VOV4.Jarai - Hơdôm thun giăm anai, kơphê hmư̆ hing Việt Nam pơphun hơmâo anih sĭ blơi kơphê ƀơi rŏng lŏn tơnah lăp đing nao, wơ̆t hăng anih hna kơphê ƀơi hơdôm boh dêh čar juăt blơi ruah. Tơlơi anai, ăt pok tơlơi gêh gal sit nik dưi mut pơ anih sĭ mơdrô kơphê rŏng lŏn tơnah mơng kơphê Việt Nam lăi hrŏm hăng Dak Lăk lăi hơjăn. Anai ăt jing thun blan ngă bruă mơng glêh tơnap truh kơ hơmâo tŭ mă tơlơi klă hiam mơng ƀing gir ba kơphê Việt Nam hmư̆ hing pơ jar kmar.                             

Hrŏm hăng anăn hmư̆ hing jing anom bruă 4 thun mơtăm dong amăng mrô 3 pơplông kơphê jơman Việt Nam, hơdôm mơta gơnam mơng Kông ti TNHH Minudo Farm-Care Dak Lăk ăt hơmâo lu mơnuih blơi, hna amăng hăng gah rơngiao dêh čar ruah mă jing kơphê jơman, hmư̆ hing hơmâo lu mơnuih amuaih blơi hloh. Kiăng dưi hơmâo tơlơi phara anai, ơi Lê Đình Tư, Khua kông ti TNHH sa ding kơna Minudo Farm-Care lăi, anai jing boh than mơng bruă tuh pơ plai bơwih ƀong klă, ngă bruă tŏng ten, anih phun ñu lĕ mơng hơdôm blah đang pla rông gơnam prong. Ƀơi anun hơmâo pơƀut lu tơlơi kah hăng: djuai kơphê lăp hăng lŏn adai, ayuh hyiăng, rông pla hơdjă truh kơ bruă pĕ hai hơmâo ruah mơn, pơkra hai klă mơn. Ƀơi anai khŏm kiăng ƀing hơmâo pran jua ngă bruă gir, kiăng khăp kơ bruă pơkra kơphê kah mơng dưi.

“Lơ̆m ngă tui tơlơi pơkă Rainforest Alliance (glai hơjan nhiệt đới) khŏm wai lăng tŏng ten ba pơmut ia hiam, anŏ klă rông phun pla mơng blung. Anŏ klă ăt kah hăng pran jua ngă bruă mơng mơng ană mơnuih mơn. Ñu khŏm hơmâo djŏp ia hiam rông phun pla kah mơng jơman. Ayuh hyiăng lŏn adai, abih bang lêng kiăo tui sa hơnong pơkă rơđah rơđông”.

Ăt anăp nao pơđĭ kyar kơphê jơman mơng blung a mơtăm anun Anom ngă ƀong hrŏm Ea Tân, tơring glông Krông Năng gir ĕp jơlan nao phrâo. Rơngiă 3 thun hrŏm hăng mơnuih ngă hmua ngă giong hơdră pơkra kơphê jơman, ră anai Anom ngă ƀong hrŏm hơmâo pơplih laih, pơkra rai kơphê klă, hơmâo mă pri prong amăng hơdôm wơ̆t pơplông kơphê jơman hmư̆ hing pơphun ƀơi dêh  čar ta. Ơi Nguyễn Trí Thắng, Khua anom ngă ƀong hrŏm Ea Tân brơi thâo, mơnuih ngă hmua jing pô blung a pơsit anŏ klă kơ abih bang bruă pơkra rai gơnam hơmâo nua, yua hnun, anom ngă ƀong hrŏm pơƀut prăp lui tơlơi thâo, tơlơi rơgơi kơ hơdôm boh sang anŏ ngă hrŏm, kiăng pơkra rai kơphê klă, hơđong kơjăp:“Găn rơgao 4 bơyan gum hrŏm mơng mơnuih ƀon sang hăng anom ngă ƀong hrŏm lơ̆m pơkra kơphê jơman jai hrơi pơplir hloh, gơñu ƀuh tơlơi gơgrong bruă mơng ƀing gơñu hăng kơphê laih anun gơñu ƀuh amŏ klă mơng kơphê hmư̆ jing jơman ba glăi, mơng anun rơngiao kơ hơdôm boh sang gum hrŏm pơkra kơphê hăng ƀing ta lĕ pô pơkŏn ăt hor mut hrŏm mơn”.

Tui hăng Khul mơnuih ngă kơphê Buôn Ma Thuột, kơphê jơman, hơmâo anăn hmư̆ hing kơnong hơmâo 1-2% mrô kơphê ƀơi rŏng lŏn tơnah, lu biă ñu lĕ Arabica, samơ̆ nua ñu ba glăi năng ai 25%. Ră anai hơmâo laih mơn sa, dua anih blơi kơphê Robusta anun Việt Nam amra dưi găn rơgao tơlơi tơnap, dưi pơđĭ kyar gơnam anai. Bruă ba kơphê Việt Nam jing kơphê hmư̆ hing jơman ăt bưp ƀu ƀiă ôh tơlơi tơnap, lơ̆m anăn kơphê hmư̆ jing phrâo đôč hăng ƀing pơkra kơphê amăng dêh čar, samơ̆ hăng hơdôm boh than hơmâo ngă, ƀing hor kơ bruă pơkra kơphê jơman ăt hok mơ-ak, kơnang kơ hrơi blan pơ anăp anai mơn.

Kah hăng gơmơi hơmâo lăi pơthâo laih, črăn hơdră anai hơmâo tơlơi gum hrom mơ̆ng Nai prin tha Trịnh Đức Minh, Khua Khul kơphê Ƀuôn Ma Thuôt, bơ ră ruai lăi nao anŏ gêh găl mơ̆ng kơphê jing mơnong sĭ mơdrô yôm mơ̆ng Việt Nam.

-Ơ nai prin tha Trịnh Đức Minh, rơkâo kơ ih lăi pơthâo yak ngă tui mơ̆ng bruă kơphê gơnam sĭ mơdrô yôm Việt Nam ta truh mông anai hiư̆m pă ?

-Nai prin tha Trịnh Đức Minh: Sit lăi nao kơ bruă kơphê gơnam sĭ mơdrô phara biă mă mơ̆ng Việt Nam lĕ blung hlâo khom ĕp lăng ƀing ta yak nao amăng anih sĭ mơdrô kơphê kaih biă pơkă hăng rŏng lŏn tơnah, sit nik ñu lĕ thun 2018 truh ră anai đôč. Tơdah lăng nao kơ abih bang khul ngă bruă pla kơphê mơ̆ng mơnuih ngă hmua pô pla ƀơi kual ngă kơphê truh pơ mơnuih blơi yua, ta kiăng lăi mơnuih mơñum kơphê hăng sang bruă nao hrom ba măi mok, gơnam yua mă bruă, pơkra ming sĭ mơdrô lĕ khul anun truh ră anai ƀơi Việt Nam ƀu ƀiă ôh. Hơdôm hơpluh rơbâo čô mơnuih ngă bruă, kâo pơmin, khul anun yơh prong laih anun jai hrơi prong tui.

-Hrup hăng ih lăi anun rơnoh kơphê gơnam sĭ mơdrô phara biă mă Việt Nam ta pơjing rai, hlăk dŏ ƀơi hnong pơpă ơ ơi ?

-Nai prin tha Trịnh Đức Minh: Dua dơ̆ng lĕ, kơ rơnoh kơphê yôm phara mơ̆ng ƀing ta pơkra, kơnong rơnoh kơphê jơman hiam hnong 80 puang pơngŏ, djơ̆ thun dưi ngă lu hloh lĕ thun 2022 kơnong 150 tơn, kơnong yap mă hơdôm sang bruă mơ-it nao pioh pơplông đôč. Dŏ ha mơkrah ƀu hơmâo mơ-it nao tơhnal pơkă lăng pioh pơplông ôh, sit năng ai ăt hơmâo năng ai 150 tơn dơ̆ng. Abih bang kơphê jơman djơ̆ tơhnal pơkă 80 puang pơngŏ mơ̆ng Việt Nam thun 2022 hơmâo năng ai 300 tơn đôč. Dŏ lu kơphê aka ƀu hiam klă, djơ̆ hnong pơkă ôh, anun lĕ pơpha anih sĭ mơdrô amăng dêh čar Việt Nam, pơpha glông ngă anih sĭ mơdrô ñu amra yôm biă mă, dưi ngă mơ̆ng 70-80 puang truh hơdôm hơpluh rơbâo tơn ñu kơnong djơ̆ hăng anih sĭ mơdrô amăng Việt Nam laih anun rŏng lŏn tơnah yua kơ nua rơgêh ƀiă. Kâo pơmin anun lĕ tơlơi pơgôp hrom yôm biă mă sit ngă bruă kơphê gơnam sĭ mơdrô yôm phara.

-Hơdôm hơpluh rơbâo čô mơnuih ngă hrom khul sĭ mơdrô kơphê jơman, samơ̆ hnong kơphê anun kơnong 300 tơn. Tui anun yơh, rơnoh sĭ mơdrô lăp hăng hơdôm rơnoh tuh pơ alin mơ̆n hă?

-Nai prin tha Trịnh Đức Minh: Kơ rơnoh sĭ mơdrô, pơƀut glăi boh tơhnal hơdôm thun rơgao lĕ kơnong kơphê asar krô laih sĭ mơdrô tuai hluai amăng hrơi blan ba pơdah pơplông, pơkă hăng rơnoh kơphê sĭ mớdrô tơđar pơmă hloh mơ̆ng 2-5 wơ̆t. Tơlơi anun, rơnoh mơnuih ngă hmua sĭ kơphê asar krô đôč. Khom thâo krăn rơnoh yôm anŏ kơphê jơman biă mă tơl truh kơ mơnuih yua, pô mơñum kah thâo rơnoh yôm pơmă hơdôm wơ̆t. Tui hăng tơlơi jŭ yap hrom mơ̆ng rŏng lŏn tơnah lĕ ñu pơmă đĭ hloh 10 wơ̆t mơtam. Bơhmutu, 1 kg kơphê asar krô djuai kơphê jơman rơnoh 300 rơbâo prăk, samơ̆ ƀơi anih sĭ mơdrô ia kơphê sa kơčok kơphê jơman mơ̆ng 60-80 rơbâo prăk, sa kg mơnuih pla kơphê dưi hơmâo, pơjing rai hơdôm hơpluh kơčok ia kơphê arăng mơñum. Kâo kiăng lăi rơđah tơlơi anun yua dah lăi đôč kơphê jơman sĭ mơdrô asar kơphê krô, aka ƀu ƀuh ôh rơnoh ñu đĭ hơdôm hơpluh wơ̆t tơdơi kơ anun, anun yơh rơnoh lăp đing nao.

-Tui anun truh mông anai anŏ pleh ploh rơnoh kơphê jơman Việt Nam pơkă hăng rŏng lŏn tơnah hiư̆m pă ?

-Nai prin tha Trịnh Đức Minh: Kơ anŏ pleh ploh ñu ta lăi klah čun mă tui anai, hăng kơphê če, ƀudah Arabica jơman biă mă arăng lăi, truh kơ 84 puang, ƀing ta aka ƀu hmao hăng jar kmar ôh, jar kmar truh 90 puang, ƀơi anŏ lu hloh kơ anun. Samơ̆, kơnong kơphê Robusta kơphê juăt pla lu ră âni, kơphê jơman mơ̆ng Việt Nam pơkă hăng rŏng lŏn tơnah hơdôm thun rơgao Việt Nam ta jŭ yap pơkă kơnong 84 puang. Lơ̆m mă tơhnal pơkă mơ-it nao kơ jar kmar arăng pơtong glăi rơbêh, truh kơ 84,5 puang, ƀơi anŏ rơgoh hơdjă hloh đĭ truh 86 puang. Hơmâo mơ̆n kơphê ba sĭ pơ Boston dêh čar Mi hăng dêh čar Italia phrâo anai, kơphê Robusta Việt Nam ta 84 puang pơngŏ. Ta dưi lăi, kơphê Robusta ƀing ta anŏ jơ,an bơkơnar hăng jar kmar mơ̆n. Ƀing ta hơđong yơh pla pơjing kơphê Robusta ia jơman ba nao pơhno hăng rŏng lŏn tơnah, anun lĕ tơlơi pơhno tơpă mơ̆ng Việt Nam.

-Truh ră anai 5 thun laih, lăp mơak mơ̆n. Kiăo tui jơlan ngă bruă aka ƀu sui lơi tui anun, hiư̆m lĕ djop yơh tơlơi čang rơmang kơphê jơman ta hăng djru hrom pơpha glông anih sĭ mơdrô kơphê Việt Nam hăng abih bang ?

-Nai prin tha Trịnh Đức Minh: Hơmâo sa tơlơi pơtong glăi amăng bruă pla hăng sĭ mơdrô kơphê jơman dŏ prong gêh găl, hăng kơphê Robusta. Mơta sa pơblang tong ten anih anom sĭ mơdrô kơphê jơlan mơ̆ng rŏng lŏn tơnah ƀuh lu mơnuih blơi yua pơblih mơ̆ng juăt mơñum kơphê Robusta jơman hloh, pioh yua phun. Yua kơ tơlơi bơwih ƀong huă amăng rŏng lŏn tơnah dŏ lu tơlơi tơnap tap, rơnoh kơphê Robusta rơgêh ƀiă lăp hăng lu mơnuih dưi blơi. Yua kơ anun mơ̆n djru djop brơi anih anom sĭ mơdrô hrom hơdôm thun djơ̆ klin Covid tơnap tap. Ƀing tuai blơi kơphê tong ten hloh tơdơi kơ abih Covid lĕ gơñu ăt mơñum kơphê anai mơ̆n. Amăng thun 2022, tơdơi kơ pơplông kơphê jơman hloh Việt Nam lĕ bruă sĭ mơdrô kơphê amăng rŏng lŏn tơnah kơphê Việt Nam sĭ mơdrô amuñ mơ̆n, nua djơ̆ lăp, bruă rŭ glăi anih anom sĭ mơdrô amăng dêh čar ăt kah hăng rŏng lŏn tơnah hmar biă mă. Tui hăng ƀing gơmơi thâo, lu mơnuih pla hăng pơkra ming tơpung kơphê jơman hloh amăng ƀôn prong Hồ Chí Minh, Đà Nẵng hăng Hà Nội.

-Ngă hiư̆m pă kơphê jơman khom hơmâo tơlơi pơtô hrăm ngă tui, pơtô mơ̆ng mơnuih ngă hmua truh pơ mơnuih ƀhu kơ-uă jing tơpung hăng liah mơñum lăng ia kơphê, Nai prin tha rơkâo kơ ih lăi pơthâo brơi hơdră pơtô hrăm pơkra kơphê jơman hăng hơmâo rơnoh yôm ñu hơmâo anŏ phara mơ̆n hăng hơdră anom bruă pơsur ngă hmua juăt pơtô ?

-Nai prin tha Trịnh Đức Minh:  Lăi nao kơ bruă pơtô hrăm lĕ ñu prong biă mă, pơ anai ƀing ta kơnong lăi nao pơtô ngă hiư̆m pă pla hăng pơjing rai kơphê jơman đôč, kơnong pơtô hrăm mơnuih ngă hmua. Anai lĕ bruă ngă tơnap tap hăng aka ngă ôh. Hlâo khul kơphê pok anih pơtô hrăm, ƀing adơi ayong ngă bruă nao hlâo jak iâu nai pơtô mơ̆ng dêh čar tač rơngiao glăi pơtô, pok anih pơtô 2 boh anih hrăm, sa anih 25 čô mơnuih hrăm. Mơ̆ng thun 2020 truh ră anai pok 6 anih laih, sa boh anih mơ̆ng 15-20 čô mơnuih hrăm. Hrom hăng lu tơlơi pơtô, lu phung mơnuih hrăm, pok pơ lu anih hrăm phara soh. Sit pok anih pơtô pơkra ming tơpung kơphê, kar ia kơphê sĭ mơdrô ñu črăn biă mă brơi kơ lu sang bruă ruah mă črăn hrăm yua kơ tui hluai črăn bruă hlăk ngă, anih gơñu hlăk hơmâo tañ thâo hăng glăi ngă tui mơtam.

 Bruă kơ-uă jing tơpung kơphê laih anun jêk amăng kơdung, črô̆ amăng hruh, pơkra ming kơphê thu hơdjă, kơphê mơsah mơñum mơtam laih anun hơdră răk pioh, wai pơgang, khom hơmâo hơdră lăp djơ̆. Pơtô hrăm wơ̆t mơnuih ngă hmua laih anun mơnuih hna kơphê hăng sĭ mơdrô ia kơphê thâo hluh jơlan phun. Hơdôm anih hrăm tui anun abih 5-6 hrơi, pơtô brơi thâo hơdôm tơlơi phun ñu abih 2 hrơi, samơ̆ tơdơi anai khom pơtô pơtlep anih lu phung mơnuih mă bruă hrăm hrom.

-Tui anun kiăng kiăo tui bruă kơphê jơman, rơngiao kơ tuh pơ alin gơnam yua mă bruă, khom hơmâo hmua đang prong hiư̆m pă, hơdôm anih hrăm mơ̆ng phun truh pơ tơdŭ, dưi pok sa  boh anih sĭ mơdrô kơphê jơman biă mă ñu ?

-Nai prin tha Trịnh Đức Minh: Khom hrăm abih 4 anih. Anih pơkra ming ia kơphê, hơdră hrăm kơ-uă asar kơphê, anih hrăm ba kơphê anun hna, djă pioh răk lui, kiăng anŏ jơman dŏ hnong. Giong hna khom ngă djơ̆ hơdră djă pioh, hơmâo lu hơdră bơwih brơi kơ mơnuih blơi kơphê. Laih anun hrăm anih lông liah ia kơphê, wơ̆t hăng phin djŏng ia kơphê hai ăt khom hrăm mơ̆n, kar ƀudah djŏng ia kơphê hiư̆m pă, khom thâo laih anun liah lăng ia kơphê jơman laih hă aka khom hrăm soh thâo.

-Hnun hă, bơni kơ ih nai prin tha Trịnh Đức Minh.

Siu H’Mai-Nay Jek: Pơblang