VOV4.Jarai - Mơng bruă rông mơnŭ ƀiă, pioh ƀong đôč, truh ră anai, lu sang anŏ djuai ania Jarai, tơring glông Ia Grai, tơring čar Gia Lai hơmâo pok prong rông mơnŭ lu tui. Amăng plơi hơmâo đang, lan sang prong, lu sang anŏ hơmâo pơđĭ kyar rông mơnŭ prưh lui, jing tŭ yua biă.

Ayong Rčŏm Bly, plơi Del, să Ia Tô, tơring glông Ia Grai, tơring čar Gia Lai jing sa amăng hơdôm boh sang nao hlâo rông mơnŭ prưh amăng đang. Ayong Rčŏm Bly brơi thâo, amăng thun 2019, tơdơi kơ čan mă 20 klăk mơng jơlan hơdră Pơđĭ kyar bơwih ƀong huă - mơnuih mơnam kual mơnuih ƀon sang djuai ƀiă, ñu hơmâo blơi rông rơbêh 200 drơi mơnŭ prưh lui. Tui hăng ayong Bly, mơnŭ ñu prưh lui mơtăm, ƀong rơnăng, arong aroač, ƀong rok, ƀong braih. Mơnŭ dưi sĭ hơmâo mơng 1 kg truh 1,2kh. Ră anai, ayong Bly hơmâo 3 anih blơi mơnŭ mơng sang anŏ, rim blan, sĭ hơmâo năng ai 50 drơi mơnŭ ngă añăm, djru ñu hơmâo thim prăk pơhrui glăi năng ai 5 klăk rim blan.

“Mơnŭ amăng plơi anai ƀing Jarai hơbai ta wơ̆t hăng ƀing yuan gơñu amuaih blơi biă. Yua dah mơnŏng mơnŭ jơman, ƀâo hiam biă. Hơbô̆ bruă rông mơnŭ tui hăng ƀing yuan ta ƀu hơmâo ôh, kơnong prưh lui đôč, hlơi hlơi lêng kơ amuaih blơi. Nua sĭ pơmă hloh mơn, tui hăng mơnŭ yuan rông krư̆ ha anih, 1 kg kơnong hơmâo 50 truh 60 rơbâo đôč, bơ mơnŭ Jarai ta 1 kg hơmâo mơng 110 truh 120 rơbâo prăk”.

Ayong Rčŏm Tâm, să Ia Bă, tơring glông Ia Grai ăt rông mơnŭ prưh lui mơn. tui hăng ayong Rčŏm Tâm, hlâo adih ñu hăng ană plơi rông mă ƀiă đôč, ƀu thâo pơgang klin, gơnam pơkra rai bơwih glăi sang anŏ đôč yơh, ƀu hơmâo prăk ôh. Thun 2020, ayong Rčŏm Tâm tuh pơ plai rông mơnŭ prưh lui amăng đang prong rơbêh 3 ektar, hăng 500 drơi mơnŭ. Tơdơi kơ giăm 4 blan rông, ñu lăng mơnŭ tañ prong, hơdip klă mơn, mơnŭ prong mơng 1,4 truh 1,6 kg/drơi, ba sĭ, kah hĭ prăk čem rông dŏ glăi 20 klăk prăk.

Ăt tui hăng ayong Tâm mơn, bruă rông mơnŭ prưh lui amăng đang huăi glêh đơi ôh, ta pơkra mă anih hơmâo pơbung kiăng mơnŭ ñu hơmâo tơda đĭ pit. Tơhrơi lĕ mơnŭ hyu čoh ƀong phun kyâo, rơnăng jum dar đang, kơnong čem mă mơng mơguah hăng tlam mơmot đôč. Samơ̆, bruă tlâ̆o pơgang brơi mơnŭ ta khŏm lăng yôm, ta khŏm tlâ̆o mơng hrơi blơi mơnŭ glăi rông mơtăm.

“Kâo rông mơnŭ brơi ñu ƀong braih, pơdai, rông pioh ƀong hai. Hlâo adih rông prưh lui ča čot mơn samơ̆ tơdơi anai hmư̆ ƀing apăn bruă mơng khul ngă hmua să pơtô brơi jing kâo rông krư̆, samơ̆ klă tui arăng mơn, brơi ƀong, mơñum ia, tlâ̆o ia jrao pơgang kiăng mơnŭ huăi djơ̆ klin, dưi ba sĭ”.

Yă Nguyễn Thị Giang, Kơ-iăng khua Khul mơnuih ngă hmua tơring glông Ia Grai brơi thâo, bruă rông mơnŭ prưh amăng đang jing hơmâo lu mơnuih ngă tui yua ba glăi prăk lu, djru neh met wa hơmâo prăk pơhrui hơđong. Hơdôm thun rơgao, Khul mơnuih ngă hmua tơring glông hơmâo ngă hrŏm hăng hơdôm anom bruă pơphun pok anih pơtô brơi hơdră rông, pơgang klin kơ mơnŭ, djru brơi neh met wa djru brơi prăk čan kiăng neh met wa pơđĭ kyar anih rông, pơđĭ tui prăk pơhrui, hrưn đĭ ngă pơdrong.

“Hăng hơbô̆ bruă rông mơnŭ prưh amăng đang lĕ neh met wa mơng hlâo adih rông mă ƀiă, čom ƀong đôč. Samơ̆ lơ̆m thâo boh thâo kĭ thuâ̆t rông lĕ neh met wa pơplih tui mơn, thâo mă tŭ hơdôm tơlơi gum djru, thâo pơđĭ kyar bơwih ƀong huă sang anŏ. Hmư̆ hing hơmâo hơdôm boh sang anŏ hlâo adih rông mơng 5 truh 10 drơi đôč, ră anai rông mơng 100 truh 200 drơi. Mơnŭ rông prưh lui amăng đang lĕ mơnong ñu khuă, jơman hloh kơ mơnŭ arăng rông krư̆ ha anih, prăk rông aset hloh mơn. Mă tŭ eh mơnŭ dong pioh ngă kmơk pruai kơ phun pla”.

Tŏ tui jơlan hơdră hrơi anai, ơi Phan Đình Thắm, Khua anom bruă ngă hmua hăng pơđĭ kyar ƀon lan tơring glông Ia Grai, tơring čar Gia Lai amra lăi pơthâo kơ bruă rông mơnŭ pioh sĭ mơdrô amăng plơi pla mơnuih djuai ania ƀiă amăng tơring glông kah hăng hơdôm jơlan bơwih ƀong sui thun pơ anăp dong kiăng neh met wa pơđĭ kyar bruă rông mơnŭ, mơng anun hơmâo lu dong prăk pơhrui amăng sang anŏ.

 - Ơ ơi! Ih dưi brơi ƀing gơmơi thâo sa, dua bruă phun amăng rông mơnŭ ƀơi tơring glông hăng bruă pơđĭ kyar rông mơnŭ amăng kual mơnuih djuai ania ƀiă djru pơđĭ kyar bơwih ƀong huă amăng hơdôm thun giăm anai ?

 - Ơi Phan Đình Thắm: Amăng bruă rông hlô ră anai ƀing gơmơi glăk pơđĭ kyar rông mơnŭ bip, hăng abih tih mrô mơnŭ bip rông ră anai lĕ giăm 240 rơbâo drơi. Sit biă ñu, amăng tơring glông hơmâo lu drông war rông mơnŭ prong hloh, hơmâo pơlir hăng hơdôm anom bơwih ƀong sĭ mơdrô kiăng kơ pơhlôm sĭ mơdrô mơng hơdôm anih rông, hrŏm hăng anun amăng tơlơi gal ră anai neh met wa glăk pơđĭ kyar rông mơnŭ kiăng kơ hơmâo lu dong prăk pơhrui. Laih dong, lơ̆m rông lu neh met wa amra ba sĭ mơdrô kiăng pơhlôm pơđĭ kyar bơwih ƀong huă amăng sang anŏ.

- Ơ ơi, bruă lăi pơthâo tơlơi găn rơgao amăng rông hlô, črâo brơi boh thâo phrâo kơ neh met wa hơmâo tơring glông đing nao ngă tui hiưm pă ñu ?

- Ơi Phan Đình Thắm: Bruă anai, rĭm thun anom bruă ngă hmua kah hăng Anom bruă bơwih bơwang gah ngă hmua hăng hơdôm să ăt pơsur neh met wa pơphun pơtô pơblang, pơtrut pơsur, sit biă ñu lĕ ƀing wai lăng gah hlô rông yua ră anai mơnuih rông hlô mơnong amăng thun blan rông ƀuh klin kman lar hyu, sit biă ñu ayuh hyiăng pơplih sat. Neh met wa kiăng kiăo tui lăng hơdôm bơyan klin kman juăt lar hyu hiưm pă, ƀing apăn bruă gah pơjrao hlô mơnong kiăng djru brơi neh met wa amăng bruă tlâ̆o vaccine, kah hăng djru brơi boh thâo rông hlô mơnong kơ neh met wa.

- Ră anai, mah neh met wa hơmâo laih mrô mơnŭ pioh sĭ mơdrô, samơ̆ dŏ aset đôč. Yua anun gơnong bruă ngă hmua hơmâo hơdôm jơlan gah, hơdră bruă hiưm pă kiăng kơ djru brơi mơnuih ƀon sang kiăng pơđĭ kyar rông mơnŭ hơđong kjăp, djru brơi neh met wa hrưn đĭ mơng bruă anai ?

- Ơi Phan Đình Thắm: Thun 2002, Gơnong bruă ngă hmua ăt gum hrŏm hăng anom bruă bơwih bơwang mơng jơlan hơdră boh thâo măi mok phrâo, ră anai ƀing ta glăi pơđĭ kyar rông mơnŭ, pơjing hơbô̆ bruă rông lông lăng mơnŭ H’mông  gah tơgŭ phun kyâo pơtâo amăng plơi pla, ƀơi hơdôm să, tơring kual. Hăng hơdră rông tui anai mơ̆ sit biă ñu rông mơnŭ tơdah neh met wa thâo mă yua boh thâo phrâo, dua dong lĕ bruă rông kiăng đing nao drông war, tlâo dong lĕ pơhlôm klă amăng pơgang klin kman, kâo pơmĭn bruă rông mơnŭ amra ba glăi boh tŭ yua prong pin. Rĭm thun ƀing gơmơi ăt djru brơi neh met wa mơng jơlan hơdră čan prăk ngă đang hmua mơng tơring glông. Rĭm thun ƀing gơmơi pơjing hơbô̆ bruă rông mơnŭ amăng djop dă, tơring kual. Lơ̆m hơdôm hơbô̆ bruă anai ba glăi tŭ yua, ƀing gơmơi amra pok prong djru brơi neh met wa rông hlô klă hloh samơ̆ ba sĭ mơdrô ăt hơđong mơn kơ neh met wa. Sit biă ñu ƀing gơmơi pơlir hơbit hăng sa, dua boh anom bơwih ƀong sĭ mơdrô kiăng djru brơi bruă sĭ mơdrô abih hlô rông mơng neh met wa.

- Hai, bơni kơ ih hŏ!

Siu H’Mai - Siu Đoan: Pơblang