VOV4.Jarai - Hăng đơ đam đang ngă hmua giăm 97.200 ektar, kơphê lĕ phun pla hơmâo pơhrui prăk phun ƀơi tơring čar Gia Lai, ba glăi hơdôm rơtuh klăk dolar ha thun mơng bruă sĭ kơphê kơ čar rơngiao. Kiăng pơđĭ tui anŏ yôm mơng kơphê, ră anai ƀơi tơring čar Gia Lai, mơnuih ngă hmua hăng sang bơwih ƀong glăk pơkra kơphê hơdjă, jơman, kiăo tui tơlơi pơkă, pơkra kơphê jơman phara...

Sang anŏ ơi Lê Quang Điền - dŏ ƀơi plơi Ia Mua, să Bầu Cạn, tơring glông Čư̆ Prong, tơring čar Gia Lai hơmâo 3 hectar đang kơphê, pơtruh hăng anom bơwih ƀong sĭ gơnam kơ čar rơngiao, pơkra gơnam klă tui hnong pơkă 4C. Ơi Điền brơi thâo, pơkra tui tơlơi pơkă, ñu lui hĭ mă yua jrao pơgang phun pla, hơdai yua djah djâo bơbrŭ dong. Mah djaih djâo ƀudah jrao hoá học, sang anŏ ăt kiăo tui tơlơi arăng pơtô ba mơn. Gah bruă pơdjai rok amăng đang, ñu kơnong mă yua măi čơkăp, măi sur lŏn đôč, ƀu yuạrao pơdjai rok ôh. Hơdră ngă bruă anai djru phun kơphê mơtah mơda, lŏn tơdu, anih hơdip hơdjă mơn; nua kơphê 4C pơmă hloh 1000 prăk/kg mơ̆ prăk tuh pơ plai ngă hmua aset ƀiă mơn. ơi Lê Quang Điền lăi, pơtruh nao rai hăng anom bơwih ƀong, ngă kơphê hiam hơdjă, ba glăi lu anŏ klă hiam kơ mơnuih ngă hmua.

“Mơnuih ƀon sang gơmơi kơƀah lu mơta tơlơi, boh thâo kĭ thuâ̆t aka ƀu thâo rơđah, ƀu thâo đơi ôh bruă ngă hmua. Gơmơi kiăng pơtruh hăng kông ti ngă kơphê đah mơng ngă kơphê hơdjă, kiăng kơphê pơmă ƀiă, djơ̆ tui tơlơi kiăng. Gơmơi hơmâo mă nua đĭ ƀiă, 1 tơn hơmâo pơƀut thim hơdôm rơtuh. Bơ sĭ gah rơngiao lĕ ƀu hơmâo ôh, dưi đĭ tui anun lĕ jing gơmơi gơgrong bruă ngă hmua klă hloh pơkra gơnam klă kơ kông ti”.

Hrŏm hrŏm hăng bruă pok prong kual ngă kơphê tui hnong pơkă jar kmar, Gia Lai ăt pơphun ngă lăng kơphê jơman hmư̆ hing hơmâo nua pơmă. Tui hăng ơi Trần Xuân Khải, him lăng tơring čar amra pơđĭ kyar năng ai 2.300 hectar truh thun 2030. Ră anai, tơring čar hơmâo laih 200 hectar đang kơphê Robusta jơman, yua mơnuih ngă hmua pơđĭ kyar mă pô, kơphê anai sĭ pơmă hloh mơng 3 truh 4 wơ̆t pơhmu hăng kơphê pơkŏn. Tơdah dưi ngă giong bruă pơđĭ kyar kơphê jơman lĕ hrŏm hăng nua prăk pơhrui, tơlơi hmư̆ hing mơng kơphê Gia Lai ăt pơđĭ tui mơn. Kiăng dưi ngă tơlơi anun, ơi Khải brơi thâo, tơring čar glăk pơƀut čih pơkra, dưm dăp, ngă pơgiong či pơtrun bruă pơkra pơjing:

“Rơngiao kơ pơtruh nao rai hăng anom bơwih ƀong hăng hơdôm boh tơring čar, kiăo tui grup ngă ƀong hrŏm či tuh pơ alin pơđĭ kyar hơđong kơjăp kual ngă kơphê jơman, anom bruă ăt pơphô brơi bruă ruah pơjeh kơphê jơman phara hơjăn mơng Gia Lai či bơwih brơi bruă pơđĭ kyar kơphê jơman phara mơng mơnuih ngă hmua ƀơi anai. Laih dong, anom bruă ăt gơnang kơ Anom bruă Tơjŭ pla hăng Pơgang ba phun pla (Ding jum ngă hmua hăng pơđĭ kyar plơi pla) ăt kah hăng hơdôm anom bruă pơčrông sai kiăng tañ pơtrun bruă pơkra kơphê jơman phara ƀơi tơring čar”.

Hăng đơ đam lŏn ngă hmua giăm 97.200 ha, Gia Lai jing tơring čar hơmâo đang kơphê prong tal 4 amăng dêh čar. Ơi Thái Như Hiệp, Khua kông ti TNHH sa ding kơna Vĩnh Hiệp - anih sĭ kơphê kơ čar rơngiao prong hloh mơng Gia Lai đăo gơnang, jơlan hơdră kơphê jơman phara hăng hơdôm mơta gơnam pơkra mơng kơphê hơmâo hră pơsit jar kmar, jing pơđĭ tui anŏ hmư̆ hing mơng kơphê Gia Lai. Hăng pran jua ngă bruă gir kơtir, tuh pơ plai na nao hăng pơplih phrâo mơng mơnuih ƀon sang, anom bơwih ƀong, hơdôm jơlan hơdră anai amra dưi ngă djơ̆ hăng tơlơi kiăng:

“Kơphê Gia Lai phara hăng kual pơkŏn, mơnuih ngă hmua pơplih tañ hăng anom ngă ƀong hrŏm lêng ngă bruă kiăo tui anih blơi yua, pơplih yơh mơng dưi kiăo tui anom bơwih ƀong gum pơđĭ tui kơphê mơng tơring čar đĭ hloh, hmư̆ hing hloh, pơđĭ tui tơlơi kơdrưh kơ-ang mơng Việt Nam kơ kơphê. Anun lĕ sa amăng hơdôm hơdră đĭ kyar. Anai lĕ tơlơi ƀing ta ƀu thâo wơr ôh yua hơmâo tơlơi gum djru mơng djŏp gong gai, anom bruă, lêng gum hrŏm hăng ƀing gơmơi, djru mơnuih ngă hmua pơđĭ kyar hơđong kơjăp mơtah mơda”.

Hăng tơlơi gir run kiăng pơđĭ kyar hăng ba glăi rơnoh yôm mơng gơnong bruă kơphê amăng tơring čar Gialai, pô mă tơlơi pơhing phrâo hơmâo mông bơră ruai hăng ơi Lưu Trung Nghĩa - Khua gơnong bruă ngă hmua hăng pơđĭ kyar ƀon lan tơring čar Gialai. Rơkâo kơ ơi pang, yă dôn hăng ƀing gơyut čơkă hmư̆ hrŏm:

- Ơ ơi! Ră anai, kơphê ƀơi tơring čar Gialai hơmâo tơlơi dưi hiưm pă lơ̆m ba sĭ mơdrô pơ tač rơngiao ?

- Ơi Lưu Trung Nghĩa: Gialai lĕ sa amăng hơdôm tơring čar hơmâo kual lŏn bazan prong, giăm 97.000 ektar đang pla kơphê. Amăng anun, hơmâo giăm 40.000 ektar đang kơphê hơmâo pla pơjing tui hơnong pơkă phara. Hơmâo kơphê hữu cơ, GlobanGap, UTZ, 4C…Dua dong lĕ kual lŏn bazan prong. Ayuh hyiăng gêh gal ngă kơ bruă pĕ pơhrui kơphê ƀơi Gialai lơ̆m abih hơjan hlim, akŏ bơyan không phang yua anun huăi djrưh hăng ngă bơbrŭ asar kơphê. Hăng kơphê Robusta ƀơi Gialai pơhlôm hiam hloh amăng dêh čar Việt Nam. Sa lĕ pơjeh kơphê anai phrâo pla pơjing tơdơi ƀiă, yua anun pơjeh hiam biă mă, ia cafein klă hloh lơ̆m pla ƀơi tơring čar Gialai.

- Sit biă ñu, amăng thun blan laih rơgao, gơnong bruă kơphê amăng tơring čar hơmâo pơđĭ kyar hiưm pă kiăng kơ djơ̆ hăng tơlơi kiăng lơ̆m ba sĭ mơdrô pơ tač rơngiao, ơ ơi?

- Ơi Lưu Trung Nghĩa: Hơdôm thun laih rơgao, gơnong bruă kơphê ăt ƀơƀrư̆ pơdah tơlơi prong tui amăng anih anom sĭ mơdrô. Hăng 97.000 ektar, kơphê lĕ phun pla lu hloh, hơmâo mơnuih ƀon sang mut hrŏm hăng anom bơwih ƀong sĭ mơdrô blơi pơhrui, uă tơpung; anom bơwih ƀong sĭ mơdrô hơmâo mă yua boh thâo măi mok pơkra pơjing phrâo dong yua anun kơphê Robusta lĕ anăn păn kơphê pơprong amăng dêh čar Việt Nam. Truh ră anai, ƀing gơmơi dưi uă tơpung, pơjing anăn păn sĭ mơdrô lĕ tơlơi yôm hloh mơng gơnong bruă kơphê Việt Nam hăng ba glăi lu gơnam tam hlua tui hơdôm sang măi pơkra pơjing hơdôm gơnam phrâo. Hơmâo hơdôm anom bruă pơ ala brơi anun lĕ Vĩnh Hiệp ba sĭ mơdrô kơphê pơ tač rơngiao blung hlâo pơ kual Mi kô̆ hluai tui Tơlơi pơkôl sĭ mơdrô rơngai  Việt Nam - Kual Mi kô̆ (tơlơi pơkôl EVFTA).

- Ră anai, klin Covid-19 glăk tơnap tap bơbeč nao hiưm pă kơ bruă pơkra pơjing, ba sĭ mơdrô kơphê pơ tač rơngiao, ơ ơi ?

- Ơi Lưu Trung Nghĩa: Amăng thun blan gơnam đang hmua pơkŏn hrŏ trun kơtang, ƀudah nua ƀu đĭ trun na nao, nua sĭ kơphê thun anai glăk ƀơƀrư̆ đĭ tui giăm 15%. Hơdôm thun hlâo anun sĭ mơng 31-32 rơbâo prăk amăng sa kĭ. Hơdôm thun anai glăk sĭ 40 rơbâo prăk/1 kĭ. Amăng hrơi blan anai, kơphê glăk sĭ hơmâo nua pơhmu hăng hơdôm phun pla pơpkŏn. Dua dong lĕ bruă pơkra pơjing asar kơphê kiăng pơhlôm krô kreñ. Ƀing gơmơi iâu lĕ djă pioh brơi krô. Bruă pơkrô amra dưi djă pioh amăng sui hrơi kiăng kơ găn rơgao hĭ hơdôm hrơi sĭ nua rơgêh ră anai. Hơdôm anom bơwih ƀong sĭ mơdrô, lơ̆m klin Covid-19 glăk lar hyu, lơm amăng lŏn ia hăng tač rơngiao glăk tơnap ba hyu gơnam sĭ mơdrô, kơphê glăk ƀơƀrư̆ đĭ tui. Kâo čang rơmang, bơyan pĕ kơphê pơ anăp anai, hăng nua sĭ đĭ amra pơsur mơnuih ƀon sang pla pơjing, wŏt anom bơwih ƀong hrŏm, anom bơwih ƀong sĭ mơdrô dong.

- Tui ih pơmĭn, pơ anăp anai, kiăng kơ đĭ tui rơnoh sĭ mơdrô, mơnuih pla kơphê ƀơi Gialai kiăng pơplih hiưm pă ñu ?

- Ơi Lưu Trung Nghĩa: Ră anai sa tơlơi kiăng ngă hloh, sa lĕ ƀing ta kiăng pơplih tơlơi pơmĭn kiăng kơ pla kơphê sĭ nua yôm hloh, anai lĕ bruă pla, pruai kmơk hrŏ ƀiă, pla brơi djơ̆ hloh, pĕ pơhrui lơ̆m tơsă mriah. Kơnong kơ bruă pĕ pơhrui, tơdah tơsă 90% nua sĭ amra đĭ 2.000 prăk sa kĭ pơhmu hăng asar mơtah, tơdah tơsă 80% sĭ đĭ ƀiă 1.000 prăk sa kĭ. Anai lĕ hơmâo čih rơđah amăng hră pơkôl blơi pơhrui kơphê. Mơng anun mơnuih ngă hmua, anom bruă pơkra pơjing kah pơhrui glăi hơmâo hmăi.

- Amăng thun blan rơgao, tơring čar Gialai hơmâo djru hơget kơ mơnuih ngă hmua hăng anom bơwih ƀong sĭ mơdrô kiăng pơđĭ kyar gơnong bruă kơphê ƀơi ƀon lan, ơ ơi ?

- Ơi Lưu Trung Nghĩa: Amăng thun- blan laih rơgao, hăng rơnoh pĕ pơhrui yôm mơng kơphê, yua anun tơring čar đing nao biă mă kơ bruă pơtrut pơsur anom bơwih ƀong sĭ mơdrô tuh pơ alin, gum hrŏm hăng mơnuih ƀon sang klă hloh, pla pơjing tui hơnong pơkă tui tơlơi rơkâo mơng anih anom sĭ mơdrô, pơlir hơbit kiăng kơ blơi pơhrui, pơkra pơjing  giong hơdôm gơnam sĭ nua yôm. Anai lĕ tơlơi yak nao mơ̆ Gialai glăk gir run pok pơhai. Kơnong akŏ bruă tuh pơ alin man pơkra anih anom, jơlan glông, tơring čar Gialai ăt đing nao biă mă hơdôm akŏ bruă tuh pơ alin amăng tơring čar, tơring glông, hơdôm akŏ bruă mơng gơnong glông. Ƀing gơmơi đing nao tuh pơ alin man pơkra anih anom, jơlan glông pơ kual pla pơjing kơphê anun lĕ jơlan nao rai mut nao pơgiăng gơnam tam; dua dong lĕ bư̆ dơnao ia, tlâo dong lĕ anih dưm pioh gơnam; laih dong anih ƀhu krô, mă yua măi mok pơkrô gơnam. Anai lĕ bruă tuh pơ alin brơi hơdôm kual pla pơjing.

Laih dong, tơring čar Gialai glăk pơsur djop anom bơwih ƀong sĭ mơdrô anun lĕ Vĩnh Hiệp ƀudah hơdôm anom bơwih ƀong sĭ mơdrô pơkŏn pơlir hăng mơnuih ƀon sang, hluai tui hơdôm anom bơwih ƀong hrŏm, anom pơsur ngă hmua kiăng kơ mơnuih ƀon sang pla pơjing kơphê hơđong kjăp. Mơng bruă pla, pĕ pơhrui lơ̆m tơsă abih, pơkra pơjing, sĭ brơi hơdôm anom bruă jing hơmâo tơlơi pơlir hơbit, anai lĕ pơdah tơlơi pơđĭ kyar hơđong kjăp. Gialai ăt glăk gir run gum hrŏm hăng Ding jum ngă hmua hăng pơđĭ kyar ƀon lan, Ding jum boh thâo măi mok kiăng kơ pơjing anăn păn sĭ mơdrô, črâo brơi anih pla kơphê ƀơi Gialai; laih dong pok pơhai ngă hra wpơ-ar pơhlôm tong ten anăn păn pơkra pơjing kơphê kiăng kơ ba nao sĭ mơdrô, biă mă ñu lĕ ba sĭ mơdrô pơ hơdôm dêh čar pơdrong asah, mơng anun nua sĭ kơphê mơng Gialai amra đĭ tui kơtang.

- Hai! Bơni kơ ih hŏ!

Siu H’Mai - Siu Đoan: Pơblang