VOV4.Jarai - Đăk Đoa jing sa amăng hơdôm boh tơring pla kơphê prong mơng tơring čar Gia Lai. Amăng hơdôm thun giăm anai, yua dưi mut hrŏm tañ hăng anih sĭ mơdrô, wơ̆t hăng pơtruh nao rai kơjăp hăng anom bơwih ƀong sĭ kơphê pơ dêh čar tač rơngiao, yua hnun mơnuih ƀon sang ƀơi anai glăk pơplih hơdră ngă kơphê, kiăo tui hră pơsit ƀơi rŏng lŏn tơnah, pioh sĭ kơ čar rơngiao, pơgang ba tơlơi suaih pral hăng huăi ngă hơƀak kơ ayuh hyiăng.

Sang anŏ hơmâo 1 ektar kơphê, ayong Si Môn (tơkeng thun 1987, plơi Dor 2, să Glar, tơring glông Đăk Đoa) brơi thâo, yua ngă hmua tui hră UTZ (anun lĕ hră pơsit jar kmar kơ kơphê hơdjă, pơhlôm tơlơi suail pral kơ pô ngă hmua hăng pơgang ba ayuh hyiăng), anun jing amăng lu thun anai, sang anŏ ñu sĭ kơphê nua pơmă hloh hăng nua pơkă ƀơi anih sĭ mơdrô 1.500/1kg. Ayong Si Môn brơi thâo, ñu hăng hơdôm boh sang amăng plơi Dor 2 mut hrŏm Anom ngă ƀong hrŏm bruă hmua hăng bơwih brơi Lam Anh (plơi Tuơh Ktu, să Glar), ƀuăn gum hrŏm ngă kơphê tui hră UTZ mơng thun 2018 truh ră anai. Tui anun, bruă ngă hmua pơplih tui hơdră ngă hmua hơdjă. Amăng anun, ia jrao pơgang phun pla hăng kmơk pruai jrao hơmâo mă yua aset biă, kơnong mă yua djơ̆ hrơi pơkă kiăng yua đôč. Ayong Si Môn pơsit, khut khăt ƀu mă yua jrao pơdjai rok, pơđĭ tui kmơk djah djâo, ia jrao pơkra mă hơdjă pioh prui hlăt kman.

Ăt glăk ngă 1,5 ektar kơphê 20 thun tui hăng hră pơsit UTZ mơng 2018 truh ră anai, ayong Suân (tơkeng thun 1986, plơi Gloi Wêt, să Glar, tơring glông Đăk Đoa) brơi thâo, bơyan blung a phrâo pơplih, đang kơphê ñu mơboh aset biă mă, kơnong hơmâo 1,7 tơn pơjeh đôč lơ̆m 1 ektar. Samơ̆ mơng bơyan tal 2 truh ră anai, kơphê mơboh lu, phun kơjăp mơn, lŏn hyôk mơn yua ñu pruai kmơk pơkra mơng djah djâo. Tui hăng ayong Suân, pơkra kơphê tui UTZ djru pơkra rai kơphê hơdjă hloh, pô ngă kơphê huăi ruă akă lơi, ayuh hyiăng hơdjă mơn yua ta huăi mă yua jrao gun. Rơngiao kơ anun, hơdră pla tui anai ăt djru kơphê pơhrui glăi hơđong, huăi hrŏ đơi ôh prăk ngă hmua, tui anun ta ƀong lơi jing lu hloh mơn.

Ayong Lê Hữu Anh, Khua khul wai lăng ngă rah Khua Anom ngă ƀong hrŏm ngă hmua hăng bơwih brơi Lam Anh brơi thâo, ră anai anom ngă ƀong hrŏm hơmâo 19 ding kơna hăng 31 boh sang anŏ ngă hrŏm, hơmâo pla năng ai 70 ektar. Abih bang mrô đang anai hơmâo pơkra tui UTZ. Amăng anun 70% ding kơna lĕ mơnuih djuai ania Bahnar ƀơi 3 boh să Glar, Ia Dơk hăng să Trang tơring glông Đăk Đoa, pơhrui kơphê klă, hơmâo hơdôm rơtuh tơn rim thun. Yua hnun, anom ngă ƀong hrŏm hơmâo pơtruh nao rai pơkra gơnam kơ anom bơwih ƀong juăt sĭ kơphê pơ čar rơngiao, hăng nua hơđong mơn. ơi Lê Hữu Anh brơi thâo dong:

“Neh met wa tŭ ư, ngă hrŏm mơ-ak biă. Tơlơi gơñăm nao mơng ƀing gơmơi lĕ pơkra kơphê hơdjă, klă, đah mơng pơđĭ tui nua ba sĭ. Rơngiao kơ anun, anom ngă ƀong hrŏm pok pơhai pơkra kơphê hơmao anăn Slar Land coffee, ding kơna amăng anom ngă ƀong hrŏm gir ruah mă kơphê hiam hloh, blung a ba hyu sĭ hơmâo arăng kiăng blơi, ba hyu sĭ jai hrơi lu tui”.

Ơi Bùi Quang Thoại, Kơ-iăng khua Jơnum min mơnuih ƀon sang să Glar, tơring glông Đăk Đoa brơi thâo, yua pơkra djơ̆ hơdră, anun mơnuih ƀon sang amăng ƀrư̆ pơđĭ tui tơlơi rơgơi, rơguăt ngă bruă, thâo ngă kơphê hơdjă, pơhlôm ngă kơphê mơboh hăng hơđong:

“Bruă ngă tui hơnong pơkă djru ană plơi thâo hơdră mă yua jrao pơgang phun pla djơ̆ thun blan, ƀu mă yua ia jrao pơdjai rok ngă hơƀak ayuh hyiăng, pơđĭ tui nua gơnam, pơkra rai pơjeh kơphê hơdjă, djơ̆ hăng hơnong pơkă arăng kiăng  blơi”.

Ƀơi anăp kơ bruă ngă hmua pla kơphê phara ba ngă, raih daih aka ƀu mut phung, ƀu dưi pơhlôm boh tŭ yua hiam pioh sĭ mơdrô, kiăng mơnuih ƀôn sang ngă hmua khom pơlir hơbit pla kơphê djơ̆ tơhnal pơkă hiam. Tui anun yơh hiư̆m ñu pơlir hơbit? Mơnuih ngă hmua amra hơmâo boh tŭ yua hiư̆m pă amăng bruă ngă hrom hăng sang bruă sĭ mơdrô pioh pla kơphê? Hơdôm tơlơi tơña anai, amra hơmâo dưi ơi Thái Như Hiệp-Kơ-iăng Khua Khul bruă kơphê-kakao Việt Nam lăi glăi amăng tơlơi tơña bơ ră ruai anai.

-Ơ ơi, tui hăng ih, hơdôm bruă mă sĭ mơdrô hăng tač rơngiao mơ̆ng anom bruă kơphê ră anai, bruă ngă hrom lir hơbit pla pơjing hăng sĭ mơdrô, pơkra pơjing anăn gơnam sĭ mơdrô mơ̆ng sang bruă sĭ mơdrô ƀơi dêh čar ta ră anai hiư̆m pă ?

­-Ơi Thái Như Hiệp: Ră anai, bruă sĭ mơdrô kơphê amăng dêh čar ta hơmâo 3600 khul, anom bruă sĭ mơdrô lir hơbit anet prong hlăk pơblih hơdră mă bruă laih anun pla pơjing, kiăng hơmâo kơphê jơman tŭ yua yôm laih anun kơphê hơdjă rơgoh pioh pơblih hĭ tơlơi juăt hơđăp mơ̆ng bruă pla pơjing kơphê hlâo adih mơnuih ƀôn sang Việt Nam, dơ̆ng mơ̆ng bruă kơphê tram hăng ia, lŭk hăng lu djuai tơpung pơkŏn. Pơ anăp anai, kâo ăt lăi pơtong, kơphê Việt Nam ta amra pơblih tui ƀơ ƀrư̆ yơh, kiăng pơgang tơlơi suaih pral kơ mơnuih mơñum kơphê, kơphê dưi lăng kah hăng djru kơ mơnuih ngă hmua hơmâo rơnoh sĭ mơdrô pơmă.

Ƀuh sit nik ră anai, lu sang măi hna kơphê, kơ-uă kơphê hlăk ngă djơ̆ hơdră čih anăn sĭ mơdrô hmư̆ hing, mah aka ƀu ngă prong ôh, aka ƀu lu ôh hai samơ̆ kiăng mut phung hăng djop ding jum, anom bruă ngă hrom djru čih anăn, ngă gru kơphê, bruă pơkra ming, pơjing rai tơpung kơphê hơmâo khul grup ngă bruă, hơmâo tơlơi phiăn pơkă mă bruă kiăng yak nao amăng anih sĭ mơdrô prong djop anŏ gêh găl lain anun hơđong pran jua mut phung hrom.

-Ră anai, Khul kơphê-kakao Việt Nam hơmâo 100 khul ding kơna jing sang bruă sĭ mơdrô, pơkra ming, blơi kơphê, ka kao. Tui anun, thun blan rơgao, khul hơmâo ngă hơgĕt kiăng pơlir hrom, pơtruh brơi mơ̆ng mơnuih ngă hmua pla kơphê ƀơi kual Dap Kơdư amăng bruă čih anăn ngă gru pla kơphê djơ̆ tơhnal pơkă pioh ba sĭ mơdrô pơ dêh čar tač rơngiao, ơ ơi ?

-Ơi Thái Như Hiệp: Ră anai, tơlơi kiăng blơi kơphê jai hrơi lu, samơ̆ jơlan ba sĭ mơdrô tơnap tui anun yơh djop sang bruă sĭ mơdrô khom pơđĭ kyar, jai hrơi ngă hiư̆m pă ta dưi pel ĕp dơ̆ng mơ̆ng blung a boh tŭ yua hiam. Dưi wai lăng pel ĕp mơ̆ng bruă pla pơjing anŏ hiam hnun kah ƀing ta hơmâo boh troh gơnam kơphê sĭ mơdrô hiam, jơman mơ̆n, djơ̆ tui tơlơi pơkă mơ̆ng anih rơkâo blơi, anun lĕ tơlơi ƀing gơmơi hlăk pok pơhai lu ƀơi 4 boh tơring čar kual Dap Kơdư.

Yua dah ră anai mă yua ia rơgơi hăng mrô, djop mơta pơ anăn hăng mrô jing sa tơlơi kiăng hrăm ngă tui dŏ sui biă mă hăng mơnuih ngă hmua ƀing pơkra ming tơpung kơphê. Laih anun ƀuh rơđah, tơdah sang bruă sĭ mơdrô pơpă thơ tuh pơ alin amăng bruă ngă hmua pla pơjing ƀơi tơring čar Gia Lai bruă ngă blung a ƀing ta khom thâo lĕ anai jing kual lŏn Dap Kơdư prong prin jing mơnong. Kual lŏn prong dong tal dua mơ̆ng Việt Nam hăng sa boh kual lŏn jing mơnong biă mă hăng gêh găl amăng bruă pla kyâo, pla kơphê, pla tiu.

Sit biă ñu kiăng lir hơbit amăng kual pla pơjing hăng pơđĭ kyar bruă kơphê hơđong kjăp mơ̆ng djop sang bruă ngă ƀong hrom hăng grup mơnuih  ngă hmua gum hrom laih anun bruă blung a ƀing ta khom pơtong rơđah lĕ, khom nao tơl anih pla pơjing, kual plơi hăng tơl đang hmua mơnuih ƀôn pla kơphê mơtam kiăng hơmâo hơdră pơčrâo brơi rơđah tong ten laih anun djru gơñu mơ̆ng bruă ngă blung a mơtam.

-Pơ anăp anai, Khul bruă kơphê-kakao Việt Nam hơmâo akŏ bruă hiư̆m pă pơtrut sĭ mơdrô kơphê ba nao pơ tač rơngiao, djru mơnuih ngă hmua ƀơi kual Dap Kơdư pơđĭ tui rơnoh sĭ mơdrô kơphê ?

-Ơi Thái Như Hiệp: Ră anai Khul Kơphê-Kakao Việt Nam hơmâo laih hơdră brơi pla kơphê hơđong kjăp. Amăng anun, pơblih bruă pla kơphê pơjeh robusta jing bruă pla kơphê hiam jơman hloh pioh pơđĭ kyar sui thun amăng djop tơring čar kual Dap Kơdư. Khul kơphê –kakao ăt glăk ngă hăng prăp lui pơtruh nao rai djop anih pla kơphê amăng kual Dap Kơdư; djru djop anih pla pơkra ming ngă hrom tơdruă laih anun ba gơnam sĭ mơdrô pơđĭ kyar hrom hơbit laih anun djru nao rai tơdruă amăng bruă pla kơphê sĭ mơdrô hơmâo rơnoh ƀiă hơđong.

Ră anai, ƀing gơmơi hlăk akŏ pơjing anih pla kơphê pioh sĭ mơdrô djơ̆ tơhnal pơkă tui anih anom sĭ mơdrô či kiăng, amăng anun hơmâo dêh čar Mi, kual Mi kô̆, Japan hăng Hàn Quốc. Samơ̆ kiăng pơđĭ kyar prong amăng djop tơring čar kual Dap Kơdư ră anai khom hơmâo sa rơwư̆ sui thun hloh dơ̆ng. Anŏ kliăng lăng yôm hloh ră anai lĕ, kiăng hơmâo mơnuih hơdôm ding jum, anom bruă laih anun kơnuk kơna ngă hrom khul wai lăng bruă kơphê –kakao laih anun ngă hrom djop sang sĭ mơdrô kơphê pok prong anih brơi pla kơphê djơ̆ hơdră pơtrun sĭ mơdrô.

-Hai, bơni kơ ih hŏ!

Siu H’Mai-Nay Jek: Pơblang