VOV4.M’nông - Nuĭh Bunong gŭ rêh ta Tây Nguyên geh âk nău uĕh ntâr. Tâm nĕ, nău ƀư brah du bông nău rêh lah nău ƀư khlay bah nuĭh Bunong (nkuăl Lăk, n’gor Dak Lak), nkoch kloh nău uĕh rnoi nuĭh, geh nău khlay tâm nău rêh ăp nuĭh n’hanh lĕ nsum mpôl.

         Nău ƀư brah du bông nău rêh lah nkô̆ nău uĕh bah nuĭh Bunong. Ăp nău uĕh khlay tâm nău ƀư brah du bông nău rêh nkoch tâm tâm boh âk ding bah kon nuĭh đah ntŭk ntô gŭ âm, ntŭk ntô kon nuĭh; nkre lah nău mĭn, nău blău, nău rêh, mĭn ƀư mhe bah nuĭh ƀon lan Bunong tâm rnôk lịch sử. Nău aơ rblang an nău ƀư tơm n’hanh ăp nău ƀư brah tâm nău rêh tât nău gŭ âm bah ăp nuĭh tâm nsum mpôl. Nău tâm rlŭk rlăk lah ăp nău ƀư brah; ƀư brah rnôk bŭn, chuh tôr, nsông nsao, rhơn săk soan, khĭt ôm.... gay dăn nău lap, đăp mpăn ngăn dăng.

         Bư brah du bông nău rêh bah nuĭh Bunong mô knŭng ntơm bah rnôk kon nuĭh dơi deh ma bah rnôk bŭn dơi jêng kon. Tĭng nău way bah nuĭh Bunong, khay bŭn dŭt khlay, geh n’ăp nău răm n’hanh ăp nău rvê đah nău lôch bŭn bah rnôk deh.

Bu nuĭh kuăl brah Y Tiêng Jie (ƀon Jiê Yúk, xă Đăk Phơi, nkuăl Lắk) ƀư brah n’hao săk an ur sai tơm jay

Kơt rnoi Êđê, K’Ho, Jarai..., nuĭh Bunong ta Lắk geh ăp nău ƀư brah vêr mpăng gay dêr ăp nău mô lap an me n’hanh oh bê. Me wêr mpăng mô sa dôk, qoănh, mpa yor klach deh kon mbra mpănh kơt dôk, kơt qoănh; mbrơi kơt mpa, mô lah wêr mô sa ăp ntil tơm play rse yor klach jêr deh. Tâm rnăk wâl, lvang aơ mô dơi ƀư jay yor klach rvê mbra ƀư jêr an bu ur rnôk deh. Rnôk oh bê deh, wêr mô mâp nuĭh mha, mô tât jay nuĭh khĭt, mô lăp tâm bri sreh si, mô hăn ƀư mir.... gay nsĭt tay ăp nău uĕh ngăn ngăn an oh bê.

         Wa H’Loan Bdap, Kruanh jrô kan Văn hóa-Thông tin nkuăl Lắk an gĭt, bah rnôk dơi deh tât druh ndăm (nklăp 16 năm) kon se dơi ƀư âk nău ôp brah kuăl yang kơt: ƀư tâp sok; koaih măt an kon; ƀư moh săk (7 nar jêh deh); ƀư chuh tôr (bah 6-12 năm deh); ƀư lih hon sêk lor, jêh nĕ tât nklăp 16 năm ƀư wât săk). Êng nuĭh Bunong ta Dak lak n’hanh Dak Nông lŏ ƀư chuh tôr nklăp năm kon se geh 3-4 năm. Bah năp đaơ, geh tât bŭn geh ƀư brah rnôk geh bŭn n’hanh ƀư brah mât uănh bŭn tâm ndul me. Gay dơi kơp dơn du hê bah nsum mpôl ntŭk gŭ rêh, kon se an rlău rlău druh ndăm, way dơi ƀư tâm lvang bah 16-20 năm deh, jêh ƀư wât săk hao têh aơ mư dơi gŭ ur sŏk sai.

         Bah năp đaơ, bu ur, bu klô druh ndăm Bunong ta Lắk tâm nsông ơm, lah rlău 20 năm ma mô geh ur ri kuăl lah ndrô. Nău khlay tâm nsông way ơm bah nuĭh Bunong lah ryơk me bơ̆, đêt janh ƀư lơ̆ nău yor klăch geh ntlơi nău dơi ƀư kon, geh rtăp mbra mô lap n’hanh ach o lôch nău rêh. Tâm nsông bah rnoi Bunong ta Lắk lah nău way uĕh, geh nău di kon nuĭh, âk nău uĕh ơm rnoi mpôl đêt.

         Bu nuĭh kuăl brah Y Tiêng Jie, ƀon Jie Yuk (xă Đắk Phơi) an gĭt: “Tĭng nău way bah nuĭh Bunong Gar, tâm du yan mir lah ăp ƀon ƀư ăp nău kuăl brah-lễ hội du bông nău rêh, gay lah uĕh ăp brah yang tâm trôk, tâm neh, lah uĕh u che lĕ kơl an ân ăp nuĭh geh ba, sŭr ndrôk bêng jâng gung jâng rêng. Tâm ăp nău ƀư aơ, tâm nsông dơi ăp nuĭh uănh tât lơn, geh ăp nău ƀư; ôp; ndrôi, tâm nsông jay bu ur, tâm nsông đah jay bu klô”.

Kon sau rgum wăr râng ƀư kuăl brah n’hao săk ur sai Y Krai Cil ta ƀon Jiê Yúk (xă Đăk Phơi, nkuăl Lắ)

         Tĭng nău ƀư, ƀư tâm nsông bah 2 đah rnăk wâl tâm ban yơn đah nuĭh Bunong nău aơ mô rmeh yor nkah ntĭnh bu ur bu klô gĭt rêh, gĭt tâm mât đah rnăk wâl n’hanh ăp nuĭh kiău ma. Nău nsum bah ăp nău ƀư lah nău nchrăp uĕh ăp ndơ n’hanh tŏng ăp âk nău wêr mpăng gay ŭch ăp nău uĕh lap an ur sai. Kơt nuĭh Bunong ta ăp ntŭk êng, ur sai nuĭh Bunong tĭng rnoi me: mpeh jay bu ur ƀư tơm khlay. Yơn lah, Rnoi Êđê, K’Ho, Chu nuĭh bu ur ƀư tơm, ri nuĭh Bunong nuĭh hăn ôp lah bu klô.

         Ryơk nuĭh ranh lah du nău uĕh lăng ăp rnoi mpôl đêt Tây Nguyên, tâm nĕ geh nuĭh Bunong. Ăp nuĭh tât 60 năm mbra ƀư săk jăk rhơn năm ranh. Mô kơt nuĭh Bunong rêh ta ăp ntŭk êng ƀư rhơn năm deh du tơ̆, đah nuĭh Bunong (nkuăl Lắk) kon dak bôk mbra ƀư lor, jêh nĕ tât ăp nuĭh kon bah kơi. Nar ƀư way rnôk jêh kăch rek, bôh ba lĕ sĭt tâm jay nklăp bah khay 11 tât khay 1 năm bah kơi. Jêh rnôk khĭt, ăp nău ƀư geh tât khĭt ôm dơi nuĭh Bunong ƀư rjăp.

         Aƀaơ, đah ăp nău khuch bah âk nkô̆ nău wăng sa, văn hóa, rêh jêng nău rêh bah nuĭh Bunong ta nkuăl Lắk lĕ geh âk nău rgâl, tĭng nĕ nău ƀư du bông kon nuĭh geh nău rgâl, rgum tay ăp nău khlay văn hóa mhe tâm di. Bôl ndrĭ, ăp nău ƀư du bông nău rêh kon nuĭh bah nuĭh Bunong hôm e mĭn lah ăp nău khlay văn hóa, lah nău khlay nău rêh bah rnăk wâl, têh hvi bah ntŭk gŭ rêh. Bah nĕ kơl  êng nuĭh rlet rlău ăp nău rvê đah nuih n’hâm ta ăp tơ̆ rgâl tay bah kon se tât ranh, nsông nsaơ, khĭt ôm. Yor rĭ, an wât kloh ăp nău uĕh khlay tâm nău ƀư du bông nău rêh kon nuĭh bah nuĭh Bunong gay mât ăp nkô̆ nău uĕh n’hanh nuih n’hâm mât ndray nău uĕh rnoi nuĭh; mĭn lah nău mât ndray n’hanh mât uĕh nău ƀư du bông nău rêh kon nuĭh bah nuĭh Bunong lah nău dŭt n’hâm uănh tât ndrel ty bah âk nuĭh gay mât ndrăy văn hóa bah nuĭh Bunong lah nsum n’hanh ƀon lan nuĭh Bunong ta nkuăl Lắk lah êng.

Nuĭh rblang: Y Sưng Phê Ja