VOV4.Jarai - Amăng tơlơi pơplih ayuh hyiăng hăng hơdôm nua sĭ gơnam ƀu hơđong, lu phun pla mơng hlâo ƀơi Dăp Kơdư bơbeč nao sat biă. Ƀơi anăp tơlơi anai, ƀơi lu anih anom gơgrong hlâo pơplih phun pla, lu anih anom hmâo pơjing laih hơdôm yak pơplih phrâo hăng hơdôm mơta gơnam ngă rai klă hiam hăng ba glăi nua yôm. Bôh tơhnal hơdră pla phun bôh vải ƀơi kual lŏn krô kreñ Ea Sar, tơring glông Ea Kar, tơring čar Daklak jing sa bơhmutu ñu. 

Ơi Lê Văn Minh, ƀơi thôn 8, să Ea Sar, tơring glông Ea Kar, tơring čar Daklak hmâo 4 ektar đang phun pla. Hlâo adih, ƀơi kual lŏn anai ñu pla kơ phê, tiu, samơ̆ phun tiu djai hĭ ha amăng plĕ, phun kơ phê lĕ nua sĭ ƀu hơđong, kơmlai ƀiă biă. Năng ai ñu 8 thun jê̆ hăng anai, ñu pơphun pơplih lŏn pla kơ phê hăng tiu hơdai nao pla phun bôh vải, hăng hơdôm anah dưi ruah mă mơng plơi pla ñu pơ̆ Thanh Hà, tơring čar Hải Dương. Amăng anun, dua djuai bôh vải u hồng hăng u trứng bluh đĭ hiam hăng hmâo bôh hiam jơman anun ñu pơphun pơhư prong. Truh ră anai, lŏn 2ktar hmâo pơplih jing đang phun bôh vải laih, hăng 2 ektar glăk hmâo bôh, dô̆ glăi pơphun hmâo bôh laih. Đang phun bôh mơng ơi Minh ăt mă yua tui tơhnal pơkă VietGap mơn, mơng anun ba glăi bôh troh hiam hăng hmâo nua hloh. Rim ektar đang phun vải pơhrui glăi hmâo 15 tơn, hăng nua sĭ hơnong ñu mơng 35-40.000 prăk lom sa kg, sang anô̆ ñu pơhrui glăi hmâo mơng 500-600 klăk prăk sa ektar, sa thun, lu hloh pluh wot bơhmu hăng pla kơ phê:

“Bôh vải tơdah djơ̆ bơyan thơ đang anai pơhrui hmâo 50 tơn hăng lu hloh kơ anun. Hơdră VietGap anai lĕ kâo ƀuh hur har, ngă VietGap kiăng hrăm tui, pơjing rai bôh vải hơdjă, kiăng neh wa yua bôh vải hơdjă lĕ khom pơhlôm klă hiam. Hơdôm anih anom sĭ mơdrô prong, mơnuih hyu hơduah blơi hor, mơng anun nua ñu đĭ hloh. Bơhmutu ñu bôh vải juăt ñu lĕ 35 rơbâo prăk samơ̆ bôh vải VietGap lĕ amra mơng 40-42 rơbâo prăk”.

Ơi Văn Đình Thìn, Kơ-iăng Khua Jơnum min mơnuih ƀôn sang să Ea Sar, tơring glông Ea Kar, tơring čar Daklak brơi thâo, hơdôm phun bôh vải blung a čao akha ƀơi kual lŏn anai năng ai ñu 15 thun hlâo yua kơ hơdôm mơnuih mơng plơi pla Hải Dương hăng Bắc Giang ba mut pla. Blung a kơnong kơ pla lông lăng sa dua phun, yua kơ ƀu hmâo hlơi ôh pơmin phun bôh vải dưi hơdĭp klă ƀơi kual lŏn krô kreñ hăng hmâo ayuh hyiăng pha ra hăng kual Pơngŏ dêh čar kah hăng ƀơi Ea Sar. Samơ̆ laih anun ƀuh phun vải bluh đĭ hiam, hmâo bôh jơman, kual đang bôh vải prong tui amăng 10 thun jê̆ hăng anai. Ră anai, đơ đam să hmâo năng ai ñu rơbêh kơ 300 ektar đang bôh vải, hăng năng ai ñu 200 ektar pơphun pơhrui glăi prăk. Hơdôm blah đang bôh vải ăt lu tui mơn hăng pơkă hlâo amra hmâo năng ai ñu 500 ektar amăng 5 thun pơ̆ anăp. Tui hăng ơi Thìn, anô̆ gal hloh brơi pơlar phun bôh vải ƀơi Ea Sar lĕ yua ayuh hyiăng pha ra anun bơyan bôh vải tơsă ƀơi anai juăt ñu tañ hloh, lom pơđut bơyan sa blan anun kah mơng truh bơyan bôh vải kual Pơngŏ dêh čar ta. Yua anun, bruă sĭ bôh vải ăt amuñ hloh mơn hăng nua sĭ pơmă hloh. Nua sĭ akô̆ bơyan ƀơi Ea Sar juăt ñu mơng 55-60 rơbâo prăk sa kg, bơ̆ bơyan phun pơplih nao rai năng ai ñu mơng 35-40 rơbâo prăk sa kg. Ơi Thìn pơsit, phun bôh vải ba glăi nua yôm hloh, hăng rơnoh pơhrui glăi hơnong ñu mơng 300-500 klăk prăk sa ektar, sa thun hăng să glăk anăp nao truh pơdŏng anăn păn phun bôh vải Ea Sar:

“Anăp nao pơdŏng anăn păn bôh vải Ea Sar. Ƀơi anăp ƀing gơmơi glăk pơdŏng anom mă bruă hrom pla phun bôh vải, lom giong amra pơsit jơlan gah, pơtô ba mơnuih ƀôn sang pla tui hơdră VietGap, anăp nao ngă hră pơ-ar kiăng pla tui djơ̆ hơdră pơkă pơhlôm. Tơdơi kơ anun, amra pơphun ngă hră pơtô brơi anih anom, phun akha kual pla, mrô kual, logo, kơdung anung kơ gơnam tam. Tui anun kiăng bôh vải ƀu djơ̆ kơnong kơ sĭ ƀơi anih juăt sĭ mơng hlâo adih ôh mơ̆ dô̆ ba nao sĭ kơ dêh čar tač rơngiao, ba nao sĭ amăng siêu thị amăng đơ đam dêh čar ta dong”.

Lom kual pla phu bôh vải pơlar prong, ƀơi Ea Sar neh wa pla phun bôh vải hmâo pơjing tui ƀơ brư̆ laih hơdôm glông pơlir hơbit pla hăng sĭ bôh troh. Ơi Nguyễn Văn Bình, pô gơgrong pơdŏng Anom mă bruă hrom gah đang hmua Thanh Bình, anom mă bruă hrom blung a ƀơi să Ea Sar, brơi thâo, abih bang lŏn pla phun bôh vải mơng 12 bôh să ră anai năng ai ñu 100ektar. Mrô mơnuih amăng anom hăng lŏn pla amrra dô̆ đĭ lu pơ̆ anăp anai. Hăng bruă pơdŏng anom mă bruă hrom, amra ngă gal brơi kiăng neh wa pla phun bôh vải blơi pơjeh kơmok pruai klă hăng nua lăp djơ̆. Hrom hăng anun, anom mă bruă hrom ăt amra pơsit jơlan gah mơn kiăng neh wa pla tui hơdôm hơdră pơkă klă hiam kah hăng VietGap, GlobalGap, mơng anun amra djop brơi mrô bôh vải kiăng sĭ kơ dêh čar tač rơngiao jum dar ăt kah hăng ba nao pơ̆ dêh car ataih tơnap kah hăng Kual Mi Kô̆, Japan, Mi, Hàn Quốc. Mơng anun, djru pơđĭ tui nua ñu hăng anăn bôh vải ƀơi Ea Sar:

“Kâo pơdŏng anom mă bruă hrom bôh than ñu lĕ ĕp jơlan sĭ bôh vải nao ataih hloh. Rơngiao kơ sĭ amăng lŏn ia lĕ anăp nao sĭ kơ dêh čar tač rơngiao dong. Anăp nao lĕ hmâo glông hơdră VietGap, hơduah ĕp phun akha, mrô anăn gơnam. Drơi pô kâo ăt kah hăng mơnuih pla phun bôh vải mơn kiăng ngă hiưm hơpă pioh bôh vải klă hiam, pơhlôm kơ mơnuih blơi ƀong”.

Tơlơi čih pơ dlông anai brơi ƀuh bruă pơplih hơdai nao pla phun boh vải, boh ƀrô ƀơi să Ea Sar, tơring glông Ea Kar ba glăi boh tŭ yua prong prin. Kiăo tui anai pô mă tơlơi pơhing phrâo hơmâo mông bơră ruai hăng ơi Hồ Tấn Cư, Khua anom bruă ngă hmua hăng pơđĭ kyar ƀon lan tơring glông Ea Kar kơ hơdôm boh tơhnal bơdjơ̆ nao bruă pơplih phun pla kiăng kơ djơ̆ hăng ayuh hyiăng, kah hăng dưi pơhrui glăi hơmâo hmăi, pơplir hơbit kơplah wah mơnuih ngă hmua laih dong anom bơwih ƀong sĭ mơdrô amăng tơring glông.

- Amăng hơdôm thun laih rơgao, ayuh hyiăng pơplih sat laih dong nua sĭ mơdrô gơnam tam đĭ trun bơbeč nao hiưm pă kơ bruă pla pơjing phun kơphê, tiu amăng tơring glông Ea Kar, ơ ơi ?

- Ơi Hồ Tấn Cư: Amăng hơdôm thun giăm anai, biă mă ñu lĕ 4 thun giăm anai, ayuh hyiăng pơplih sat bơbeč kơtang nao kual Dap kơdư lăi hrŏm hăng tơring glông Ea Kar hnun mơn. Hơdôm phun kyâo juăt pla anun lĕ kơphê, tiu laih dong hơdôm phun pla pơkŏn anun lĕ sầu riêng, phun ƀơr ăt bơbeč nao kơtang mơn. Dua dong lĕ amăng dua thun laih rơgao klin Covid-19 lar hyu ngă kơ bruă sĭ mơdrô gơnam tam đang hmua bưp tơnap tap. Tlâo lĕ bruă tuh pơ alin, amăng hơdôm thun giăm anai kmơk, ia jrao đĭ nua ngă kơ mơnuih ƀon sang bưp tơnap tap amăng bruă pla pơjing.

- Ƀơi anăp kơ bruă ngă hmua bưp tơnap tap tui anun, tơring glông Ea Kar hơmâo hơdră hiưm pă kiăng kơ pơplih phun pla kiăng kơ dưi pơgang glăi ayuh hyiăng ƀu klă ngă ră anai, ơ ơi ?

- Ơi Hồ Tấn Cư: Lơ̆m ƀuh tơnap tap tui anun, hơdôm anom bruă wai lăng, gong gai ƀon lan, djop anom bruă bơdjơ̆ nao bruă ngă hmua pơphun lu wŏt jơnum pơƀut, pơphun bưp pơčrông sai, jơnum pơsur sĭ mơdrô. Kah hăng hơdôm mông jơnum bơkơtuai boh thâo phrâo kiăng kơ pơjing hơdôm jơlan hơdră, pơphun ngă hmua pơlir hơbit laih dong ngă hmua tui VietGap kiăng kơ pla pơjing gơnam tam đang hmua hiam hơdjă. Biă mă ñu, bruă pơplih phun pla, mơng hơdôm phun juăt pla anun lĕ kơphê, tiu ƀing gơmơi hơdai nao pla phun boh kruăi kam, wuit, ƀươi hăng phun pla dưi pơhrui glăi hơmâo hmăi anun lĕ phun boh ƀrô. Đơ đam đang hmua plih hĭ phun pla anun lĕ giăm 4.000 ektar, amăng anun hơdai nao pla phun boh ƀrô giăm 1.500 ektar.

- Boh tŭ yua ba glăi mơng bruă pơplih phun pla hiưm pă ñu ơ ơi ?

- Ơi Hồ Tấn Cư: Sit biă ñu, lơm pơplih phun pla bưp tơnap tap biă mă yua kơ bruă tuh pơ alin, sĭ mơdrô. Samơ̆ lơ̆m ƀing gơmơi dưi pơlir hơbit amăng ngă hmua, ngă hrŏm hăng sa, dua boh anom bơwih ƀong sĭ mơdrô, dua dong lĕ ƀing gơmơi ngă hmua tui VietGap mơng grup mơnuih ngă hmua akŏ pơjing rai anom bơwih ƀong hrŏm, grup ngă hrŏm yua anun ƀing gơmơi đăo gơnang amra amuñ ba gơnam tam hyu sĭ mơdrô, yua anun mơnuih ngă hmua dưi hơđong pran jua. Amăng thun blan laih rơgao, ƀing gơmơi ƀuh phun boh ƀrô dưi pơhrui mơng 15-20 tơ̆n/ektar, nua sĭ 30.000 prăk amăng sa kĭ, dưi pơhrui glăi giăm 350 klăk prăk sa ektar amăng ha thun. Tơlơi anai ba glăi tŭ yua prong prin amăng thun blan gơnam đang hmua glăk bưp tơnap lơ̆m ba hyu sĭ mơdrô kah laih dong ayuh hyiăng pơplih sat.

- Bruă pơđĭ kyar pla phun kyâo boh troh khŏm brơi tŭ yua hăng hơđong kjăp, tơring glông hơmâo pơmĭn nao mơn kơ bruă mơnuih ƀon sang luh nao pla lu đơi ngă tơnap amăng sĭ mơdrô kah hăng tơring glông hơmâo hơdră prap lui hiưm pă kiăng kơ ngă ba glăi tŭ yua rah, hơđong kjăp rah, ơ ơi ?

- Ơi Hồ Tấn Cư: Tơlơi gal ƀơi tơring glông Ea Kar anun lĕ lŏn ngă đang hmua prong rơbêh 50.000 ektar, amăng anun hơmâo giăm 30.000 ektar dưi pla hơdôm phun kyâo boh troh sui thun. Kiăng kơ bruă pla pơjing hơđong kjăp ƀing gơmơi ăt pơmĭn nao mơn, tơlơi gal ƀơi tơring glông Ea Kar anun lĕ ayuh hyiăng ba glăi tơlơi gal mơng dua kual anun lĕ Tong krah hăng Dap kơdư, yua anun, huăi kơƀah ia hơjan đơi ôh. Yua anun gơnam đang hmua juăt pơhrui tañ ƀiă ƀudah bơyan pĕ pơhrui phara hăng kual pơkŏn giăm 1 blan, yua anun bruă sĭ mơdrô huăi bưp tơnap tap, huăi hŭi ƀu hơmâo gơnam ba sĭ mơdrô ôh. Bơ bruă pơkah pha đang hmua pla pơjing ƀing gơmơi gir run mơng 8-10 rơbâo ektar pla phun kyâo boh troh, amăng anun pla phun boh ƀrô giăm 5.000 ektar. Hơdôm phun boh troh pơkŏn anun lĕ boh kruăi kam, wuit, ƀươi, sâù riêng, boh mit giăm 5.000 ektar. Hơdôm phun boh troh anai ƀing gơmơi pơhlôm hơđong, huăi hŭi pơhrui lu samơ̆ sĭ trun nua ôh ƀudah lu đơi ngă tơnap ba hyu sĭ.

- Sa amăng hơdôm tơlơi hơmâo lu mơnuih đing nao anun lĕ ngă hiưm pă bruă mă yua kmơk, ia jra brơi pơhlôm hơdjă, hăng gơnam amuñ ba sĭ mơdrô. Tơlơi anai tơring glông Ea Kar hơmâo pơphun ngă tui hiưm pă ñu ơi ơ ?

- Ơi Hồ Tấn Cư: Hrŏm hăng bruă pơplih phun pla kiăng hiưm pă ba glăi tŭ yua, hơđong kjăp, bruă pơlir kơplah wah mơnuih ngă hmua hăng bruă pla pơjing pơlir hơbit ăt lĕ yôm phăn biă mă. Hrơi blan laih rơgao ƀing gơmơi hơmâo pơlir hăng anom bơwih ƀong sĭ mơdrô, sa lĕ anom bruă pơkra pơjing hăng blơi gơnam đang hmua, dua lĕ anom anom bruă tuh pơ alin hăng tlâo dong lĕ pơlir bơwih ƀong sĭ mơdrô hăng hơdôm grup bơwih ƀing hrŏm, mơnuih ngă hmua. Kiăng ngă hiưm pă bruă ngă hrŏm anai brơi kjăp mơng bruă pla pơjing tui hơdră VietGap, GlobalGap, anăp nao pơkra pơjing hăng sĭ mơdrô gơnam tam. Ƀing gơmơi čang rơmang bruă anai amra hơđong kjăp, ba glăi tŭ yua mơng tuh pơ alin hăng mơnuih ngă hmua amra pơhrui glăi hơmâo hmăi.

- Hai, bơni kơ ih hŏ!

Siu H’ Prăk - Siu Đoan: Pô pơblang