀiă rơngiă prăk blơi kơmok đĭ nua kah hăng ră anai.”

 Ƀơi anăp nua kơmok đĭ lu jê̆ hăng anai, ba truh lu tơlơi tơnap kơ bruă đang hmua, bruă mă yua lu djuai kơmok, tŭ yua mă abih bang djah djâu hmâo ăt kah hăng hơdôm anô̆ gal ƀơi kual đang hmua pô hmâo lĕ, jing yôm phăn biă. Gơnong bruă đang hmua ăt rơkâo mơn hơdôm bôh tơring čar, ƀôn prong pơtô brơi mơnuih ngă hmua mă yua kơmok ƀrô djơ̆ hăng ba glăi bôh tŭ yua, kơtưn ngă đang hmua, mă yua kơmok djah djâu pơkra mă pô./.

              VOV1: Čih – Siu H’ Prăk: Pơblang