Mơng pla, bơwih brơi pơgang dlai kyâu hăng mă yua gơnam mơng dlai tlô lu sang anô̆ ƀu djơ̆ kơnong kơ hmâo tơlơi hơdip hơđong, pơdrŏng đĭ ôh mơ̆ ñu dô̆ djru kơ bruă pơgang dlai tlô dong.

Nao pơ̆ plơi pla amăng să Yên Khoái, tơring glông Lộc Bình, tơring čar Lạng Sơn pơ̆ hơpă leng kơ ƀuh ia mơtah đut mơta lăng mơng dlai tlô. Anun lĕ hơdôm blah đang kyâu hngô dưi hmâo neh wa djop djuai ania Tày, Nùng pla tui hơdôm rơwang bruă mơng Kơnuk kơna. Dŏng ƀơi krah plơi Chi Ma, ayong Hoàng Văn Bảy črâo tơngan nao gah tơkai čư̆ Mẫu Sơn hmâo kual kyâu hngô mơtah gôm, anun lĕ dlai kyâu hngô mơng sang anô̆ hăng sa čô gơyut anăn Lê Văn Môn hăng abih bang kual lŏn prong giăm truh 17 ektar. Hlâo kơ thun 2002, abih bang kual dlai kyâu hngô anai lĕ lŏn lui lơi hong, rơnoh dơnung prong lăih anun giăm hăng guai dêh čar dong anun ƀu pla phun hơget ôh, yua anun ñu hmâo jak gơyut ñu pla phun kyâu hngô. Tơdơi kơ 20 thun, kual lŏn dlai kyâu hngô hmâo mă kơtăk laih pioh sĭ:

 “Ƀu hmâo pơmin pla kyâu hngô kiăng hmâo bôh tơhnal tui hăng anai ôh. Tal blung a kâo kơnong kơ pơmin lĕ mơnuih amăng plơi pla khom hmâo sa rơwang dlai kyâu pioh hyu mă djuh kiăng amuñ ƀiă, ƀu djơ̆ kơnong kơ hyu dlai kyâu arăng ôh. Tui anun dua adơi ayong mơng jak iâu nao pla mơ̆ ăt giăm hăng dêh čar Khac mơn, sa čô nao ăt huĭ mơn, anun jak dong gơyut nao hrom pla kyâu. Rim wot nao kuah mă kơtăk, sa blan hmâo mơn rơbêh kơ pluh klăk prăk”.

 Neh wa ƀơi plơi Chi Ma lŏn hmua ia ƀiă, biă ñu lŏn dlai, yua anun sang anô̆ hơpă leng kơ hmâo dlai kyâu hngô, sang anô̆ pla lu lĕ rơbêh kơ pluh ektar, sang anô̆ ƀiă lĕ ăt hmâo mơn mơng 1 truh 2 ektar. Hngô lĕ djuai phun amuñ pla, klă hăng ayuh hyiăng lŏn drŏn ƀơi anai anun phun ñu čăt bluh đĭ hiam. Kiăng mă yua kơtăk hngô ba glăi bôh tơhnal ayong Hoàng Văn Bảy brơi thâo:

 “Ră anai kơnong kơ mă ktăk đôč. Rim hrơi mơguah kâo kuah mă kơtăk sa dua jơlan sa phun laih anun dưm kơdung gah yŭ, kơtăk rô mă pô dơ̆ bă lĕ kâo hyu pơhrui mă, samơ̆ kuăh giong kơnong kơ hmâo mă ƀiă ia hơjan thơ ăt ngă răm abih mơn, khom lăng wot hăng hyu hyiăng”.

Gơnang kơ mă kơtăk hngô sang anô̆ ayong Hoàng Văn Bảy hăng lu sang anô̆ pơkon amăng plơi Chi Ma hmâo pơdŏng laih sang dô̆ klă hiam, blơi prăp hmâo djop gơnam mă yua pơmă prăk amăng sang anô̆.

Ƀơi plơi Nà Vang, să Bính Xá, tơring glông Đình Lập hmâo sang anô̆ yă Hoàng Thị Thân lĕ sa amăng hơdôm bôh sang ba jơlan hlâo pơđĭ kyar bơwih ƀong pơplih dlai tlô. Rơbêh kơ 20 thun hlâo adih gơnang kơ čơkă mă bruă jao pơgang mơng Plah tơsiong đang hmua 641, Grŭp bơwih ƀong – pơgang lŏn ia mrô 338 sang anô̆ ñu čơkă bơwih brơi pơgang rơbêh kơ 30 ektar đang kyâu hngô, dô̆ glăi sang anô̆ pla mă dong 10 ektar, amăng anun hmâo 16 ektar đang kyâu hngô hmâo mă kơtăk mơng hơdôm thun hăng anai laih:

 “Tơlơi bơwih ƀong biă ñu hluai tui kơtăk hngô, ăt hmâo mơn ƀơƀiă ngă hmua ia samơ̆ ƀu lu ôh. Mă kơtăk amuñ hloh lom ngă hmua ia, rim hrơi hyu reh ƀơi phun anai sa wot kah hăng kơtăk kơ su. Ƀu djơ̆ kuah giong hmâo mơtăm ôh, kuăh hmâo 20 hrơi anun kah mơng dưi pơhrui glăi sa wot. Rim phun năng ai ñu rơbêh kơ rơma tuh gram, hmâo phun lĕ rơbêh kơ dua tuh gram đôč ƀudah hmâo phun đa hmâo rơbêh kơ sa kg. 20 hrơi ta pơhrui hmâo mơn năng ai ñu mơng 5 truh 7 tạ”.

Hngô lĕ djuai phun pla sui thun kah mơng dưi mă kơtăk (phun hmâo kơtăk khom rông rơbêh kơ 10 thun kah mơng hmâo). Kah hăng sa dua djuai phun pla pơkon, hơdôm thun blung a lom phun hngô dô̆ anet ăt khom bơwih brơi mơn:

 “Thun blung a khom bơwih brơi 3 wot hyu jah agaih sur lŏn, bơ̆ thun tal 2 nao jah ăt khom 3 wot mơn, truh thun tal 3 jah dô̆ năng ai ñu 2 wot, thun tal 4 ƀu kiăng jah dong tah. Pioh tui anun giong yơh, hơdôm thun ta nao jah rok jum dar phun kyâu, hmâo phun đa ƀu hmâo rok dong tah. Phun hngô anai juăt ñu lĕ phun ñu prong hlung hla ƀơi lŏn giăm phun ñu. Biă ñu lŏn ƀơi anai rơ-ŏt, laih anun ƀu hmâo hlăt pơčrăm ôh”.

Să Bính Xá, gah să tơnap tap, hmâo 14 bôh plơi, rơbêh kơ 600 boh sang anô̆ mơnuih ƀôn sang 3.200 čô mơnuih, abih bang lŏn hmâo hơđăp mơng să rơbêh kơ 143 km2, amăng anun lŏn ngă hmua ia kơnong kơ rơbêh kơ 200 ektar, dô̆ glăi lĕ kơdư čư̆. Lu thun rơgao, să dưi tuh pơplai mơng hơdôm jơlan hơdră rơwang bruă pla kyâu kah hăng: rơwang bruă Việt – Đức, 327, rơwang bruă 661... anun kơdư čư̆ hmâo gôm mơtah abih laih, amăng anun biă ñu lĕ kyâu hngô. Ơi Đặng Đình Đức, Khua git gai Ping gah, Khua Jơnum min mơnuih ƀôn sang să Bính Xá brơi thâo, bơwih ƀong mơng neh wa ră anai mă kơtăk hngô yơh phun ñu:

 “Đơ đam să abih bang đang hngô hmâo năng ai ñu 8000 ektar, pơhrui glăi mơng mơnuih ƀôn sang lĕ pơhlôm mơn tơlơi hơdip mơda, rim sang hơnong ñu mơng 2-3 ektar, ră anai hmâo prăk pơhrui glăi rim thun hmâo mơn mơng 200-300 klăk prăk, kơtăk hngô mơ̆ pơmă thơ mơnuih mă bruă klă hloh. Kơtăk hngô lĕ sa dua sĭ kơ Khač, sa dua lĕ sĭ kơ hơdôm sang bruă ƀơi Lộc Bình”.      

Ƀơi Lạng Sơn ră anai Lộc Bình hăng Đình Lập lĕ dua bôh tơring glông hmâo dlai hngô prong hloh, yap him lăng mrô kơtăk hngô rim thun hmâo mơng 4000-4500 tơn. Bruă mă kơtăk, triăng bơwih brơi hăng pơgang dlai hngô lĕ sa hơdră bơwih ƀong djru neh wa djop djuai ania ƀơi hơdôm bôh plơi hrŏ trun ƀun rin tañ hăng kơjăp phik amăng hơdôm thun jê̆ hăng anai./.