Hìu sơnơm Uă gah Buôn Ma Thuột (sơnah ƀòn Buôn Ma Thuột) tŭ do gam sơm pơgăp bơh 24 tus 26 nă cau kòp mprơm gơlik mhàm, tơrgùm tàm ală Gah Dơlam- Bơtờp, Kòn dềt, tàm hơ̆ Gah Dong kờl lơh pràn wơl să jan mhar gam sơm bàr nă cau geh tềl tơnggŏ yal tơngkah lài kơn jơ̆. Cau kòp Y.H.H (13 sơnam) ơm tàm sàh Ea Ñuôl, càr Dăk Lăk geh tềl tơnggŏ duh să uă sùm geh bal jê bồ, jê glar tàm să. Mè bèp ờ ruh broă den tàng ờ sền gròi tus kòn, mờ đơs là duh să là bơta tơnggŏ bè ờs bơh kòn dềt dê. Mơya tŭ gŏ duh să uă jŏ jòng mờ hùc sơnơm ờ gơmù, hìu bơnhă jun kòn tus kham tàm Hìu sơnơm Uă gah Buôn Ma Thuột. Tàm do, cau kòp geh kham mờ gĭt là bơtờp kòp mprơm gơlik mhàm mờ geh sồr sơm piam tàm hìu sơnơm tàm gah Kòn dềt. Tus ngai dơ̆ 4, cau kòp geh ală jơnau tơnggŏ duh să gơlik mhàm yal tơngkah lài bè duh să uă, jê ndul uă ngan, hă, muh măt lơnguh ndì, kañ klờm gơguh uă, tiểu kầu gơmù mhar den tàng geh jun tus Gah Dong kờl lơh pràn wơl să jan mhar nàng jăt sền. Tơnơ̆ 4 ngai sơm jơh nùs tàm do, bơta kòp neh ờ huan đau kơn jơ̆ ir, pràn kơldang bè ờs wơl. Bi H’Djue Hra (mè cau kòp dê) pà gĭt: “Gơtìp duh să, bĭc dùl anih, duh să uă, lơnguh ndì, tài bơh mè kung ờ gŏ sền ngăc sơl. Tài bơh mè lòt lơh broă ờ gŏ sền tus kòn. Kòn đơs là mè jun lòt kham ih kòn ờ jai kong tai, bè hơ̆ sồng lam lòt kham, den hơ̆ sồng gĭt kòn bơtờp mờ kòp mprơm gơlik mhàm. Gùt dar hìu geh uă wàng kơnrồ gơ̆p ƀòn dê. He pal pơs wàs khòm tơrgùm sồ siă gơ in sàng goh”.

Jăt ƀak sìh ồng Trần Thanh Qúy, Phó Lam bồ Gah Dong kờl lơh pràn wơl să jan mhar, Hìu sơnơm Uă gah Buôn Ma Thuột, pơgăp dùl bơnah pe khà cau kòp mŭt piam kòp tàm hìu sơnơm geh pơhìn gơbàn kơn jơ̆, gơjăt tàm bơta virus Dengue (virus lơh gơbàn kòp mprơm gơlik mhàm), broă jăt sền mờ sền gàr bơh cau hìu bơnhă dê kung bè mpồl kwang bàng lơh sơnơm dê:

“Tŭ bơtờp kòp mprơm gơlik mhàm, cau kòp duh să uă sùm tàm pơgăp bơh ngai sơnrờp tus ngai dơ̆ 3, jê bồ, glar bòl tàm să. Ală jơnau tơnggŏ do ndrờm bè duh să virus, duh să siêu vi sơl. Sơnđờm bơh ngai dơ̆ 4 tus ngai dơ̆ 6, bơta duh să digơlan gơmù mơya jơnau tơnggŏ kơn jơ̆ digơlan gơbàn; pơnyơu bè gơhòr mhàm. Tàm do tŭ do bol hi geh bàr nă cau kòp kơn jơ̆, tŭ mŭt tàm hìu sơnơm cau kòp duh să, geh jun tus gah kòn dềt, tus ngai dơ̆ 4 geh tềl tơnggŏ yal tơngkah lài, huyết áp gơguh jơnhoa. Tài bè hơ̆, bol hi pal cribơyai bal pơgồp bal mờ Gah kòn dềt, jun cau kòp tus gah dong kờl lơh pràn wơl să jan mhar, jăt sền mờ pơn jăt tai sơm kòp”.

Ndrờm bè hơ̆ sơl, tàm Gah tàm bơtờp, Hìu sơnơm Uă gah tiah Tây Nguyên, bơh bồ nam tus tŭ do, gah neh dờp sơm kòp ai rlau 240 nă cau kòp mprơm gơlik mhàm in. Kòp gơguh mhar bơh bồ nhai 6, kờp bal pơgăp 10 nă cau dùl ngai, tàm hơ̆ geh uă cau kòp tus hìu sơnơm jơla, kòp gơbàn kơn jơ̆, lơh aniai sơbơng roh, geh pơhìn chơ̆t să uă.

Jơnau bơh ồng N.B.N dê ơm tàm sơnah ƀòn Tân Lập, càr Dăk Lăk là dùl jơnau mùl gŏ ngan. Ồng N mŭt hìu sơnơm tàm bơta să jan glar bòl uă, tiểu kầu gơmù uă ngan. Tơnơ̆ tŭ dờp cau kòp, ală ƀak sìh Gah tàm bơtờp, Hìu sơnơm Uă gah tiah Tây Nguyên tơnơ̆ hơ̆ tơn hòi cau hìu bơnhă pà tiểu kầu mờ tơmŭt mhar tiểu kầu ai cau kòp in. Kơnờm bơta geh măt di tŭ bơh ală cau geh nùs nhơm dong kờl is dê pà tiểu kầu, cau kòp sơrlèt bơta sơbơng roh. Lài hơ̆, ồng N gơtìp duh să uă sùm, hùc sơnơm tơrmù duh să kung ờ gŏ bời sơl, să jan sơlơ ngai sơlơ glar, ờ so ờ pràn, jơng tê lơbơn jơh geh bal jê bồ mờ gơhòr mhàm jơng sền den tàng hìu bơnhă neh jun tus Hìu sơnơm Uă gah tiah Tây Nguyên nàng lùp kham, sơm kòp. Ƀak sìh mò H’Nuen H’Đơk- Phó Lam bồ Gah Drơng kơnòl Gah tàm bơtờp, Hìu sơnơm Uă gah tiah Tây Nguyên, pà gĭt: “Kờp bơh bồ nam tus tŭ do, khà cau bơtờp kòp mprơm gơlik mhàm tàm gah gal ngan, 241 nă. Tàm hơ̆ geh 29 nă cau kòp kơn jơ̆, geh bơta tơnggŏ sơwing ngan, kơ̆t kră mhàm, sồt aniai tế ƀào klờm, gơlik mhàm kơn jơ̆. Ală cau sơ wing sùm tìp tàm cau kòp dờng sơnam, geh lài kòp tàm să bè jê dà đồm sơdàng, gơguh huyết áp, geh bơta pràn ờ bơtờp kòp ờ pràn. Cau kòp mprơm gơlik mhàm tus hìu sơnơm jơla ƀươn lơh gơbàn aniai tàm uă phan tàm să jan”.   

Jăt đơng lam Anh tờm Gròi sền kòp tê jê să càr Dăk Lăk dê yal, jơnau bơh tài lơh kòp mprơm gơlik mhàm gơguh mhar là tài bơh càr Dăk Lăk gam mŭt tàm tơngai tờm kàl mìu dê, bơta ƀươn ƀoài ai sơmăc sơnràng in deh dùh rơ̆ rài. Do kung là nam gơ ơm tàm tơngai gơ wơl wơl bơtờp kòp mprơm gơlik mhàm, 3 nam dùl dơ̆, lài hơ̆ là nam 2019, 2022.

Bơh bồ kàl mìu, pơgăp nhai 4, tus tŭ do, Anih tờm Gròi sền kòp tê jê să neh tă pơgồp jơnau đơs ai Sờh Lơh sơnơm in ai lơh jăt broă rơndăp lơh drơng mờ kòp bơtờp mờ uă sră nggal pơyua sồr ală anih tờm lơh sơnơm tơngguh tai broă lơh rơcăng, kơryan kòp bơtờp, mơkung lam lùp sền, jăt sền, mblàng yal mờ bơsong ală tiah geh kòp di tŭ. Bulah bè hơ̆ nàng tơrmù uă ngan rlau jơh jơnau pơhìn bơtờp kòp bơtờp, dồ nă să gah lơh sơnơm rơ̆p ờ rơgơi drơng mờ kờñ pal bơta tơrgùm tê bal mŭt lơh bơh jơh ală mpồl, gah, mpồl cau mờ jơh gùt mpồl bơtiàn dê. Tơl nă cau, hìu bơnhă, mìng kờñ pal geh broă lơh dềt bè jơh nùs gơsơ̆t sơmăc, kih dà, sơrbì jơh tiah deh dùh sơmăc dê, sùm lơh sàng goh tiah ơm kis, bañ lời dà gơkờñ…là neh pơgồp bơnah tơrmù jơnau pơhìn kòp bơtờp lơh bơtờp uă.

Tŭ do kòp mprơm gơlik mhàm ờ hềt geh sơnơm sơm ƀă tàm, tàm tŭ ală cau gơbàn kơn jơ̆, pơhìn chơ̆t să uă gam ngai sơlơ gơguh uă tai, tài bè hơ̆ lơh jăt kràñ ală broă lơh rơcăng, kơryan kòp jăt jơnau bơto sồr bơh gah lơh sơnơm dê kung gam sơl là broă lơh geh cồng nha ngan rlau jơh nàng tơrmù jơnau pơhìn bơtờp kòp.

Kòp mprơm gơlik mhàm pal geh jăt sền bơh cau lơh sơnơm gah kòp do

Bŭlah kòp mprơm gơlik mhàm là kòp gơtờp geh sùm gùt nam, mơya uă uă cau ờ git wă ha là ờ sền gròi mờ kòp do. Mùl màl tàm tơngai do, ală hìu sơnơm sơm kòp neh dờp geh uă cau gơtìp kòp mprơm gơlik mhàm jroă mhar ngan, lơh gơtìp chơ̆t. Den tàng, tơl nă làng bol pal tơnguh uă jơnau git wă tàm broă kơrian kòp, sền gàr bơta pràn kơl dang să jan să tờm, cau tàm hìu bal mờ mpồl bơtiàn in. Ƀák sìh Phạm Hồng Lâm, Lam bồ Khoa kòp gơtờp, Hìu sơnơm Uă gah tiah Tây Nguyên lài do geh ală jơnau bơto sồr bè broă rơcang kơrian mờ kòp mprơm gơlik mhàm.

Ơ ƀák sìh, bơta tơngŏ loh làng ngan bơh kòp mprơm gơlik mhàm là bè lơi mờ ală bơta tơngŏ ngòt rơngơ̆t lơi di gơlan gơtìp?

Ƀák sìh Phạm Hồng Lâm: “Kòp mprơm gơlik mhàm là kòp tài sơmăc kăp, geh tơngŏ uă bơta, mơya bơta bal là geh duh să, geh gơlik mhàm mờ dùl bơta ngòt rơngơ̆t hơ̆ là gơlik dà huyết tương. Bè hơ̆ bè bơta tờm, tàm mùl màl geh uă kòp lơh duh să. Den tàng, nàng sền git, gŏ 1 nă cau gơtìp kòp mprơm gơlik mhàm ha là ờ den pal tus hìu sơnơm, pal geh cau lơh sơnơm kham kòp, rơwah ală mpồl lơi gơtùi sơm tàm hìu, ală mpồl cau lơi pal mŭt piam tàm hìu sơnơm. Bơto sồr làng bol in lơh ală cau gơtìp duh să pal geh kham kòp nền nòn.

Kòp mprơm gơlik mhàm di lah ờ kơrian di tŭ rơ̆p lơh gơtìp tus mờ ală bơta tơngŏ jroă ngan mờ di gơlan gơtìp chơ̆t. Lài ngan là glar tàm să, gơmù bơta pràn tài gơlik dà huyết tương. Bơta dơ̆ bàr là ờ pràn ală bơta tàm dơlam să mờ tàm hơ̆ uă ngan là klờm, plai nùs ha là klờm soh, tơngoh. Bơta dơ̆ pe tai là tơngŏ gơlik mhàm uă mờ di lah ờ kơrian di tŭ den cau kòp di gơlan gơtìp chơ̆t. Tềng đăp mờ dùl nă cau gơtìp kòp jroă bè hơ̆, dan bơto sồr ală cau lơmă, kòp gơtìp kòp lài, cau kra rơlao 60 sơnam, kơnòm kòn se bơh 1 tus 12 nhai, cau ùr geh bun, tàm hơ̆ uă ngan là ală cau kis ngài mờ hìu sơnơm pal mŭt tàm hìu sơnơm nàng sơm kòp di tŭ”.

Broă blơi is sơnơm tơrmù duh să nàng hùc mờ cit is dà srồm tàm hìu tŭ gơtìp kòp mprơm gơlik mhàm ngòt rơngơ̆t bè lơi ơ ƀák sìh?

Ƀák sìh Phạm Hồng Lâm: “Kòp mprơm gơlik mhàm là kòp tài virus, uă bơnah broă duh să uă. Uă cau di lah hùc is sơnơm tơrmù duh să ờ di, den ngòt rơngơ̆t ngan. Bè, ƀák sìh bơti hùc sơnơm paracetamol is, mơya cau kòp ờ dờn mờ hùc ală bơta sơnơm ndai, lơh gơtìp gơlik mhàm ha là ờ pràn klờn. Neh gŏ uă cau gơlik mhàm tài hùc sơnơm ờ di mờ jơnau bơto sồr bơh cau lơh sơnơm dê mờ kung geh uă cau gơtìp ờ pràn klờm tài hùc sơnơm ờ di mờ jơnau geh ai. Gam di lah cit is dà srồm mờ ờ jăt jơnau bơto sồr bơh ƀák sìh dê. Di lah cau kòp mŭt piam tàm hìu sơnơm gơtìp ờ pràn să, den ƀák sìh kal ke ngan kờñ kờp khà dà tơmŭt, neh tơmŭt mờ rơ̆p tơmŭt, lơh gơtìp tus mờ bơta bơtơl dà ai cau kòp in gơtìp uă ngan kal ke. Den tàng, kòp mprơm gơlik mhàm pal geh jăt sền bơh cau lơh sơnơm mìng gah do, mờ tŭ cit dà srồm tềng gùng mhàm pal geh jơnau sồr mùl màl mờ pal geh ai bơh tàm ờ uă bơta tờm yal lài mờ ai bơh tàm bơta gŏ mùl màl bơh mhàm dê, nàng sền pal cit dà srồm ha là ờ, cit bơta dà lơi, geh bè hơ̆ hơ̆ sồng gàr niam màng kis cau kòp in”.

Ơi, dan ưn ngài ală jơnau yal geh kwơ ngan bơh ƀak sìh dê!