VOV4.Jarai - Pơdai lĕ phun pla ba glăi pơhrui phun kơ mơnuih ƀon sang ƀơi tơring glông Ea Súp, tơring čar Dak Lak hăng Ea Súp ăt lĕ tơring glông ngă hmua pơdai prong hloh amăng tơring čar. Samơ̆, gơnam pơhrui phun kơ mơnuih ƀon sang ƀơi Ea Súp glăk bơbeč nao kơtang yua kơ hmôl ƀong, ngă răm rai đơ đam hmua pơdai. Mơnuih ngă hmua, djop gưl gong gai hăng anom bruă bơdjơ̆ nao amăng tơring glông glăk ječ ameč ngă tui hơdôm hơdră pơgang hlăt mŏt pơčrăm kiăng pơgang brơi hmua pơdai. Rơkâo kơ ơi pang, yă dôn hăng ƀing gơyut čơkă hmư̆ hrŏm.

Rơbêh 1 wŏt hrơi tơjuh anai, Khul mơnuih ngă hmua să Ea Lê, să hơmâo hmua pơdai prong hloh amăng tơring glông Ea Súp, tơring čar Dak Lak glăk hơmâo lu bruă yua hmôl glăk lar hyu kơtang amăng hmua pơdai đơ đam să. Tui hăng yă Trần Lệ Thuỷ, Kơ-iăng Khua khul brơi thâo, anai lĕ bơyan ƀuh hmôl ƀong lu hloh amăng 6 thun rơgao. Khul hơmâo gum hrŏm hăng anom bruă pơsur ngă hmua, anom bruă wai pơgang phun pla tơring glông, pel ĕp kiăng hmao tlôn hăng črâo ba mơnuih ngă hmua hơdôm hơdră pơgang brơi lăi djơ̆. Yă Trần Lệ Thủy, yua hmôl lar hyu kơtang, sa, dua boh sang anŏ khŏm yuă hĭ pơdai lơ̆m dŏ mơtah. Sa, dua boh sang anŏ pơkŏn khŏm lui hĭ.

“Tơdah hmôl ƀong amăng hmua pơdai dŏ mơtah amra lui ruh mơtăm yơh. Bơ hơdôm sang anŏ tơdah pơdai ƀiă tơsă laih, mơ̆ aka ƀu truh hrơi yuă hơyuă amra khŏm yuă hĭ mơn. Tơdah pioh lui sui hmôl amra ƀong răm abih mơtăm yơh. Yua anun să amra pơhrui ƀu hơmâo ôh, mơ̆ bơyan không phang anai lĕ bơyan pơhrui glăi lu hloh amăng ha thun”.

Să Ea Lê bơyan anai, pơdai glăk pơsă lăng kơñĭ dua gah hmua pơdai rok tui jơlan glông amăng să. Ding dong amăng jơlan ƀing ta amra ƀuh amăng hmua pơdai peñ hla yua kơ hmôl ƀong. Tơdơi kơ nao čuă hmua pơdai glăi, ơi Nguyễn Đức Thịnh dŏ ƀơi ƀut plơi 3, să Ea Lê hning rơngŏt yua kơ pơdai hmôl ƀong peñ abih hla.

“Hmôl ƀong peñ abih hla pơdai. Ih ƀuh bơ kơlĕ, trun amăng hmua pơdai kah mơng ƀuh tong ten, kar hăng pơ anăp anun pơdai djai abih yơh”.

Amăng mrô mơnuih ngă hmua khŏm yuă pơdai tañ ƀiă yua kơ hmôl ƀong, ayong Hồ Giáp dŏ ƀơi ƀut plơi 3, hơmâo yuă giong 4 ar hmua pơdai amăng rơbêh 2 ektar kơ sang anŏ. Ayong Giáp brơi thâo, ăt amăng 4 ar anai, amăng bơyan hlâo anun sang anŏ dưi pơhrui glăi 3 tơ̆n pơdai, samơ̆ bơyan anai pơhrui kơdong 2 tơ̆n ha mơkrah đôč. Bơyan hlâo anun, sang anŏ pơhrui wŏt adrăng pioh kơ čem rơmô kơbao, samơ̆ bơyan anai adrăng khom čuh hĭ abih.

“Hrơi anai yuă, tơdah mlăm kơñ huăi hơjan hrơi pơgi amra čuh hĭ adrăng. Tơdah čuh hĭ kah mơng pơdjai hĭ boh hmôl. Tơdah ƀu čuh hĭ, truh bơyan tơdơi amra čeh čar tañ biă mă”.

Tui hăng anom bruă wai pơgang phun pla tơring glông Ea Súp, amăng giăm 6 thun, hmôl ƀong amra ƀuh sa wŏt amăng hơdôm kual ngă hmua pơdai ia amăng tơring glông, samơ̆ bơyan anai ƀuh hmôl ƀong kơtang ƀiă hơdôm tal hlâo anun. Biă mă ñu lĕ ƀơi kual ngă hmua pơdai mrô 1, să Ea Lê, anih hơmâo jŭ yap hơmâo lu hmua pơdai peñ abih hla amăng đơ đam rơbêh 20 rơbâo met karê. Tui hăng ơi Nguyễn Văn Thuỷ, Khua anom bruă, kiăng pơgang hŭi eh akan ƀong lar hyu, bơbeč nao bơyan tơdơi, anom bruă hơmâo kơtưn pơtô pơblang, črâo brơi boh thâo pla pơjing lăp djơ̆. Laih dong kơtưn krăo lăng anih anom sĭ ia jrao pơgang phun pla, anăm brơi sĭ nua, ngă glêh tơnap kơ mơnuih ngă hmua:

“Sa, dua plah hmua eh akan ƀong, samơ̆ kơnong hơdôm hrơi dong lĕ yuă hơpuă, ƀing gơmơi pơsur neh met wa tañ yuă pơdai. Hăng hmua aka ƀu tơsă amra pruih ia jrao. Dua lĕ dong ƀing gơmơi ăt nao tơl hơdôm sang sĭ ia jrao pơgang phun pla, pơtă pơtăn djop sang sĭ phrâo anăm đĭ nua amăng bơyan hlăt mŏt pơčrăm anai. Tơdah ƀing gơmơi ƀuh pơpă ngă soh amra rơkâo gong gai nao pơsir hĭ mơtăm".

Ea Súp lĕ tơring glông ngă hmua pơdai prong hloh amăng tơring čar Dak Lak, hăng 8 rơbâo ektar amăng bơyan puih phang anai. Yua dơnao pơkŏng ia man pơkra lăp gêh gal, lu mơnuih ngă hmua amăng tơring glông dưi ngă pơdai 3 bơyan rĭm thun, kơplah wah rĭm bơyan hơdôm hrơi đôč. Lơ̆m anun, ayuh hyiăng thun anai ƀơi Ea Súp pơplih phara, đa ayuh hyiăng rơ-ŏt, huăi pơ-iă, hơjan lu pơhmu hăng rĭm thun. Anai lĕ hơdôm tơlơi gal ngă kơ hmôl ƀong tŏ kơtang tui, ngă sat amăng bơyan pơ anăp dong amăng tơring glông. Mơnuih ngă hmua, gong gai djop gưl hăng hơdôm anom bruă bơdjơ̆ nao amăng tơring glông glăk tŏ tui hơdôm hơdră bruă lăp djơ̆ kiăng tañ pơgang hĭ hlăt mŏt, pơhlôm bruă ngă hmua pơdai - anai lĕ bruă mă ba glăi pơhrui phun mơng mơnuih ƀon sang ƀơi ƀon lan.

Tơring čar Dak Lăk ră anai hơmâo rơbêh 100.000 ektar hmua pơdai ngă dua bơyan Puih Phang hăng bơyan mơyan. Kiăng djru ba mơnuih ngă hmua ngă bruă klă, ƀơi anai yă Vũ Thị Thanh Bình - Kơ-iăng khua Anom bruă tơjŭ pla hăng pơgang phun pla tơring Dak Lăk lăi pơthâo hăng ƀing gơyut hơdră pơgang hmol kơdom phun pơdai, kiăng pơdai mơboh

- Kơkuh kơ ih yă Vũ Thị Thanh Bình, bơni kơ ih hơmâo pioh mông ră ruai tom gơmơi hrơi anai. Ih dưi mơn brơi thâo hiư̆m mơng thâo krăn pơdai hơmâo hmol kơdom?

- Yă Vũ Thị Thanh Bình: Ƀơi phun pơdai ñu hơmâo lu hlăt kman ƀong kah hăng: kman ngă brung  hla, pơmao ngă kluč hla pơdai, hlăt ngă eng ƀong pơdai...Khă hnun hai, hlăt kman ngă răm phun pơdai lĕ ƀing ta kiăng kơđiăng yua dah ñu amuñ hơđuh đĭ jing klin prong, amăng anun hơmâo hmol kơdom pơdai. Hmol hơmâo ƀơi sa, dua anih, sit biă ñu anai lĕ arŏng hrip mă phun pơdai, ngă răm pơdai. Kiăng dưi pơgang hlăt kman anai, blung hlâo ƀing ta khŏm thâo krăn ñu, thâo ñu ngă răm pơdai hiư̆m pă, yua dah hmol kơdom ñu anet biă, anet hloh kơ asar braih. Hmol hơmâo dua djuai mơn, sa lĕ ačang ñu ber, dua lĕ ačăng glông, ačăng glông anun yơh kơdom tha ngă răm pơdai kơtang. Kơdom juăt dŏ amăng phun pơdai, lơ̆m ta nao lăng pơdai ta wiă lăng kah mơng ƀuh.

Hơbin mơng juăt hơmâo kơdom dŏ ƀơi phun pơdai, laih anun yua hơget hơmâo hmol kơdom, ơ yă?

- Yă Vũ Thị Thanh Bình: Kơdom ƀong pơdai mơng hrơi phrâo sai truh kơ hrơi yuă mơtăm yơh. Khă hnun, hrơi mông juăt hơmâo kơdom kơtang anun lĕ hơmâo tơhnal mơn ñu. Pơhmutu djuai pơdai ta hơmâo hmol kơdom hơđăp laih, ta ƀu thâo ôh, ba nao rah pơtem, hơdôm djuai pơdai điâ̆o, ƀudah ƀing ta rah pơtem mơ-ai, ƀu pioh lŏn soh ôh, ƀudah ƀing ta rah pơtem kơpal đơi. Lơ̆m rah pơdai kơpal đơi ăt amuñ hơmâo hmol kơdom mơn. Rơngiao kơ anun dong, yua ƀing ta pruai kmơk đạm lu ăt ngă hơmâo hmol kơdom mơn; pruih jrao pơgang tañ đơi ăt jing amuñ hơmâo kơdom mơn. Lơ̆m ƀing ta pruih tañ đơi tơdơi kơ 40 hrơi rah pơjeh lĕ ăt ngă kơdom hơmâo lu, mông anai ƀing ta pruih kman, arŏng aroač klă kơ phun pla hai ăt djai hĭ mơn, ƀu dưi pơdjai hmol ôh.

- Ih phrâo lăi pơthâo tơhnal ba truh ăt kah hăng mông juăt hơmâo hmol kơdom ƀơi phun pơdai. Tui anun, kiăng pơgang hlăt kơdom, mơnuih ngă hmua kiăng ngă hơget pơdai mơng dưi mơboh?

- Yă Vũ Thị Thanh Bình: Sit biă ñu, hăng hmol kơdom pơdai ƀudah djŏp mơta djuai hlăt kman ƀơi phun pơdai lĕ anom bruă pơgang phun pla pơtă hlâo kiăng wai lăng abih bang hlăt kman klin ƀơi phun pla mơtăm yơh, ta pơgang mơng blung a mơtăm, ƀu djơ̆ tơguăn hơmâo hlăt kman ƀơ̆i kah mơng pruih jrao. Wai lăng abih bang djuai hlăt kman ngă răm pơdai kiăo tui jơlan hơdră ABM, hăng ñu hơmâo 4 tơlơi pơkă anun lĕ: Pla phun añrăng, nao čuă lăng đang hmua na nao, pơgang djŏp djuai hlăk kman dưi pơdjai kơdom laih anun mơnuih ngă hmua jing mơnuih apăn bruă. Hơdră ngă hmua pơgang hlăt kman pơčrăm phun pla, pơgang hmol kơdom pơdai ăt kah hăng hlăt kman pơkŏn kiăng ngă tui hơdôm tơlơi anai tal sa lĕ ngă hơdjă, agaih hmua, tơdơi kơ yuă pơdai ƀing ta kiăng čoh sur, pơđăm pơbrŭ lŏn tui hluai kơ kual lŏn mơn; laih dong ƀu dưi rah pơtem pơrơtui mơtăm ôh, khŏm brơi lŏn pơdơi ƀơ̆i, pơdơi mơng 20 truh 30 hrơi kah mơng dưi ngă dong. Bruă anai lĕ kiăng pơdjai hlăt kman amăng lŏn hơmâo mơng bơyan pơdai hlâo; tal dua dong, mă yua djuai pơdai dưi pơgang kơdom, pơtă pơtăn neh met wa ƀu dưi mă yua pơdai ta djah yuă pioh ngă pơjeh ôh, ƀing ta khŏm blơi djuai phrâo hơmâo arăng pơsit dưi yua; tŏ tui dong ƀing ta nao triang čuă lăng hmua, pruai kmơk djơ̆ hơnong pơkă mơn. Amăng hơdră ngă hmua, lơ̆m rah pơdai năng ai 40 hrơi lĕ anăm pruih ôh jrao hoá học, ngă tui anun lĕ kiăng pơgang ba hlăt kman ngă hiam kơ hmua ta mơn; amăng hmua khŏm hơmâo ia mơng 3 truh 5 cm, anun kah pơdai ñu mơng hơdip, čăt hiam.

- Hai bơni kơ ih hơmâo pioh mông lăi pơthâo hăng ƀing gơmơi!

Tuấn Long: Čih

Siu Đoan- Siu H’Mai: Pơblang