VOV4.Jarai- Jing sa amăng hơdôm boh tơring glông hơmâo đang kơphê prong hloh ƀơi Gia Lai, amăng hơdôm thun rơgao, yua pơtruh nao rai pơjing kual ngă kơphê prong sĭ kơ anom bơwih ƀong sĭ mơdrô kơphê prong ƀơi tơring čar, mơnuih ngă hmua hơmâo hla tui, ƀơ ƀrư̆ mă yua aset tui mrô kmơk jrao, mă yua lu tui kmơk hơdjă pơkra mơng djah djâo.

Rim thun tui anun soh yơh, amăng akŏ bơyan hơjan, sang anŏ yă Tuih, dŏ ƀơi plơi Đăk Mong, să Đăk Krong, tơring glông Đăk Đoa, Gia Lai nao pơ sang sĭ kmơk jrao ngă hmua ƀơi să či blơi kmơk pruai kơ 2 ektar đang kơphê mơng sang anŏ. Juăt ñu, hăng rim blah đang kơphê, prăk blơi kmơk jrao mơng 20 truh 25 klăk prăk. Samơ̆ kmơk pruai jai hrơi pơmă tui, hơmâo lu wơ̆t ñu blơi djơ̆ glăi kmơk ƀu klă, yua hnun ƀrô rơngiă prăk, kơphê ƀu hiam lơi. Samơ̆ mơng thun 2020 truh ră anai, tơdơi kơ nao hrăm bruă ngă kơphê tui tơlơi pơkă 4C ƀơi Jơnum min mơnuih ƀon sang să Đăk Krong pơphun, ñu thâo pơkra mă pô kmơk hơdjă pơkra mơng kơđuh kơphê hăng eh bui, bơmao vi sinh čih pruai kơ phun pla. Tui hăng yă Tuih, hơdră ngă bruă anai ƀrô djru ñu plai ƀiă hrŏ prăk blơi kmơk mơng 10 truh 15 klăk/ektar/thun, ƀrô ngă lŏn ñu hiam, lŏn tơdu hloh. Bơyan kơphê thun 2020 phrâo rơgao, 2 ektar kơphê mơng sang anŏ ñu pơhrui hơmâo 9 tơn:

“Rơngiă prăk lu, ƀu hơmâo prăk ôh, yua dah pruai ha kơsăk rơngiă mơng 500 truh 600 rơbâo tui anun ƀu anăm ôh, jing gir luk jriu hăng djah djâo tui anai lĕ plai ƀiă. Mơnong anai ta tuh hrŏm hăng eh bui, pruai nao kơ phun kơphê lĕ phun ñu mơtah hiam, boh huăi hlung đơi lơi”.

Ăt glăk amăng ƀrư̆ pơplih kmơk jrao hăng kmơk djaih djâo yua ñu pơđăm mă, yă S’Nham, dŏ ƀơi plơi Đăk Mong, să Đăk Krong, tơring glông Đăk Đoa brơi thâo, bruă anai ƀu kơnong djru plai ƀiă rơngiă prăk brơi kmơk đôč ôh amra djru ngă plai ƀiă hơmâo hlăt kman amăng đang, ngă đang kơphê mơtah hiam, lŏn hiam tui mơn. Yă S’Nham ră ruai, hlâo adih, tơdơi kơ uă kơphê mă pơjeh lĕ, ñu juăt mă kơđuh pruai nao hlao amăng đang mơtăm, ñu pơmin ngă tui anun lŏn ñu rơkai, tơdu tui. Samơ̆ nao hrăm arăng pơtô bruă ngă kơphê hơdjă, yă S’Nham thâo hluh, ngă tui anun amra ngă hlăt kman mơng bơyan hlâo dŏ đom ƀơi kơđuh kơphê mut amăng lŏn hăng phun. Kiăng huăi ngă soh tui hlâo, hơdôm thun hăng anai, ñu mă kơđuh kơphê luk jriu hăng eh rơmô hăng eh bui, giong anun pơđăm hrŏm hăng tơpoi vi sinh trichoderma amăng 4 blan. Tơdơi kơ anun kah mơng mă kmơk pruai kơ phun kơphê. Yua hnun mơn, đang kơphê prong rơbêh 1 ektar mơng sang anŏ ñu ră anai hiam biă mă, huăi hơmâo hlăt đơi, pơhrui hơmâo giăm 5 tơn pơjeh rim thun:

“Kâo mă kơđuh kơphê pioh amăng war rơmô, tơdơi kơ anun pơđăm lui ñu, giong anun pruai kơ phun kơphê, lăng phun kơphê hiam biă”.

Ơi Nguyễn Kim Anh - Khua anom bruă ngă hmua hăng pơđĭ kyar tơring glông Đăk Đoa, tơring čar Gia Lai brơi thâo, mrô ia hữu cơ amăng kơđuh kơphê lĕ rơbêh 30%. Anai lĕ anŏ hơmâo hơđăp, neh met wa dưi pơkra kmơk hơdjă mă pô pioh pruai kơ phun pla. Kmơk pơkra mơng djah djâo djru ngă lŏn hiam, tơdu; ngă hơđong pH, ngă djrưh amăng lŏn; amra ngă kơ arong, rơnăng čuk lŏn, pơkra brơi lŏn. Hrŏm hăng anun, kmơk hơdjă amra djru pơkra rai ia vô cơ, hữu cơ rông phun pla, djru phun kơphê hrip mă ia hiam, dưi hơdip hiam amăng bơyan adai không phang. Ơi Nguyễn Kim Anh brơi thâo: ră anai, ƀơi Đăk Đoa, mơnuih pla kơphê glăk pơplih tui bruă ngă hmua mă yua kmơk djah djâo:

“Ră anai, sa, dua blah đang kơphê, tơdơi kơ pơhrui giong, mă kơđuh pơđăm hrŏm hăng bơmao, mơng anun lăng kơphê mơtah hiam, hiam amăng bơyan không phang, ngă hiam lŏn, kơphê tañ prong hloh mơn”.

Mơnuih ngă hmua ƀơi tơring glông Đăk Đoa, tơring čar Gialai glăk ƀơƀrư̆ pơplih phrâo amăng pla pơjing phun kơphê mơng bruă yua kmơk hoá học hơdai nao yua kmơk hơdjă. Yua hơget hơmâo tơlơi pơplih tui anai ? hăng tơlơi anai amra ba glăi boh tŭ yua hiưm pă brơi kơ mơnuih pla phun kơphê ? pô mă tơlơi pơhing phrâo mơng Gong phun jua pơhiăp dêh čar Việt Nam hơmâo mông bơră ruai hăng ơi Trịnh Khắc Dương - Khua anom bruă bơwih ƀong hrŏm Đăk Krong, tơring glông Đăk Đoa, Gialai amra lăi nao boh tŭ yua mơng bruă mă yua kmơk hơdjă amăng pla pơjing phun kơphê tui hơnong pơkă 4C.

- Ơ ơi, sit biă ñu bruă mă yua kmơk mơng ding kơna amăng anom bơwih ƀong hrŏm Đak Krong, tơring glông Đăk Đoa amăng pla pơjing kơphê ră anai hiưm pă ñu ?

Ơi Trịnh Khắc Dương: Nua blơi kmơk thun 2021 pơhmu hăng thun 2020 đĭ kơtang, yua anun bơbeč nao bruă pla pơjing phun kơphê laih dong bơbeč amăng bruă pla kơphê kơ rĭm ding kơna mơng anom bơwih ƀong hrŏm hăng mơnuih ƀon sang amăng kual. Yua anun yơh, anom bơwih ƀong hrŏm hơmâo pơtô pơblang brơi rĭm ding kơna hăng mơnuih ƀon sang tơdah kmơk hóa học đĭ nua, kiăng mă yua djah, asuk ruk, eh rơmô hăng eh un pơluk hrŏm, pioh truh bơbrŭ pruai brơi phun pla kiăng kơ ngă lŏn hiam, ngă kơ akha kơphê amuñ hrĭp mă ia hiam kiăng akha kơphê kjăp amăng sui thun. Dua lĕ kmơk hữu cơ, ƀing ta pruai brơi gap ƀrô đôč, anăm pruai lu đơi ôh amra ngă khăng lŏn.

- Hnun hă, tơdah kiăng ƀing ding kơna, biă mă ñu lĕ ding kơna mơnuih djuai ania Bahnar pơplih tơlơi juăt mơng pruai kmơk hoá học hơdai nao pruai kmơk hơdjă amăng pla pơjing, anom bruă amra djru brơi hiưm pă ñu, ơ ơi ?

Ơi Trịnh Khắc Dương: Amăng hơdôm thun hlâo anun, ding kơna amăng anom bơwih ƀong hrŏm hăng mơnuih ƀon sang, tơdơi kơ akŏ pơjing anom bơwih ƀong hrŏm, lu ding kơna hơmâo arăng pơtô brơi bruă pla pơjing, pruai kmơk brơi phun kơphê. Mơng anun, ƀing ding kơna amra črâo ba mơnuih ƀon sang amăng pla pơjing, pruai kmơk brơi phun kơphê. Hăng mơnuih djuai anai Bahnar, mơng pơtô pơblang, črâo ba, mơng thun 2020 truh ră anai, mơnuih ƀon sang thâo rơđah yơh, lơ̆m kmơk hóa học đĭ nua, mơnuih ƀon sang yua djah, asuk ruk, eh rơmô, eh un pơluk pioh pruai brơi phun pla ngă kơ phun pla bluh đĭ hiam. Truh ră anai đang hmua pla phun kơphê lêng kơ bluh đĭ hiam soh.

Sit biă ñu, đang hmua ding kơna anom bơwih ƀong hriŏm hăng mơnuih ƀon sang lêng kơ pla pơjing kơphê tui hơnong pơkă 4C. Blung hlâo lĕ bruă pla pơjing, pruai kmơk brơi lăp djơ̆ thun blan. Dua dong lĕ pruai kmơk hơdjă kiăng kơ hơđong kjăp tui hơnong pơkă 4C, ƀiă yua kmơk hoá học, yua anun kơphê lêng kơ pla tui 4C. Pơhmu hăng thun 2019, thun 2020 ding kơna amăng anom bruă lêng kơ ngă kơphê tui 4C soh, hơmâo ngă klă amăng pla pơjing, pĕ pơhrui, pơkra pơjing djơ̆ hăng tơlơi pơkă, mơng anun ba glăi tŭ yua prong prin.

- Ih lăng boh tŭ yua mơng bruă pruai kmơk hơdjă amăng pla kơphê tui hơnong pơkă 4C mơng anom bơwih ƀong hrŏm amăng hơdôm thun laih rơgao hiưm pă ñu, ơi ơi ?

Ơi Trịnh Khắc Dương: Tui hơnong pơkă pla kơphê 4C, anom bơwih ƀong hrŏm Đăk Krong hơmâo ngă tui lu hơbô̆ bruă, hơmâo arăng tŭ yua hăng jao hră pơsit brơi abih bang 38 čô ding kơna, hăng 50 ektar đang pla kơphê. Dua dong lĕ tơlơi tŭ yua mơng ngă kơphê 4C, hơmâo pơsit tong anih pla, pơkra pơjing brơi rĭm đang hmua pla, kiăng kơ kiăo tui lăng bruă pơđĭ kyar ƀơi rĭm blah đang hmua, laih dong pla pơjing djơ̆ hăng tơlơi pơkă, ƀu yua kmơk hóa học, pruih ia jrao ôh. Mơ̆ đing nao pla pơjing tui hơnong pơkă 4C.

Laih rơgao, anom bơwih ƀong hrŏm Đak Krong hơmâo pơlir hơbit hăng kông ti kơphê Vĩnh Hiệp (Pleiku, Gialai). Pơlir hơbit rah, ngă tui hơnong pơkă 4C rah, mơng anun hơmâo sĭ brơi Vĩnh Hiệp rơbêh 100 tơ̆n kơphê tui hơnong pơkă 4C, anai lĕ hơnong pơkă prong hloh. Sit biă ñu nua kơphê 4C lu hloh hăng pơhrua dong lĕ 100 rơbâo prăk/tơ̆n hăng 50 rơbâo prăk duh rơdêh pơgiăng. Bruă duh pơkua tui anun ngă kơ mơnuih ƀon sang hok mơ-ak biă mă”.

-Hai, bơni kơ ih hŏ!

Siu H’Mai-Siu Đoan: Pơblang