VOV4.M’nông – Kơp bah rnôk nu^h ntưp HIV bôk năp dơi saơ tâm năm 1990, tât năm 2020, Việt Nam le\ geh 30 năm na nê| rdâng đah srê HIV/AIDSS. Nău ji aơ le\ [ư kh^t hăng rkeh nu^h, lah krit njêng, yô| nđaih bah âk rnăk wâl nu^h Việt, lơn lah, đah âk nu^h bu ur mô lap ntưp HIV, dơi [ư me le\ mô dơi [ư yor nău ji rach năm. Yơn lah, đah nău hun hao bah Y học, nar aơ, ăp bu ur ntưp HIV dơi bu\n, deh kon ngăch dăng kơt le\ rngôch ăp nu^h bu ur êng lah ơm dơi săm njrăng n’gang trong ntưp HIV bah me tât kon.

HIV lah săk moh bah du ntil kaman (Human Immunodeficiency Virus) rdôl lơh lăp tâm trong cho\l nău ji bah săk nu^h. Lah nu^h ntưp HIV mô dơi săm, kaman mbra hao ngăch, phah le\ trong cho\l nău ji, hăn tât lvang AIDSS n’hanh kh^t.

HIV ntưp bah nu^h tât nu^h tă bah 3 trong khlay geh: trong m’ham, tâm b^ch n’hanh bah me tât kon tâm rnôk bu\n, deh, an kon pu. T^ng kơp uănh, tât 100 nu^h me bu\n ntưp HIV mbra deh 30 hê kon se ntưp HIV. Nu^h me ntưp HIV dơi rêng ntưp an kon tă bah 3 lvang bah kơi aơ:

- Rnôk bu\n: HIV bah me ntưp tă bah rnăn kon lăp tâm săk oh bê bah du\t ơm, dơi geh bah pơh tal 8 rơh bu\n. Geh nklăp 17-25% oh bê dơi ntưp HIV ta lvang aơ.

- Rnôk deh, HIV ntưp bah dak ntêng n’hanh mham bah me ntưp HIV lăp tâm săk kon se. Geh nklăp 50-60% kon se deh geh ntưp HIV bah lvang aơ.

- Rnôk an kon pu, HIV dơi ntưp tă bah dak toh me mô lah ăp ntu\k sôt, rhuk ta chông toh me ntưp tât oh bê. Geh nklăp 15-25% kon se geh ntưp HIV ta lvang aơ. Yor nê, le\ rngôch bu ur ntưp HIV dơi mbơh đă an deh kon rek n’hanh an kon bu dak toh công thức.

T^ng ăp nai dak si chuyên khoa, rnoh kon se geh ntưp HIV bah me mbra n’hu\ch du\t âk, đê| đo\ng jur 1% lah ăp me nchrăp lor, nsrôih [ư t^ng ơm ăp trong săm nchrăp njrăng n’gang ntưp HIV bah me tât kon. Nău uănh nđôi HIV dơi mbơh nt^m an le\ rngôch bu ur tâm năm deh kon rnôk u\ch geh kon, yơn, ta ăp bu ur geh âk kơt bu ur tăch săk, nu^h geh âk băl ndrôi ri nău [ư aơ lơ khlay. Dak si săm HIV (ARV) geh tam nking n’gang naư hun hao n’hanh ntop hao bah kaman HIV. Lơ đêt kaman tâm săk nu^h me lơ hu\ch ntưp an kon. Yor nê, săm HIV lơ ơm lơ ue\h rnoh kon se deh kon ngăch dăng lơ âk. Đah ăp bu ur le\ g^t nău ntưp HIV bah nơm, rnôk u\ch deh kon an geh nău mbơh nt^m bah nai dak si săm. Nai dak si Huỳnh Thị Hồng Sinh, khoa Njrăng n’gang HIV/AIDSS, Ntu\k uănh nđôi kop ji Dak Lak an g^t:

“Wa nu^h ji săm rlău du năm ri nu nău le\ đăp mpăn, uănh năl mham rnoh kaman bah dâng đêt ngăn g^t saơ, t^ng săm ue\h, mô ntưp du ntil nău ji tưp bih grăi ri rnôk ne\ dơi bu\n. Rnôk aơ, rnoh ntưp HIV bah me tât kon du\t đêt, knu\ng 0,2% dơm. Le\ rngôch bu ur lor rnôk săm do\ng dak si m’hâm ri jêh rnôk bu\n hôm e ngêt kơt ne\, mât t^ng trong săm, mô rgâl dak si”.

Jêh rnôk deh bah 6-12 mông, ăp oh bê dơi nt^m do\ng dak si săm HIV jo\ bah 4-6 pơh jêh ne\. Nău do\ng dak si dơi [ư lơ ơm lơ ue\h, nău aơ kơl nking n’gang ntưp HIV bah me tât oh bê. Tâm rnôk do\ng dak si, kon se mbra dơi [ư uănh năl mhe năl geh ntưp HIVđo\ng lah mô. Jêh rnôk jêh uănh năl đêt ngăn 2 tơ\ uănh năl, lah kon se mô ntưp HIV ri mô dơi do\ng dak si. Lah saơ ntưp, kon se mbra an săm dak si lôch săk. T^ng nai dak si chuyên khoa, a[aơ ue\h tam dak si săm HIV ta kon se du\t ue\h. Yơn lah, nău t^ng săm mư lah nău jêr jo\t. Yor nê, ăp me bơ\ an geh nău nsrôih, du\t n’hâm nău u\ch ro\ng an kon mư kơl kon se rlet rlău kop ji. Lah dơi do\ng dak si di ding, di nar nău ntru\nh, [a [ơ lôch nău rêh, kon se dơi hun hao đah săk soan n’hanh nău rêh kơt ăp kon se êng.

Du hê nu^h me mô lap ntưp HIV, mpo\ng u\ch têh ngăn bah khân pơng deh kon du hê kon ngăch dăng. Nău ne\ dơi [ư lah nu^h me t^ng rjăp trong săm bah nai dak si. Nai dak si Huỳnh Thị Hồng Sinh, khoa Njrăng n’gang n’gang HIV/AIDS, Ntu\k uănh nđôi kop ji Dak lak m^n lah:

“Nu^h ji HIV lah nsum n’hanh ăp nu^h bu ur bu\n lah êng, gay săm njrăng n’gang ntưp HIV bah me tât kon lôch ue\h, bôk năp bu ur an saơ ơm nău ntưp HIV bah nơm. Tal 2, an săm ơm. Tal 3 lah an t^ng săm ue\h. geh  nkô| nău lah t^ng nău do\ng dak si, ngêt di mông, to\ng grăp d^ng [a [ơ; t^ng nar but uănh ji; t^ng nar uănh năl mham ri rnoh lôch ue\h du\t âk”.

{ư me lah nău têh khlay ngăn bah bu ur, yor nê, ăp nu^h mô lap ntưp nău ji rach năm mô dơi thơ tha, mô dil blao, ntlơi hoch ma an m^n joi tât ăp ntu\k ngih dak si chuyên khoa gay dơi geh nău mbơh nt^m, ntop kơl đah dak si. Lah t^ng nău săm, bu ur ntưp HIV dơi deh ăp kon se ngăch dăng, hun hao n’ăp săk soan n’hanh nuih n’hâm kơt le\ rngôch ăp kon se êng [a [a\.

Săm ARV lah nau kan du trong ndrel ueh ngăn gay ma kơl an ăp nu\ih ntưp ji HIV rêh ueh ndrel jong lơn. Yơn lah, gay dơi geh nau tam ueh ngăn tâm nau săm ARV, nu\ih ntưp HIV gay nsôih, kơt ti\ng ăp trong săm. Gay geh tay nau gi\t mpeh nau kan ao, Phóng viên nkô| vay nkoch geh nau tâm nchră đah nai dak si Huỳnh Thị Hồng Sinh, Khoa Njrăng rdâng HIV/AIDS-Ntu\k kan nkân njrăng nau ji Dak Lak.

Nai dak si mra mbơh nkô| nau bah săm ARV đah nu\ih ntưp HIV lah mhâm? Ndrel nau săm ma ARV ơm ri moh geh nau ueh đah nu\ih ji đo\ng?

Nai dak si Huỳnh Thị Hồng Sinh: Nkô| bah nau săm ARV đah nu\ih ntưp HIV, bôk năp lah păng dơi rdâng nau hun hao ndrel nau lơn ma âk bah kman HIV tâm săk kon nu\ih. Tal bar lah n’hâm dăng châl, n’hao nau dăng bah săk jăn. Yor lah kman HIV rnôk lăp tâm săk ri păng lơh le\ tế bào T-CD4, aơ lah tế bào kơl dăng ân săk jăn, Rnôk ntil kman aơ lơh khuch tế bào T-CD4 mra [ư mô dăng châl hôm geh ntơ lah n’huch nau dăng châl đah nau ji. Kan săm ARV ơm mra geh nau ueh ngăn đah nu\ih HIV. Nau bôk năp lah n’huch nau ntưp ji jru jâk ân nu\ih ji. Tal bar lah [ư n’huch nau ntưp ntơm nu\ih aơ tât nu\ih êng, kơt lah ur sai, nu\ih nơm tâm bi\ch, ăp nu\ih ndrel chuh n’gang. Tal pe lah n’huch nau khuch ntưp tă bah me tât kon. Nê lah 3 nau ueh rnôk săm ARV ơm, yor ri ma nu\ih ji ân geh săm lơn ơm lơn ueh.

Dah jo\ di\ng nu\ih ntưp HIV geh săm ma ARV. Gay ma săm ARV geh nau tam, nu\ih ntưp HIV ân moh nau ti\ng ơi nai dak si?

Nai dak si Huỳnh Thị Hồng Sinh: Ti\ng nau ntru\nh bah năp nơh ri tế bào T-CD4 tâm nâm 500 tế bào/mm3 mơ dơi geh do\ng ARV. Yơn rnôk aơ, ntơm năm 2017 ri ăp nu\ih ji rnôk geh năl lah ntưp HIV ri mra geh leo săm ARV nkre, jêh rnôk [ư du đê| nau uanh năl tâm klơm, play leh, mham. Nê lah ăp nu\ih ntơm ji. Hôm đah ăp nu\ih ji geh n’ăp ma nau ji kơt lah hiăn, ji klơm B,C ri nau săm ân bah oi nau ji êng ri mơ săm đah ARV. Đah bu uir nu\n, rnôk năl HIV geh ntưp tâm săk ri mô kâp uanh năl ndơ êng ma ân geh săm nkra đah ARV ro. Jêh geh năl lah mô hôm sao geh ntưp ri nsru\ng săm, hôm lah geh năl lah geh ntưp ri lo\ săm tay.

Ăp nu\ih ji ko\ săm ma ARV ân geh kơt ti\ng nau săm ân ueh. Yor ao mô di lah dak si săm ji ma lah dak si châl ma kman, yor ri rnôk geh dak si lăp tâm săk ri păng ma bah dơi nkân njrăng dơi kman. Kơt ti\ng nau săm ri ân geh ngêt dak si ân to\mng, tâm di, tâm di nar, khay, tâm di nar ngêt ndrel ngêt ân tât lôh săk. Tal bar lah kơt ti\ng mpeh nau kơt uanh năl, kơt lah 6 khay ri nơm ân geh hăn xét nghiệm uanh mham, uănh klơm, play leh, tế bào TCD4 ndrel nau uănh năl rnoh kman. Tal pe lah hăn khám ân tâm di nar. Kơt lah nau dak si ân du khay dak si ri ân so\k dak si tâm di nar, hăn khám ân tâm di nar, dơi ơm du nar mô lah la du nar.

Lah mô kơt ti\ng nau săm ri nu\ih ntưp HIV moh geh nau mâp hơi nai dak si?

Nai dak si Huỳnh Thị Hồng Sinh: Lah mô geh kơt ti\ng nau săm ri rnoh rdâng châl lơi dak si ri hô ngăn. Yor ao lah dak si rdâng nau hao âk bah ntil kman mô ueh, yor ri ma nơm lah mô geh dak si ri kman păng hao âk lơn ri nơm mô săm bah dơi tay. Âk nu\ih mô u\ch săm, jêh âk khay lah plơ\ săm ri ntil kman păng châl ma dak si hô ngăn, yor ri ma jêng ji jâk jru lơn ma ngăch. Đah nau săm bậc 1 ri nơih, du nar nu\ih ji ân ngêt du grăp dak si, yơn đah nau săm bậc 2 ri nau săm roh âk prăk lơn, do\ng dak si âk lơn, du nar ân ngêt 2 tơ\, tâm du tơ\ ri ngêt ntơm 4 tât 5 grăp.

Lah nu\ih ji kơt ti\ng nau săm ueh bah ơm ri n’hâm soan khân păng mra ueh ngăn. Geh âk nu\ih ji rnôk tât săm ta aơ rơh 3,4 kơt lah âk ngăn nau ji geh nsum yơn rnôk kơt ti\ng nau săm ueh, ngêt dak si ARV ueh tâm ban ri n’hâm soan lo\ plơ\ jêng kơt rơh 1, kơt lah kơt nu\ih ueh lăng, tế bào T-CD4 âk ngăn, khân păng ueh nâm ơm, mô lah ueh lăng lơn đo\ng, mô geh nau ji êng êng tâm săk.

Nu^h rblang: Y Sưng Phê Ja