Jat ală cau jak chài lơh sơnơm đơs, trồ tiah kàl mrềt- kàl prang, bơta mrềt duh tàm tiah ơm kis sùm tam gơl, ngan là bơta lin đah mrềt duh klò ngai mờ trồ mang dờng lơh kòn bơnus, ngan là ală cau să jan ờ pràn (cau kra, kơnòm dềt, cau ùr geh bun…) ờ thàn gơ dờp den ƀuơn ngan gơbàn kòp. Bơdìh hơ̆ tai, tiah ơm kis tàm tơngai do ƀuơn ngan nàng vi khuẩn, virus gơguh uă mờ mờ bơtờp uă, sơlơ lơh gơguh jơnau pơhìn gơbàn kòp, ngan là gơ wèt mờ ală kòp bè nggụ, kòp gùng tă nhơm (as sồt phế quản, as sồt klờm soh…).

Bi Nguyễn Thị Thu H. ơm tàm kơnhoàl Krông Năng, càr Dăk Lăk gam ròng kòn là oh Đào Nguyễn Bảo A. (6 nhai) gơtìp as sồt klờm soh tàm Khoa kơnòm dềt tơrgùm bal, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên. Bi H. pà git, mờr 2 nhai do, tŭ trồ tiah sơn đờm tam gơl, trồ tiah mrềt den kòn bi dê sùm pal mut tàm hìu sơnơm. Bi đơs: “Pa do, añ mut tàm hìu sơnơm nàng sơm kòp kòn in tàm hìu sơnơm ndai mơya sơm 1 poh gŏ sau mìng gơmù dùl êt, rê tàm hìu geh 3 ngai den sau gơtìp duh să, gơtuh hă, gơ jat bal mờ lik è dà, glar să den tàng hìu bơnhă ai sau mut tàm hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên nàng kấp kứu. Añ gŏ kòp do dilah tàm hìu kơnòm dềt duh să, tă nhơm mhar mờ he ờ git bơsong den ngòt rơngơt ngan. Kòp gơ rềng uă ngan tus pràn kơldang să jan kòn dê, lơh sau ờ sô, neh gơmù rlau 1 kĭ bơh tŭ gơbàn kòp”.

Dùl nă cau ndai gơbàn kòp as sồt klờm soh là oh Lê Bảo C. (4 sơnam) ơm tàm kơnhoàl Buôn Đôn, càr Dăk Lăk. Bi Nguyễn Thảo V. mè oh dềt do dê pà git, nam lơi kung bè hơ̆ lơm, pah tŭ tus kàl mrềt là oh gơtìp as sồt klờm soh, geh tŭ pal mut tàm hìu sơnơm nđờ dơ̆ kung tài bơh kòp do. Bơta do lơh bi ờ suk ngan tài bơh as sồt klờm soh là kòp ƀuơn gơbàn wơl uă dơ̆ mờ ngòt rơngơt ngan. Bi yal: “Tài gơtìp kòp as sồt klờm soh uă dơ̆, sơm mờ sơnơm kháng siñ uă den tàng bơta pràn ờ bơtờp kòp sau dê ờ sô ngan. Sau ƀuơn gơtìp nggụ mờ kòp gùng lơh lề phan sa… Tài kòn añ dê neh gơbàn kòp do uă dơ̆ den tàng añ git gơ ngòt rơngơt ngan, dilah ờ lam mut hìu sơnơm sơm di tŭ den gơtìp ờ pràn gùng tă nhơm. Geh tŭ den sau gơtìp jroă ngan pal tă nhơm mờ măi”.

Ală tềl tơnggŏ bơh sơn rờp bơh as sồt gùng tă nhơm tàm kơnòm dềt dê uă ngan. Bè ờs den kơnòm dềt geh sơn đờm mờ ală tềl tơnggŏ bơsiă, duh să, hòr muh, tat muh, tơnơ̆ hơ̆ tă nhơm mhar, cồng muh guh mù, kơn jơ̆ rlau den sền gŏ ntơh gơtìp gơmut rjô tŭ rơ hềp, tă nhơm, să jan pàl. Uă ngan kòp geh bời is bơh 8 tus 10 ngai, mơya geh 2, 3 nă cau ờ geh bơsong di mờ bơta chài den lơh gơ rềng tus gùng tă nhơm hơ đơm lơh gơbàn as sồt klờm soh, as sồt phế quản. Kơn jơ̆ rlau digơlan lơh gơbàn ală bơta ờ niam lời wơl, lơh gơbàn as sồt tơngoh, as sồt leh, ờ pràn plai nùs. Kơnòm dềt digơlan gơbàn chơt iơh, ờ kah rơngal, pơt să halà geh tŭ gơbàn chơt să. Broă gơlik geh kòp bơh kơnòm dềt dê bơh nggờc tus kơn jơ̆ mhar ngan, den tàng broă sền sơ wì, tam pà, git broă sơm kòp di tŭ là kuơmàng ngan.

Ală kòp bè gùng tă nhơm mờ kơnòm dềt mờng gơbàn tàm kàl mrềt sùm là: as sồt muh, as sồt rnồng dờ, as sồt xoang, as sồt tồr tàm dơlam, as sồt amidan, as sồt VA, as sồt thañ ñiệt kơn jơ̆, as sồt thañ quản, as sồt klờm soh… As sồt gùng tă nhơm hơ đang lời jŏ digơlan lơh gơbàn as sồt gùng tă nhơm hơ đơm mờ tŭ hơ̆, kòp geh kơn jơ̆ rlau, digơlan lơh gơbàn ờ pràn gùng tă nhơm pal tă nhơm mờ măi.

Đơs tai bè bơta do, ƀák sĩ H’El Êban, phó kwang atbồ Khoa hồi sứk kấp kứu kơnòm dềt- kơnòm pa deh Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên pà git: “Tàm bơta trồ tiah mrềt bè do, khà kơnòm dềt gơbàn kòp bè gùng tă nhơm uă ngan, ngan là ală kơnòm dềt gơtìp as sồt klờm soh kơn jơ̆, digơlan ờ pràn gùng tă nhơm mờ pal tă nhơm mờ măi. Dilah gŏ kơnòm dềt geh tềl tơnggŏ kòp, mè bèp pal jun tus hìu sơnơm sơlơ gờñ sơlơ niam nàng sơm kòp. Bè ờs den 1, 2 ngai sơn rờp, kơnòm dềt mìng gơlik kơnhà, mơya tơnơ̆ hơ̆ cau kòp geh bơsiă, kròk krèk mờ digơlan ờ gơtùi tă nhơm. Mè bèo pal kah, tŭ gŏ khà tă nhơm kơnòm dềt dê mhar den hơ̆ là dùl tàm ală tềl tơnggŏ bơh kòp as sồt gùng tă nhơm kơn jơ̆, tă nhơm mhar, gơmut jrô ntơh den pal jun tus mơ hìu sơnơm”.

Bơdìh mờ broă gơguh uă ală kơnòm dềt gơbàn kòp as sồt gùng tă nhơm, broă lơh rơcang sơndră ală kòp bơtờp bè sốt xuất huyết, kòp jơng tê bơr tàm tơngai do kung gơtìp uă ngan kal ke tài tam gơl trồ tiah, làng bol lòt rê uă tàm sa tềp. Ală cau jak chài lơh sơnơm đơs, tàm tơngai tus, broă gơlik geh bơh kòp dê kung gam pơhìn uă jơnau gơlik geh kal ke, ală kòp pa gơlik geh mờ ngòt rơngơt tàm dunia digơlan mut tàm lơgar he, ală kòp gam geh tàm lơgar digơlan git gŏ khà cau gơbàn kòp uă…

Kơnòm dềt mờ bơta pràn să jan bal mờ bơta sơndră gam ờ pràn den tàng ƀuơn ngan gơtìp kòp tŭ trồ tiah tam gơl. Broă pal sơm kòp uă dơ̆ geh lơh gơrềng uă ngan tus mờ broă gơguh pràn să jan, bơta ngăc ngar bơh kòn dềt dê tơnơ̆ do. Nàng geh tai jơnau git wă kung bè broă rơcang sơndră ală bơta kòp mờng gơtìp tàm kơnòm dềt tàm kàl mrềt-prang ai ală cau mè bèp in, mpồl cau ai tơngit jơnau đơs do neh geh dơ̆ lùp ƀák sĩ CK II Nguyễn Văn Mỹ, Phó kwang atbồ Khoa kơnòm dềt tơrgùm bal, hìu sơnơm tiah Tây Nguyên.

Dan ƀák sĩ pà git, kàl mrềt-prang kơnòm dềt mờng gơtìp ală bơta kòp lơi? Ală kòp do lơh gơrềng tus mờ bơta pràn kơl dang să jan kòn dềt bè lơi?

Ƀák sĩ Nguyễn Văn Mỹ: “Do là tŭ tam gơl kàl mờ kơnòm dềt ƀuơn ngan gơtìp uă kòp, geh pơnrơ ngan bè geh ờ uă kòp mờng gơtìp là ală kòp gơtờp vi khuẩn tàm gùng tă nhơm mhar bè as sồt muh, as sồt rơnồng dờ, as sồt klờm soh, as sồt tiah dềt rơnồng dờ. Dơ̆ bàr là kòp bè gùng tơrdih phan sa, tàm hơ̆ geh pơnrơ ngan là kòp jơng tê bơr. Dơ̆ 3 là kòp sốt xuất huyết. dơ̆ 4 là ală kòp hờ bơdìh să bè kòp as sồt sơndră bơh să jan, kòp as sồt uă bơta... Kòp tê jê să đơs bal lơh gơrềng uă ngan tus mờ bơta pràn kơl dang să jan kơnòm dềt dê, bơta gơtìp bơh di mơ tus jroă. Bè gơwèt mờ ală kòp gơtòp vi khuẩn tàm gùng tă nhơm mhar, bơh bơsiă, duh să, gơlềt muh, mơya di lah ờ geh gùng dà broă sơm kòp di pal den geh tam gơl tus tơngai jroă, ờ pràn tă nhơm mờ di gơlan gơtìp chơ̆t di lah ờ geh sền git kòp mờ sơm kòp di tŭ den bơta di gơlan gơtìp chơ̆t là uă ngan. Kòp sốt xuất huyết kung bè hơ̆ sơl, geh uă bơta di mơ, mơya kung gam geh ờ uă bơta tơngŏ yal lài bè duh să uă, bĭc sùm, jê ndul... di gơlan gơtìp roh dà, di lah ờ sơm kòp di tŭ den lơh gơtìp sốt xuất huyết jroă, gơmù bơta pràn, ờ niam kơ̆t mhàm mờ khà gơtìp chơ̆t uă ngan”.

Dan ƀák sĩ pà git tài bè lơi kàl mrềt-prang kơnòm dềt mờng gơtìp ală kòp, tàm hơ̆ uă ngan là ală kòp bè gùng tă nhơm?

Ƀák sĩ Nguyễn Văn Mỹ: “Kàl mrềt-prang là kàl mrềt, càl, mrềt, tàm hơ̆ uă ngan là tàm trồ mang mờ àng drim gờñ. Do là kàl lơh geh bơta ƀuơn nàng virus, vi khuẩn kis mờ deh uă ngan. Do là bơta niam nàng ală bơta phan do kis jŏ rơlao, gơguh pràn kơl dang rơlao. Dơ̆ bàr, virus geh mhar ngan tus mờ gùng tă nhơm kòn dềt. Bơdìh hơ̆ tai, dơ̆ 3 kơnòm dềt là ală cau tờm ờ hềt geh tơl, bơta pràn sơndră mờ kòp ờ hềt geh tơl bè cau dờng den tàng bơta di gơlan gơtờp kòp uă ngan. Kàl mrềt, kàl mrềt lơh ờ niam tàm gùng tă nhơm kòn dềt, ƀuơn gơtìp as sồt, ƀuơn gơtìp gơprồ as, lơh ờ niam phan gơlik rañ rơlao, kơ̆t rơlao lơh gơrềng tus mờ broă sền gàr gùng tă nhơm kòn dềt dê. Kòn dềt ờ hoan tơl pràn sơndră wơl mờ virus, den tàng broă di gơlan gơtờp kòp mờ gơtìp jroă uă ngan, tàm hơ̆ uă ngan là kòp tàm gùng tă nhơm”.

Dan ƀák sĩ pà git tŭ sền gàr kơnòm dềt gơtìp kòp tàm hìu pal tơnkah ală bơta lơi mờ tŭ lơi hơ̆ sồng cèng kơnòm dềt mŭt piam tàm hìu sơnơm?

Ƀák sĩ Nguyễn Văn Mỹ: “Broă sền gàr kơnòm dềt gơtìp kòp tàm hìu là broă kwơ màng ngan. Bơta tơngŏ sơnrờp ngan mờng geh tìp tàm kơnòm dềt là duh să. Tŭ kòn dềt duh să rơlao 38,5 độ là he pal ai kòn dềt in hùc sơnơm tơmù duh să, hùc jăt khà geh ai, hùc bơh 4 tus 6 jơ dùl dơ̆. Mơya, mờ ală kòn dềt geh să jan ƀuơn gơtìp rơtơs jơng tê, rơgai ờ pràn, kòp jroă den gơtùi ai kòn dềt in hùc gờñ di mơ. Gơwèt mờ broă jùt lơh mrềt să kòn dềt in, sùm geh rơlao 38,5 độ he jùt mrềt, tàm hơ̆ jùt nền nòn ngan tềng pơnoà, kwàng, ngko, bìng liang. Mơya, mờ ală kòn dềt duh să hờ đơm 38,5 độ, he gơtùi jùt mrềt mơya ờ kờñ jùt uă, duh să là bơta sơndră wơl bơh să jan nàng lơh gơmù bơta tơnguh bơh vi khuẩn, virus dê. Niam ngan tŭ kòn dềt gơtìp duh să 2 ngai den pal cèng mŭt piam tàm hìu sơnơm. Tŭ kòn dềt gơtìp kòp, kòn dềt geh tơngŏ hă. Do là bơta tơngŏ bơh uă bơta kòp, di gơlan là kòp tàm gùng tă nhơm, kòp tàm gùng tơrdih phan sa. Mơya, hă uă mờ kòn dềt gơlơh ờ pràn, jroă den di gơlan do là bơta tơngŏ jroă, mờ pal kah bañ blơi is sơnơm sơndră hă tài di gơlan lơh kòp kòn dềt sơlơ gơtìp jroă rơlao. Bơta tơngŏ pơn jăt tai là kòn dềt geh bơsiă. Bơsiă là broă sơndră wơl is sền gàr bơh să jan dê nàng tơlik jơh aoă bơta khih, dà kơ̆t tàm rơnồng dờ, do là bơta sơndră is geh kwơ ai kòn dềt in. Mơya, gơwèt mờ ală kòn dềt hờ dơm 6 nhai, kòn dềt gơtìp hian den tơmù ngui sơnơm lơh jơh kơnhà. Bơdìh hơ̆ tai, kòn dềt gơtìp kòp jê ndul gơjroh pal kah bơtơl dà, pơn jăt tai ai kòn dềt in sa mờ hùc tơl dà.

Kòp lơi kung geh bơta tơngŏ bơh kòp hơ̆, geh bơta gơtìp ni sơna mờ bơta tơngŏ bơh kòp hơ̆ dê. Bè gơwèt mờ kòp tàm gùng tă nhơm, tŭ kòn dềt gơtìp tàm bơta ờ jroă, di gơlan là duh să di mơ, bơsiă mơya tă nhơm bè ờs den he gơtùi sền gròi tàm hìu. Mơya, tŭ kòn dềt geh tơngŏ jroă bè duh să uă sùm rơlao 3 ngai, cau kòp tă nhơm mhar, pràn, tă nhơm sơbăc rơlao, gơmù ntơh, sào sa ờ pràn rơlao uă ngan, hă uă dơ̆, gơdan bĭc sùm, muh măt pàl den pal cèng mơ mŭt piam kòp tàm hìu sơnơm, bŭ lah mìng rơ̆p 1 ngai, 2 ngai ha là 3 ngai. Ring bal geh ờ uă kòp gơtùi sền gròi, sơm kòp tàm hìu, mơya di lah cau kòp geh dùl tàm ală bơta tơngŏ jroă do den he pal cèng mơ kòn dềt tus hờ hìu sơnơm rềp ngan, gờñ ngan nàng geh tam pà mờ sơm kòp, tơmù uă ngan ală bơta tơngŏ jroă di gơlan gơtìp”.

Nàng rơcang sơndră mờ ală kòp tàm kàl mrềt-prang ai kòn dềt in, ƀák sĩ geh jơnau bơto sồr lơi gơwèt mờ ală cau mè bèp?

Ƀák sĩ Nguyễn Văn Mỹ: “Tàm broă rơcang sơndră mờ kòp ai kòn dềt in geh 2 bơta. Bơta lài ngan là sơndră mờ kòp bal jơh ală kòp. Lài ngan pal atbồ ƀun. Cau mè geh bun pal geh kham bun jăt tơngai nàng sơm ờ uă bơta kòp di gơlan gơtìp, pal kah tus bơta kòp uốn ván, bơtơl tai sắt tàm ală nhai lồi bơh bun dê nàng deh ală kòn dềt pràn kơl dang, dờng, tơnguh bơtàu niam ngan di lah gơtùi. Pal ai kòn dềt in pô dà toh mè sùm tàm 6 nhai sơnrờp. Do là broă kwơ màng tài dà toh mè là phan sa bơkah niam ngan ờ geh phan lơi ala gơtùi. Tơnơ̆ mờ 6 nhai, pal ai kòn dềt in bơsram sa jăt mờ broă lơh bơh ờ uă tus uă, tơl ală bơta phan sa bơh ƀòk tus cất ƀéo, đạm, pal kah tus siñ tố mờ khoáng cất, pal kah tus sắt, vitamin C, kẽm, biăp, kơnuh, plai chi. Mờ pal kah cit sơnơm sơndră mờ kòp ai kòn dềt in. Do là broă lơh nàng ai geh bơta rơcang sơndră mờ kòp ai kòn dềt in bè ală bơta kòp: răng, bơsiă jòr gơlik mhàm, bơsiă ngkròk iar... Sền gàr ai kòn dềt in niam ngan tàm kàl mrềt-prang. Pal kah lơh ram ai kòn dềt in tàm ală tiah gơlik bơdìh ờ geh oà mpha bè jơng tê, ntơh. Tơmù ai kòn dềt lik hờ bơdìh tŭ trồ tiah mrềt, tŭ lik bơdìh pal lơh pran tê, jơng, muh măt, pal pơn chèo ai kòn dềt in. Broă um, rào să kòn dềt tàm kàl mrềt-prang kung kwơ màng, he ờ duh plai um, rào pah ngai ai kòn dềt in mờ gơtùi 2, 3 ngai um dùl dơ̆, mìng jùt kloh să mờ dà duh ram đe, tơngai um bañ jŏ ir 10 phút nàng pleh mờ bơta gơtìp mrềt mŭt. Pal kah phan sa bơkah tàm kàl mrềt-prang ai kòn dềt in, tàm hơ̆ uă ngan là dà hùc, lơh kloh phan sa mờ gàr niam tiah kis ai kòn dềt in. Ală cau mè bèp pal kah, bañ blơi is sơnơm ai kòn dềt in hùc.

Dan ưn ngài ƀák sĩ!