VOV4.M’nông: Tâm rnôk nau geh rgâl bah mih nar ndrel rnoh tăch rgâl mô nâp, âk tơm tăm jong năm jŏ năm tâm Tây Nguyên hŏ geh nau khuch ngăn. Bah năp nau nê, tâm âk nkuăl hŏ nchrăp rgâl tơm tăm mpa rong, âk ntŭk njêng luh ăp nau rgâl mhe đah ăp ntil tơm tăm geh săk rnglay ndrel nau tam mpeh văng sa âk. Nau săk tam bah nau kan tăm tơm vải tâm nkuăl neh mô jêng Ea Sar, nkuăl Ea Kar, n’gor Dak Lak lah du ntoh mhô.

Wa Lê Văn Minh, ta Thôn 8, xã Ea Sar, nkuăl Ea Kar, n’gor Dak Lak geh 4ha neh mir. Bah năp nơh, tâm neh aơ wa tăm cà phê, tiêu, yơn tơm tiêu geh khĭt âk, tơm cà phê ri rnoh mô nâp, nau săk geh dêh ngăn. Nklăp 8 năm ma aơ, wa ntơm ntrơn neh tăm cà phê ndrel ma tiêu gay ma tăm tơm vải, đah ăp ntil tơm geh sŏk tă bah nkuăl neh tơm bah păng tâm Thanh Hà, Hải Dương. Tâm nê, 2 ntil vải u hồng ndrel u trứng, dơi geh dăng hun hao ndrel ân play kah yor ri ma păng tăm âk. Tât rnôk aơ, mir 4h bah păng hŏ tăm lĕ tơm vải, đah 2 ha dôl ma rnôk geh pĕ tăch, hôm e ri dôl ma luh nse. Mir tơm play vải bah wa Minh kŏ kơt tĭng ăp nau tŏng VietGap, tă bah nê geh play kah ndrle rnoh tăch khlay. Tâm ăp xã vải tăch ân geh du năm nklăp 15 tấn, đah rnoh tăch nklăp 35-40 rbăn/kg, rnăk wa geh ntơm 500- 600 rkeh/ha/năm, âk rlau 10 tŏ rđil ma tăm cà phê:

  ‘ Rnoh geh lah geh âk play ri mir hên aơ geh nklăp 50 tấn play rlau đŏng. Nau kan VietGap aơ ri geh nau ueh ngăn, ƀư VietGap ân nơm tĭng nti, njêng luh ăp ntil play kloh, gay ma ân kônh wa geh sa play kloh ri nơm ân tăm ân ueh kah. Ăp siêu thị, nŭih bu hăn rvăt ri bu ŭch tă bah nê rnoh geh hao khlay. Kơt lah vải êng ri rnoh 35 rbăn, yơn play vải tăm VietGap ri geh 40-42 rbăn/kg”.

Wa Văn Đình Thìn, Groi Kruanh UBND xã Ea Sar, nkuăl Ea Kar, n’gor Dak Lak mbơh, ăp tơm vải bôk năp chăt reh tâm nkuăl neh aơ nklăp 15 năm bah năp nê, yor ăp nŭih tâm ƀon Hải Dương ndrel Bắc Giang leo lăp tăm. Bôk năp ri tăm rlong bar pe tơm, yor mĭn lah păng mô dơi hun hao tâm neh aơ ndrle ma mih nar mô tâm kơt ta Ea Sar. Yơn jêh ri rnôk tơm hao jêng ueh, play kah, rnoh neh tăm nklăp 10 năm ma aơ ậ. Rnôk aơ, lam xã geh rlau 3000 ha tơm vải, đah 200 ha geh pĕ play. Ăp neh tăm mhe kŏ dôl hao âk ndrel mra geh 500 ha tâm 5 năm tât. Tĭng wa Thìn, nau ueh ân hun hao tơm vải ta Ea Sar lah mih nar mô tâm bam, ri păng dŭm ơm, rnôk lôch yan du khay ri mơ tât vải mpeh miền Bắc. Yor ri, nau tăch sa kŏ nơh ndrel tăch khlay. Rnoh tăch tâm Ea sar ntơm 55-60 rbăn/kg, hôm tât yan play dŭm ri 35-40 rbăn/kg. Wa Thìn lah rjăp, tơm vải ân geh săk rnglay văng sa âk, đah rnoh geh 300 -500 rkeh/ha/năm ndrel xã dôl ma tât nau ndâk săk ntơm ân tơm vải Ea Sar:

  ‘Rƀŏng tât ndâk săk ntơ lư ân vải Ea Sar. Bah năp ri phung hên dôl ndâk ntŭk tâm boh nau kan tăm vải, rnôk hăn kan ngăn ri mra ntĭm trong, leo nŭih ƀon lah tăm tĭng nau kơp dơn VietGap, rƀŏng tât ndâk njêng nau dơi gay ma lŏ tăm tĭng nau tăm ân kloh ueh. Jêh ri, mra ntơm đăng ký nau leo ntĭm ntŭk tăm, nkoch mbơh nkuăl tăm, nkuăl neh, lôg, ntô lir ân play. Kơt nê ân âk play vải mô êng knŭng tăch tâm ăp chợ ơm ma hôm tăch dak ba dih, tăch tâm ăp siêu thị tâm lam dak”.

Rnôk nkuăl tăm vải hun hao, ta Ea Sar kônh wa ƀon lan ntơm njêng ăp nau tâm rgop nsum tâm nau tuch tăm ndrel ma tăch. Wa Nguyễn Văn Bình, nŭih ntơm ndâk mrôt tăm nsum nau kan tuch tăm Thanh Bình, ntŭk tâm boh nau kan bôk năp tâm xã Ea Sar, mbơh, rnoh geh neh tăm vải bah 12 nŭih tâm nklăp 100 ha. Rnoh nŭih ndrel rnoh neh tăm vải mra hôm âk lơn tâm rơh tât. Đah nau ndâk ntŭk tâm boh kan nsum, mra pơk trong ân kônh wa ƀon lan geh manh lor ndơ ntuh kơl nau kan tuch tăm ndrel rnoh thuk. Nkre lah, tâm boh nau kan mra rƀŏng trong gay kônh wa tăm tĭng nau dơi kơt VietGap, GlobalGap, ta ưbah nê dơi tĭng geh nau ŭch tăch tât ăp dak êp nê kŏ kơt lah ăp dak tâm Châu Âu, Nhật, Mỹ, Hàn Quốc. Tă bah nê kơl n’hao nau geh ndrel săk ntơ ân vải Ea Sar:

  ‘Gâp ndâk rmôt tâm boh nau kan tuch tăm gay ma tăch ân play vải hăn ngai lơn. Êng ntŭk tăch rtâm dak nơm ri ân geh tăch tât ăp dak. Rƀŏng tât nau kan VietGap, joi tu tơm, neh tăm, nau mbơh. Săk gâp nơm kŏ kơt lah nŭih tăm vải ri ŭch mhâm ƀư gay ân play vải ân ueh, kah, đăp mpăn ndơ sa kloh ân bu geh sa rvăt”.

Trong ntĭt leo rgâl tăm tơm vải ta xã Ea Sar, nkuâl Ea Kar hŏ geh ăp nău mpơl uĕh. Bah kơi aơ geh rơh tâm ôp đah wa Hồ Tấn Cư, Kruanh jrô kan Tuch tăm mât rong n'hanh hun hao ƀon lan nkuâl Ea Kar mpeh ăp nkô̆ geh tât pah kan dăp rgum si tăm gay bên di đah rgâl duh nđik trôk nar, tâm ban kơt n'hao săk geh ndơ geh ƀư an dŭt uĕh, tâm rgop nkre đah ƀon lan kan lŏ mir n'hanh ƀon lan đah doanh nghiệp ta ntŭk.

- Tâm ăp năm mhe aơ, rgâl duh nđik trôk nar n'hanh rnoh khlay ndơ ntŭk tăch rgâl hŏ mhâm khuch tât nău kan tuch tăm tơm jong nar kơt cà phê, tiêu ta nkuâl Ea Kar mêh hơi wa?

-Wa Hồ Tấn Cư: Tâm ăp năm dăch aơ, lơn lah 4 năm rlơ̆ aơ, rgâl duh nđik trôk nar khuch dŭt hô tât Tây Nguyên lah nsum n'hanh Ea Kar lah êng. Ăp tơm tăm way ơm kơt cà phê, tiêu n'hanh ăp ntil tơm sa play êng ƀa ƀă kơt sầu riêng, bơ lah dŭt jru hô. Tâl bar lah bar năm mhe aơ nuh srê Covid-19 khuch tât lhoi trong tăch ndơ, ăp ndơ geh ƀư luh jêng geh khuch tât mô dơi tăch. Tâl pe, tơm ndơ dŏng kan bôk năp, mhe aơ nơh rnoh khlay du đêt ntil ndơ kơt phân poh, dak si ndrŭng, ăp ndơ dŏng kan tuch tăm hao jêng khuch dŭt âk tât nău kan tuch tăm mir ba.

- Ta năp nô nău tuch tăm mât jêr jŏt kơt nê̆, nkuâl Ea Kar hŏ mhâm geh trong nkra dơi tâm nău dăp rgum si tăm gay bên di đah rgâl duh nđik trôk nar mêh wa?

-Wa Hồ Tấn Cư: Rnôk jêr jŏt kơt nê̆, ăp nhih pah kan mât uănh ngih dak, n'gâng kan ăp gưl, ăp nhih pah kan rnâng kan mpeh tuch tăm ƀư âk rơh hop, âk nkô̆ tâm nchră, ntrŭt ntrôl ngăch tăch rgâl. Tâm ban kơt tâm nchră mpeh nuĭh rnâng kan kỹ thuật gay rdâk njêng ăp bôk nău kan, leo ƀư tuch tăm tĭng rêng n'hanh rdâk njêng rêng tuch tăm VietGap gay mhâm ƀư n'hao săk uĕh ndơ geh ƀư. Lơn lah, nău dăp rgum si tăm ri bah ăp ndơ geh ƀư way jêr jŏt kơt tiêu, cà phê mpôl hên rgâl jêng du đêt tơm sa play kơt nchoih kơt cam, quýt, play bŭng n'hanh bar ntil tơm geh âk lah tơm nhãn n'hanh tơm vải. Lĕ rngôch rnoh hvi neh rgâl tơm tăm mhe lah nklăp 4.000ha, tâm nê geh tơm nhãn n'hanh tơm vải nklăp 1.500 ha.

- Nsĭt geh wăng sa đah nău dăp rgum si tăm dja mhâm mêh hơi wa ?

-Wa Hồ Tấn Cư: He ân dơi lah, rnôk rgâl si tăm ri bôk năp dŭt jêr jŏt mpeh nkô̆ nău ntuh kơl, ntŭk tăch rgâl. Yơn rnôk mpôl hên hŏ jêng dơi rêng kan tuch tăm, tâm rgop dơi đah du đêt doanh nghiệp, tâl bar lah mpôl hên ƀư ăp rêng tuch tăm VietGap bah ăp mpôl ƀon lan kan lŏ mir njêng kơt hợp tác xã, rmôt tâm boh ri mpôl hên saơ dŭt nsing nơm n'hanh mpôl hên hŏ geh trong tăch luh đăp mpăn yor kơt nê̆, ƀon lan đăp mpăn nău kan tuch tăm. Tâm bah ri aơ nơh, mpôl hên uănh năl tơm nhãn, tơm vải nsĭt geh ntơm bah 15-20 tấn/ha, rnoh khlay hao 30.000đ/kg, ri nsĭt tay nklăp 350 rkeh prăk/ha/năm. Bôk năp he ân dơi lah dŭt n'hâm geh nkô̆ khlay tâm nô nău jêr trong tăch, rgâl duh nđik trôk nar.

- Tăm rơ̆ jêng âk tơm sa play ri nău nsĭt geh n'hanh jŏ jong ân dơi ndơ̆ luh dâk bôk năp, nkuâl geh mĭn tât nău tăm âk ndal ri jêng tâm rmeh bưm n'hanh nkuâl mhâm geh trong dăp rgum gay nkre nsĭt geh, nkre jŏ jong mêh hơi wa?

-Wa Hồ Tấn Cư: Săk geh bah nkuâl Ea Kar ri mpôl hên geh hvi neh rlău 50.000ha, tâm nê geh nklăp 30.000ha mbra dơi tăm tơm jong nar. Gay ƀư tuch tăm jŏ jong ri mpôl hên hŏ mĭn tât hôm, nău dơh uĕh, săk geh bah nkuâl Ea Kar lah trôk nar tât geh bah bar nkual miền Trung n'hanh Tây Nguyên, yor kơt nê̆, rnoh âk mih n'hanh khay tăm tâm nđơn jong. Jêng ndơ tuch tăm geh ƀư luh ri way ơm lơn mô lah rlơ̆ khay đah ăp nkual tăm âk êng ƀa ƀă nklăp 1 khay, jêng trong tăch luh ri mpôl hên mô rvê, klach mô geh ndơ tăch dơm. Dăp rgum jŏ jong mpôl hên nsrôih geh 8- 10 rbăn ha tơm sa play, tâm nê tơm nhãn n'hanh tơm vải nklăp 5.000ha. Ăp ntil tơm sa play êng ƀa ƀă kơt cam, quýt, play bŭng, sầu riêng, play đŭr nklăp 5.000ha. Đah rnoh hvi neh tăm dja ri mpôl hên ton lah, mô rvê play jŭr geh rnoh khlay jŭr thuk mô lah rmeh bưm ndơ tăch.

- Ngoăy tâm ăp ntil ndơ dŭt dơi uănh khlay nê lah leo ƀư tuch tăm gay mhâm ƀư ndơ dŏng kan tuch tăm bôk năp đăp mpăn săk uĕh, n'hanh trong luh đăp mpăn. Nău dja dơi nkuâl Ea Kar uănh khlay ƀư mhâm mêh wa?

-Wa Hồ Tấn Cư: Rlău ma nkô̆ nău gay dăp rgum gay mhâm ƀư geh săk tam, jŏ jong, nâp dăng tơm tăm ri nkô̆ nău tâm rgop đah ƀon lan kan lŏ mir n'hanh leo ƀư tuch tăm tĭng rêng lah dŭt n'hâm khlay. Mhe aơ nơh, mpôl hên hŏ tâm rgop kan nsum đah du đêt doanh nghiệp, bôk năp lah doanh nghiệp nkret njêng n'hanh tăch ndơ geh ƀư, doanh nghiệp ntuh kơl n'hanh tâl pe lah tâm rgop kan nsum đah ăp hợp tác xã, ƀon lan kan lŏ mir. Gay mhâm ƀư rêng kan dja ƀư dŭt n'hâm lhăt ntơm bah leo ƀư tuch tăm tĭng rêng VietGap, GlobalGap, hăn tât nkret njêng n'hanh tăch ndơ geh ƀư. Mpôl hên mpŏng rêng kan dja nkre đah jŏ jong nâp dăng ri nsĭt geh tam tâm trong ntuh kơl n'hanh nsĭt tay nău geh tam an ƀon lan kan lŏ mir.

- Ơ, dăn lah uĕh wa Hồ Tấn Cư, Kruanh jrô kan Tuch tăm mât rong n'hanh hun hao ƀon lan nkuâl Ea Kar.

Nuĭh rblang: H'Thi