VOV4.Jarai - Dua bôh pia “Pơplih phrâo” dưi hmâo jar kơmar bâo nao kah hăng sa bôh tơhnal klă [ơi dêh ]ar Việt Nam amăng 30 thun rơgao. Truh kih mơng bruă hơkru\ anai dưi pơ phun lom Jơnum prong tal 6 mơng Ping gah pôr hyu tơlơi pơhing kơja\p kơtang kơ bruă ngă tui jơlan gah pơplih phrâo. Khă hnun hai, tơhnal, pran pơtrut, tơlơi lông hăng hơdôm tơlơi gun mơng Pơplih phrâo ăt ba tơbiă mơn kơ hrim ]ra\n jơlan pơdo\ng hăng đ^ kyar lon ia. Yua anun yơh, lăng glăi ]ra\n jơlan 30 thun pơplih phrâo, Bruă jơnum 12 mơng Ping gah pơsit: khom pơplih phrâo abih bang hăng ha amăng ple\ bruă pơplih phrâo.

            30 thun rơgao laih, samơ\ wa Phạm Thị Như Thủy [ơi thôn Diên Khánh, să Hải Thái, tơring glông Hải Lăng, tơring ]ar Quảng Trị ăt do# mơn hră tem, hră ]ih mrô braih sô hơđăp kiăng pơtă ană tơ]ô kơ hơdôm thun blan mơ\ ara\ng juăt iâu rơnuk bao cấp. ~u ruai glăi, lom anun, ara\ng mơhao huă biă asơi tih hăng djo\p mơta ra mơnong: gai ]ih lơ luăng, hră pơ-ar ko#, pông rơdêh akă a`^p glăi sa wot hơpă ôh, hriăng rơdêh do# phrâo mơn. Bâo glăi tui anun le\ kiăng pơsit hăng pran jua lăng tơpă nao bôh nik, pơsit djơ\ bôh than, Ping gah ta hmâo pơsit ba tơlơi hơkru\, tơlơi pơplih glăi [ơi jơlan pơplih phrâo abih bang, dơlăm, lăng anun le\ “bruă mă mơng tơlơi hơd^p”. Wa Phạm Thị Như Thủy hơdor glăi: “Đưm hlâo dih mơng bơnal, truh pông rơdêh, djo\p mơta gơnam tam hơge\t leng kơ pơ pha hyu sôh. Samơ\ mơng hrơi Jơnum tal 6 khoa pơ ala mơng pơplih phrâo, Khoa git gai Ping gah ơi Nguyễn Văn Linh ngă laih tơlơi hơd^p mơda pơplih phrâo abih bang. Ăt lon ia anai mơn, ană mơnuih anai mơn, djo\p mơta tui anun samơ\ dưi rơngai, hmâo ano# [ong huă, dưi pơhiăp đ^ hăng băn ao rong blơi mă pô [u djơ\ khom mă gai kah mơng hmâo.”

            Amăng mông Jơnum khoa pơ ala đơ đam dêh ]ar ta tal 6 mơng Ping gah (thun 1986), lom ba tơbiă jơlan gah pơplih phrâo, Ping gah pơ phun mơng bruă pơplih phrâo tơlơi pơmin, mơ\ “blung hlâo le\ tơlơi pơmin bơwih [ong”. Bruă bơwih [ong dưi pơplih tui bruă s^ mdrô – tơlơi pơmin kah hăng tơlơi pơsit samơ\ dưm mu\t amăng tơlơi po\k phun Pơplih phrâo thun 1986 lom lon ia glăk amăng tơlơi rung răng bruă bơwih [ong – mơnuih mơnam, mơng [uh abih bôh yôm hmâo tơhnal po\k jơlan mơng bruă pơplih phrâo. Lăng [uh hơdôm yak nao blung a mơng bruă pơplih phrâo, mơnuih juăt bruă bơwih [ong ơi Võ Đại Lược lăi le\: Tơlơi [u\t glăi yôm phăn hloh mơng bruă Jơnum Ping gah đơ đam dêh ]ar tal 6 su\t lui hơdră kơ]a\o bruă do# ]râo tơngan hơbit, djru brơi đu] samơ\ truh thun 1986, bruă pơplih phrâo mơng pơ phun hmâo bôh tơhnal sit nik hăng bruă kơdo\ng đ^ noa, dưi hmâo lu mơnuih pơsit yôm: “Tơlơi yôm phăn le\ [ing ta ngă tui pơplih bruă bơwih [ong, anun le\ su\t lui h^ tơlơi pơtrun, [ơk brơi gơnam tam hăng ngă tui tơlơi rô nao rai s^ mdrô, [u pơhrui blơi pơdai braih mơng mơnuih ngă đang hmua kah hăng hlâo dih, [u [ơk brơi braih pơdai kơ [ôn prong dơng tah mơ\, pioh anih anom s^ mdrô pơsit tơlơi rô nao rao s^ mdrô gơnam tam, pơplih nao rai kơplah wah plơi pla hăng plơi prong, hơdôm sang măi ăt [u do# pơkă kah hăng hlâo dih mơn, khom gơgrong [ơi anăp bruă bơwih [ong s^ mdrô.”

            30 thun rơgao, [u hmâo hlơi hơngah ôh bruă mă prong prin mơng Ping gah le\ pô pơ phun hăng git gai pơplih phrâo. Samơ\ tơdah lăi “pơplih phrâo” jing bruă mơng ha jăn pô apăn bruă, mơnuih ping gah mơ\ [u djơ\ mơng rơbêh kơ 90 klak ]ô mơnuih [ôn sang thơ tơnap biă truh kih. Yua hơdôm tơlơi gum pơhiăp anun yơh, tơlơi ]ang rơmang hăng pơ]eh phrâo mơng m[s pơ phun tơbiă rai mơng bôh nik le\ phun akha pơjing jơlan gah pơplih phrâo mơng Ping gah. Nai prin tha  (PGS-TS) Bùi Đình Phong, [ơi Anom kơsem min bruă kơđi ]ar Hồ Chí Minh lăi le\: Pơplih phrâo truh kih le\ gơnang kơ ngă tui tơlơi pơmin “M[s ngă phun akha”: “Ping gah khom dưi pơsir tơlơi kiăng, tơlơi ]ang rơmang lăp djơ\ mơng m[s. {ing ta hmâo bruă mă lăng tơpă tơlơi sit, pơsit djơ\ bôh nik. Hmâo pran kơtang lu mơta thơ khă tơnap truh dư\ hơpă leng kơ ngă brơi lon ia ta găn rơgao sôh. Lom [u hmâo tơlơi tu\ ư hrom mơng m[s, [u dưi hmâo m[s do\ng yua thơ khă hmâo tơlơi gal ăt [u truh kih mơn.”

            Lăng abih bang, 30 thun rơgao, bruă pơplih phrâo hmâo laih hơdôm bôh than prong prin hăng hmâo bôh tu\ yua prong amăng gru grua. Hră ]ih lăi pơthâo glăi bruă kơđi ]ar Jơnum prong tal 12 mơng Ping gah ăt pơsit mơn hơdôm phun than yôm phăn kiăng lon ia pơplih phrâo dơng hăng đ^ kyar kơja\p kơtang amăng hơdôm thun pơ\ anăp; pơsit jơlan gah pơplih phrâo mơng Ping gah hăng djơ\, pơ]eh phrâo; jơlan anăp nao djo\p mơnuih dưm kơnar mơng lon ia ta djơ\ hăng bôh nik mơng Việt Nam hăng jơlan gah đ^ kyar mơng gru grua. Biă `u, Hră ]ih lăi pơthâo glăi bruă kơđi ]ar ]râo rơđah “pơtrut kơtang abih bang hăng ha amăng ple\ bruă pơplih phrâo”. Anai le\ mông bruă bơwih [ong s^ mdrô pơsit jơlan gah djo\p mơnuih dưm kơnar;  gir run pơplih hơdră wai lăng lon ia abih bang hăng dơlăm; gơgrong hlâo mu\t hrom jar kơmar pioh pơtrut kơtang bruă pơplih phrâo măi mok, pơplih phrâo lon ia. Tơlơi anai ]i lăi, tơdah sa glông bruă [u djơ\ hrom thơ tơnap đ^ kyar biă. Nai prin tha (PGS-TS) Nguyễn Trọng Phúc Khoa hơđăp Anom kơsem min gru grua Ping gah, Anom kơsem min bruă kơđi ]ar Hồ Chí Minh lăi le\: “Drơi pô pơplih phrâo abih bang pơjing rai tơlơi rô nao rai pơtrut nao rai tơdroă đ^ kyar kơplah wah hơdôm bruă. Hră ]ih pơkra bruă tal anai ăt lăi rơđah dơng mơn “ha amăng ple\”. “Ha amăng ple” anai le\ “ha amăng ple\” kơplah wah jơlan gah, kơplah wah hơdră pơtrun mơng Ping gah hăng glông hơdră bruă tơlơi phiăn mơng kơnuk kơna hăng hơdôm jơlan pơsir ngă tui. Dua le\ “ha amăng ple\” kơplah wah hơdôm gơnong bruă bơwih [ong – kơđi ]ar – bôh thâo – mơnuih mơnam [ơi dêh ]ar ta khom gum hrom pơ phun ha amăng ple\. Bruă gleng nao hơbit, pơlir sa hrom hăng ba glăi bôh tơhnal.”

            {ơi anăp bruă Jơnum prong Ping gah đơ đam dêh ]ar ta tal 12, bâo glăi gru pơsit bruă Jơnum prong tal 6 mơng Ping gah hăng hơdôm bôh than “prong prin hăng hmâo bôh yôm gru grua” rơgao 30 thun pơplih phrâo kiăng jai đăo gơnang kơja\p hăng khăng kho\p tui jơlan hrưn đ^ djo\p mơnuih dưm kơnar mơ\ Ping gah, Wa Hồ hăng m[s ta ruah mă. Tơlơi yôm phăn le\ pơsir ha amăng ple\ hơdôm hơdră pơtrun mơng Ping gah hăng glông bruă hơdră bruă tơlơi phiăn mơng kơnuk kơna pơke\ hăng jơlan pơsir ngă tui. Tơdah ngă tui abih bang hăng ha amăng ple\ bruă pơplih phrâo sit `u amra pơjing rai tơlơi pơplih phrâo phun mơtam, pơjing pran pơtrut kơ tơlơi đ^ kyar lon ia.

                                                                                                Siu H’ Prăk: Pô ]ih hăng pôr