Djop anom bruă amăng tơring čar hơmâo ngă hrom djop tơring glông pơblih phrâo hơdră pôr pơthâo, pơtô lăi, kiăng pơđĭ tui tơlơi thâo hluh kơ mơnuih ƀôn sang, djru hrom ngă hrŏ ƀiă tơlơi truh rơdêh pơjrom.

Tiên Yên lĕ tơring glông kual čư̆ siăng hơmâo lu mơnuih ƀôn sang djuai ƀiă dŏ. Hlâo adih, amăng tơring glông hơmâo na nao tơlơi mơnuih ƀôn sang đĭ rơdêh thut ƀu klum đuăn pơgang akŏ ôh, mơñum tơpai, ƀiêr, pơgiăng mơnuih rơgao mrô pơkă….Ƀơi anăp kơ tơlơi anun, kông an tơring glông Tiên Yên hơmâo pơkra hơdră pơtô pơblang kơ djop să, plơi pla amăng tơring glông, hăng lu hơdră pơtô ba, kah hăng : Pơtô kơ tơlơi rơnuk rơnua jơlan glông amăng mông jơnum ƀơi să, plơi pla ; kơnang kơ hơdră pôr pơthâo tơlơi pơhing pôr hăng mikrô, čih păng bơnal, in pơkra hră pơar anet hyu ƀơk pơpha truh pơ mơnuih ƀôn sang djă hyu, pơdah hăng rup, hăng video, pơblang amuñ thâo hluh djơ̆ găl hăng tơlơi phiăn, tơlơi juăt mơnuih ƀôn sang ; lăi pơthâo hăng khua mua gong gai kơnuk kơna pơphun hyu pơtô kơ tơlơi phiăn jơlan glông djop tơring, kual.

Kông an tơring glông Tiên Yên ăt ngă hrom Khul khua mua pơgang tơlơi rơnuk rơnua jơlan glông tơring čar, kông ty Honda Việt Nam pơphun anih pơtô hơdră mơgăt rơdêh djơ̆ hloh, rơgơi hloh, mơgăt rơdêh kiăng hơđong rơnuk rơnua rô nao rai, pơtô brơi kơ 80 čô mơnuih djuai ƀiă hrăm. Amăng mông hrăm, arăng pơtô kơ ƀing hrăm lu tơlơi phiăn kơnuk kơna kơ rơnuk rơnua rô nao rai ƀơi jơlan glông hăng tơlơi pơtrun bơtơhmal pô ngă soh hăng hơdôm tơlơi mơnuih ƀôn sang juăt ngă soh lu, amăng anun lăi nao tong ten hơdôm bruă juăt ngă, ba truh soh glăi hăng hơmâo tơlơi truh rơdêh pơjrom kah hăng đĭ hmar đơi, đĭ rơdêh lơ̆m măt tơpai laih….

Thiếu tá, Nguyễn Đức Tùng, Kơ-iăng Khua anom tơhan pơlih jơlan glông, kông an tơring čar Quảng Ninh brơi thâo :

« Tơlơi kiăng lĕ pơtô pơblang truh pơ mơnuih ƀôn sang thâo hluh sit rô nao rai ƀơi jơlan glông, khom klŭm muk kaih pơgang akŏ, ƀơi hơdôm jơlan anet lĕ kơniă nao rai đĭ rơdêh hmar, blă tă tăn, hră pơar rơdêh ƀu djop ôh, hăng tơlơi čang rơmang kiăng ba glăi tơlơi rơnuk rơnua kơ mơnuih ƀôn sang ».

Tui hăng mrô rơnoh mơ̆ng Anom bruă Djuai ania tơring čar Quảng Ninh, amăng tơring čar hơmâo 162 rơbâo 500 čô mơnuih ƀôn sang djuai ƀiă, dưm dưm hăng rơbêh 12% mrô mơnuih ƀôn sang amăng tơring čar. Ƀơi hơdôm anih anai, tom hơmâo lu wơ̆t ngă soh tơlơi phiăn jơlan glông nao rai kah hăng : Đĭ rơdêh ƀu klŭm đuăn pơgang akŏ, pơgiăng mơnuih rơgao mrô pơkă, đĭ hmar, blă tă tăn, boh nik  tơdơi kơ jơlan nao rai amăng kual čư̆ siăng dưi tuh pơ alin pơkra ming hiam, kiăng gêh găl kơ mơnuih ƀôn sang rô nao rai. Ăt yua kơ hnun mơ̆n lu mơnuih đĭ rơdêh ƀu ngă djơ̆ tơlơi phiăn jơlan glông, đĭ hmar, seng nao rai tơl hơmâo tơlơi truh rơdêh pơjrom hĭ.

Kiăng plai ƀiă, pơgăn hơmâo tơlơi truh rơdêh pơjrom amăng kual mơnuih ƀôn sang djuai ƀiă, thun blan rơgao, lu anom bruă kơnuk kơna hăng lu tơring čar pok pơhai lu hơdră kiăng pơđĭ tui tơlơi thâo hluh, mơgăt rơdêh djơ̆ hơdră brơi kơ mơnuih ƀôn sang. Hrom hăng anun, pơtô pơblang lu tơlơi pơhing pôr amăng brô̆, pơdah rup truh pơ să, plơi pla, ƀôn ƀut, ƀing tơhan kơnuk kơna khom nao tơl sang ƀing tha plơi mơnuih arăng đăo kơnang.

Ƀơi tơring glông Ba Bể, lĕ tơring glông kual ataih, hơmâo lu mơnuih ƀôn sang djuai ƀiă. Hlâo adih, tơlơi pơhing rơnuk rơnua jơlan glông amăng tơring glông tơnap tap biă mă, boh nik ñu jơlan glông amăng plơi pla, mơnuih ƀôn sang djuai ƀiă đĭ rơdêh ƀu klum đuăn pơgang akŏ ôh, pơgiăng mơnuih rơgao mrô pơkă, mơñum tơpai, ƀiêr….sit mơgăt rơdêh. Ƀơi anăp kơ tơlơi anun, tơhan pơlih jơlan glông gah kông an tơring glông hơmâo kơtưn lu hơdră, amăng anun hyu pơtô pơblang kiăng mơnuih ƀôn sang thâo hluh ngă tui djơ̆ tơlơi phiăn pơgang tơlơi rơnuk rơnua jơlan glông.

Grup tơhan pơgang jơlan glông-rơnuk rơnua mơnuih mơnam,  gah kông an tơring glông hơmâo dăp hơdră hyu pơtô tơl să, plơi pla; pơtô djop khul grup mơnuih mơnam; phung tơdăm dra, anom bruă kơđi čar; pơtô pôr jua pơhiăp, pơdah rup, video amuñ thâo hluh djơ̆ găl hăng tơlơi phiăn rĭm djuai ania; lăi pơthâo khua mua gong gai kơnuk kơna pơphun rŭi hyu pơtô pơblang pơgang rơnuk rơnua jơlan glông…..Mơ̆ng anun, mơnuih ƀôn sang thâo hluh lu ƀiă hăng ngă tui djơ̆ tơlơi pơtrun pơgang rơnuk rơnua jơlan glông.

Khua anom bruă djuai ania tơring čar ăt ngă hrom hăng jơnum min mơnuih ƀôn sang djop  anih pơ Đầm Hà, Tiên Yên, Móng Cái pơphun 6 wơ̆t jơnum hyu pơtô pơblang, pôr pơthâo tơlơi phiăn rơnuk rơnua jơlan glông brơi kơ rơbêh 200 čô mơnuih arăng đăo kơnang, khua plơi, tha ƀôn, amăng mơnuih djuai ƀiă. Amăng anun, kơnang kơ tơlơi ră ruai, tơlơi mă bruă hơmâo sit nik, čih amăng hră pơar anet hyu pơpha brơi pơđok tơlơi phiăn kơnuk kơna, pơtô brơi anŏ pơkă phrâo amăng Hră pơtrun mrô 100/2019/NĐ-CP mơ̆ng kơnuk kơna pơkă brơi bơtơhmal đŭ prăk tơlơi soh ƀơi jơlan glông hăng rơdêh treng. Mơ̆ng anun, djru mơnuih ƀôn sang thâo hluh tong ten tơlơi pơtrun mơ̆ng kơnuk kơna, ngă tui djơ̆ tơlơi phiăn jơlan glông.

Sa amăng hơdôm boh yôm phun dưi đing nao lĕ, Khul git gai pơgang rơnuk rơnua jơlan glông tơring čar Quảng Ninh lĕ pok anih pơtô brơi hơdră djru mơnuih hơmâo tơlơi truh ječ ameč, lơ̆m aka ƀu hmao ba nao pơ sang ia jrao, kiăng plai ƀiă kơtang tui hlâo kơ truh pơ sang ia jrao, pơhrŏ ƀiă ruă nuă, răm ƀăm. Tui hăng anun, mơnuih ƀôn sang hơmâo ƀing djru pơtô pơblang brơi hơdră pơjrao ječ ameč jăng jai ƀơi anih hơmâo tơlơi truh, hơdră pơgiăng nao mơnuih ruă, rơka lơ̆m pơjrom, bơrơbuh rơdêh, kiăng huăi hŭi rơhyưt kơ tơlơi hơdip.

Ơi Hà Bá Linh, Khua git gai ping gah, Khua plơi Trại Giữa, Đầm Hà, Quảng Ninh brơi thâo: Lơ̆m plơi jak iâu ngă tui hơdră rơguăt rô nao rai ƀơi jơlan glông, lu mơnuih ƀôn sang dong yua mơtam. Ƀuh rơđah, phrâo anai, hlâo kơ mut thun hrăm phrâo 2022-2023, plơi hơmâo ngă hrom kông an să nao tơl sang pơtô lăi, pơtă pơtăn mơnuih ƀôn sang, anăm brơi ană bă mơgăt rơdêh thut nao sang hră ôh sit ƀu klŭm đuăn pơgang akŏ ƀudah aka djop thun pơkă:

“Rĭm čô mơnuih ƀôn sang, ƀudah sang anŏ, ƀing ta khom gơgrong ba ngă tui djơ̆ tơlơi pơčrâo, tơlơi pơtrun, hrom hăng anun, ta pô hyu pơtô pơblang kơ ană plơi pla, plơi yŭ, pŭ ngŏ, djop khul grup kơđi čar lơ̆m plơi pla, boh nik ñu ƀing ană amôn, sang anŏ ƀing ta sit đĭ rơdêh anăm đĭ hmar kiăng pơgăn tơlơi truh amăng plơi pla".

Mah ră anai klin kheng Covid 19 ăt dŏ, samơ̆ Khul pơgang rơnuk rơnua jơlan glông tơring čar Quảng Ninh ăt hur har ngă hrom hăng anom bruă kơnuk kơna, khul grup hyu pơtô pơblang, pơđĭ tui tơlơi thâo hluh ngă tui djơ̆ tơlơi phiăn jơlan glông kơ mơnuih ƀôn sang kual ataih, kual čư̆ siăng, kual mơnuih ƀôn sang djuai ƀiă. Hrom hăng anun, pơtô tơlơi phiăn jơlan glông, pơtô hơdră djru mơnuih hơmâo tơlơi truh pơjrom, kiăng plai ƀiă tơlơi răm ƀăm kơ mơnuih.

Hăng lu hơdră, sa hnong ngă tui, mơnuih ƀôn sang djuai ƀiă, kual čư̆ siăng pơblih tui ƀơ ƀrư̆ tơlơi thâo hluh, hơmâo tơlơi thâo thăi, tơlơi thâo pơgang drơi jăn pô sit ngă hrom, rô nao rai amăng jơlan glông laih anun ngă tui gru grua hiam thâo hluh tong ten mơak klă rô nao rai amăng jơlan glông.

          Hơdôm bôh thâo nao rai ƀơi jơlan glông pơhlôm klă 

Bruă lăi pơhing tơlơi phiăn pơhlôm ƀơi jơlan nao rai pioh kơ mơnuih ƀôn sang hơdôm bôh tơring čar kual čư̆ siăng dô̆ bưp lu tơlơi tơnap yua kơ jơlan nao rai tơnap, bôh pơhiăp... Khă hnun hai, gơnang kơ gơgrong hlâo hăng pơplih phrâo hơdôm jơlan gah lăi pơhing, pran jua ngă tui tơlơi phiăn kơ pơhlôm ƀơi jơlan nao rai mơng neh wa, ƀing čơđai sang hră ăt dưi pơplih lăp yap ba mơn.

Na nao rim blan, kơnung djuai Zơ Râm ƀơi să Tà Bhing – tơring glông Nam Giang – tơring čar Quảng Nam pơphun jơnum. Hrơi anai, Khua kơnung djuai Zơ Râm Năng dô̆ jak iâu tom khul tơhan wai lăng ƀơi jơlan nao rai nao pơhmư̆. Ƀơi anai, Thiếu tá Phan Văn Quang - Khua Grŭp tơhan wai lăng bruă nao rai ƀơi jơlan glông Kông ang tơring glông Nam Giang lăi pơhing tañ truh neh wa tơlơi pơhlôm ƀơi jơlan nao rai hơdôm hrơi rơgao. Hrom hăng pơdah gru rŭp lăi pơhmu kơ hơdôm tơlơi truh ƀơi jơlan nao rai, hơdôm mơnuih rô nao rai ƀu djơ̆ glông jơlan pơkă, ƀu hmâo đoa muk kaih lom nao rai ƀơi jơlan glông... Mông lăi pơhing pơhrua nao hrom anai sit nik hur har hăng črăn tơña hăng lăi glăi tơlơi phiăn ƀơi jơlan nao rai, hơdôm tơlơi hmâo lom rô nao rai ƀơi jơlan dlông ƀuh hnal lăi pơthâo kom ƀơi jơlan.

Ơi Zơ Râm Năng lăi pơthâo: “Rim blan lom jơnum kơnung djuai, ƀing gơmơi leng kơ ba bôh yôm lăi pơhing Tơlơi phiăn rô nao rai ƀơi jơlan glông mut nao hrom kiăng pơtô lăi ană tơčô”. Thiếu tá Phan Văn Quang, Grŭp tơhan wai lăng bruă nao rai ƀơi jơlan Kông ang tơring glông Nam Giang, tơring čar Quảng Nam lăi pơhing, đơ đam tơring glông hmâo 3 kơnung djuai wai lăng mă pô tơlơi rơnuk rơnua lĕ Tơ Ngôl, A Lăng hăng Zơ Râm. Kiăng lăi pơthâo tơlơi  phiăn pơhlôm ƀơi jơlan nao rai truh hăng neh wa tañ hloh, Grŭp tơhan wai lăng bruă nao rai ƀơi jơlan Kông ang tơring glông Nam Giang hmâo hơneč mă laih hơdôm kơnung djuai wai lăng mă pô hăng khul mơnuih hmâo giăm truh 50 čô tha plơi, mơnuih hmâo arăng hmư̆ tui lu ƀơi rim plơi pla kiăng pơtrut lăi pơhing pơđĭ tui tơlơi pơmin ngă tui tơlơi phiăn nao rai ƀơi jơlan glông kơ mơnuih ƀôn sang. Y

ua kơ, rim kơnung djuai wai lăng mă pô leng kơ pơdŏng hơdôm tơlơi pơkôl, pơkă rơđah, kiăng pơhrăm, pơtô juăt ană tơčô. Bơ̆ bôh pơhiăp mơng ƀing tha plơi dưi hmâo plơi pla ngă tui. Yua anun, Khul tơhan wai lăng bruă nao rai ƀơi jơlan hmâo hơneč mă dua bôh than anun kiăng pơphun 10 tal lăi pơhing, pơpha hyu rơbêh kơ 2.500 hră pơ-ar. Ƀu djơ̆ kơnong kơ lăi pơhing truh tơl plơi pla, rim mơnuih ƀôn sang, Grŭp tơhan wai lăng bruă nao rai ƀơi jơlan Kông ang tơring glông dô̆ gum hrom hăng hơdôm bôh sang hră lăi pơhing hyu truh ƀing čơđai sang hră gưl sa, gưl 2, gưl 3... Yua kơ anai jing khul mơnuih lăi pơhing tô hyu ataih tơl sang anô̆ amăng bruă ngă tui tơlơi phiăn ƀơi jơlan nao rai ba glăi bôh tơhnal hloh. Thiếu tá Phan Văn Quang rơkâo:

“Rơkâo hơdôm bôh ƀirô gơnong bruă gum hrom lăi pơhing kơ ƀing čơđai sang hră ƀơi kual ataih, asuek anai ngă klă bruă nao rai ƀơi jơlan glông”.

Tơdah ƀơi kual krah plơi prong, tơring kual – anih juăt hmâo khul apăn bruă phun, wai lăng, gru rŭp hlăk ai đĭ rơdêh thut đuăi hyu kah hăng ƀu hmâo, ƀơi hơdôm glông jơlan gah sa dua bôh să kual asuek, ataih ăt hmâo mơn ƀing čơđai kơnong kơ mơng 11-12 thun, đa lĕ anet hloh đĭ rơdêh thut pơgiăng ba mơng 2-3 čô gơyut ha hnưr rô nao rai hăng rơnoh tañ. Ƀơi Lào Cai, ngă hơdư̆ ƀiă hloh ră anai lĕ amăng mrô ƀing čơđai dô̆ hăng dlông rơdêh thut hrom hăng amĭ ama, biă ñu lĕ ƀing čơđai yŭ kơ 10 thun, hmâo truh mơng 70-80% amăng anun dưi đoa muk kaih.

Tui hăng amai Sùng Thị Cờ, mơnuih ƀôn sang să Sín Chéng, tơring glông Si Ma Cai, Lao Cai, bruă lăi pơhing tâ̆o hloh anăm lui lơi ôh ƀing amĭ ama čơđai, mơnuih prong kiăng gơñu dưi pơđĭ tui tơlơi thâo kơ anô̆ huĭ rơhyư̆t ƀơi jơlan, mơng anun ngă pơtrut tơlơi pơmin mơng čơđai:

 “Hăng drơi pô kâo, kâo ƀuh djơ̆ biă hăng neh wa djuai ania ƀơi anai, yua kơ ƀơi anai adơi amai akă thâo kơ tơlơi phiăn nao rai”.

Phrâo tom adih, Khua dêh čar hmâo mă yua laih tơlơi pơsit jơlan hơdră pơgang, pơgăn tơlơi rơka ruă kơ čơđai muai rơwang 2021-2030. Hluai tui tơlơi pơsit anai, ră anai, Ding jum wai lăng jơlan nao rai hăng dŭ pơgiăng glăk pơdŏng kơčăo bruă pơgang pơgăn tơlơi rơka ruă kơ čơđai ƀơi jơlan glông. Kơčăo bruă dưi pok pơhai ƀơi abih bang hơdôm kual, amăng anun hmâo hơdôm bôh tơring čar kual čư̆ siăng, lăi nao truh lu tơlơi kah hăng: bruă lăi pơhing hăng čơđai muai, čơđai sang hră pơhlôm klă ƀơi jơlan nao rai lom nao sang hră hăng rô nao rai ƀơi jơlan lăi hrom, tơlơi muk đoa pơgang akô̆, kal hrĕ pơhlôm klă, grê kơ čơđai, hơdôm tơlơi bơdjơ̆ nao pơhlôm rơdêh pơgiăng čơđai nao sang hră (rơdêh ô tô ba, čơkă, song nan), tơlơi pơhlôm klă ƀơi kual sang hră mơng kual plơi prong truh plơi pla kual čư̆ siăng.

Kiăng pơhlôm klă kơ čơđai muai kual čư̆ siăng ha jăn hăng mơnuih ƀôn sang lăi hrom lom nao rai ƀơi jơlan glông, hrom hăng jơlan pơplih pơkra anom mă yua, jơlan gah yôm phăn hloh ăt lĕ lăi pơhing, pơtô pơhrăm. Tui anun mơn, bruă lăi pơhing tơhan kơnong kơ ngă tui lăi hrom hrom đôč, bôh tơhnal amra ƀu lu ôh. Hơdôm ƀirô apăn bruă khom kơsem min pha ra jơlan nao rai mơng rim kual, rim plơi pla kiăng pơjing jơlan hơdă lăi pơhing ha jăn, pơtô brơi bôh thâo, tơlơi amra hmâo rơđah. Ơi Phạm Đăng Bốn, Kơ-iăng Khua Khul mơnuih ngă đang hmua tơring čar Lào Cai brơi thâo:

“Đing nao lăi pơhing kơ mơnuih apăn bruă, mơng mơnuih apăn bruă lăi pơhing kơ mơnuih amăng khul ngă hiưm hơpă thâo klă hloh kơ hơđong ƀơi jơlan nao rai, biă ñu phrâo anai ƀing gơmơi lăi pơhing dơlăm truh tơlơi črâo ba 100, kơ hơdră pơkă hăng pơsir, ngă hiưm hơpă dưi pơsir hơdôm tơlơi ngă soh, hơdôm thun jê̆ hăng anai ngă soh hmâo hrŏ trun ƀơƀrư̆ laih hăng ba glăi bôh tơhnal hơđong hloh, pơ̆ anăp anai ƀing gơmơi pơhư bruă lăi pơhing truh hơdôm gưl tơring glông”./.