VOV4.M’nông - Tâm nsum mpôl 54 rnoi mpôl Việt Nam, nuĭh châu Mạ lah rnoi mpôl đêt đah rnoh nuĭh rlău 40 rbăn nuĭh, gŭ ta 34 n’gor nkual ƀon têh ta lam dak, yơn dŭt âk ta ăp n’gor Lâm Đồng, Dak Nông. Bah kăl e, nuĭh Mạ rêh dŭt âk ƀư mir, yor rĭ kônh wa hôm e mât nău way ơm tĭng brah yang nău uĕh ơm geh bah rnoi nơm.

         Kơt tâm ban ăp rnoi nuĭh gŭ ta nkual prêh Tây Nguyên, nuĭh Mạ gŭ rêh rgum tĭng ƀon. Bah năp đaơ, du ƀon geh bah 5-10 jay nhih jong, ntŭk gŭ bah rnăk wâl têh mô lah âk rnăk geh ndrel du rnoi deh. Du rnăk geh jay ba n’hanh jay ŭnh êng. Yơn lah nău rêh nar aơ lĕ geh âk nău rgâl, yơn jay nhih jong mô hôm geh âk ma rgâl tâm nĕ lah ăp jay nhih n’glêh an ăp rnăk đêt nuĭh. Kơt ăp rnoi mpôl ta Tây Nguyên, nuĭh Mạ geh nău ntơr uĕh êng, saơ lor bôk năp ta ăp mbân ao way ơm tanh đah brai.

         Tĭng nău way ơm, ăp bu ur Mạ têh 9, 10 năm lĕ dơi nuĭh u, nuĭh mê̆ ntĭm tanh, ntĭm nău kan cheh tanh. Gay tanh geh du blah nah uĕh, nuĭh Mạ an ƀư dŭt âk gưl, bah tăm dêh, ru brai, trăm brai, ƀư rpăi mư gŭ tanh. Knŭng đah du rpăi geh âk mâng si n’hanh ngâr, kô̆ih mon uĕh yơn nuĭh Mạ lĕ ƀư jêng ăp blah nah tanh đah ăp cheh ndrang uĕh, ntơr ang măt uănh.

Nuĭh Mạ hôm e geh du ntil văn học nkoch đah mbung ăp nău bri

    Tâm blah nah tanh, kônh wa way săch tanh ăp rŭp gui ntĭt mpơl êng rnoi mpôl kơt: tơm si, tơm glê, sĭm, mpa bri, janh nhih, tơm njuh... Nar aơ, bôl knŭng dak trăm công nghiệp lĕ jêng geh âk yơn kônh wa hôm e mât tăm dêh, rui brai, trăm dak n’hanh tanh rŭp ndrang way ơm bah u, che n’glơi an.

         Yuh Ka Thoa ta ƀon Đạ Ngịch, xă Lộc Châu, nkual ƀon têh Bảo Lộc, n’gor Lâm Đồng, an gĭt:

         “Hao jrô 4 lĕ dơi mê̆ ntĭm tay nău kan cheh tanh. Aƀaơ kơt lĕ gĭt lĕ rngôch hôm, hôm ăp nău jêr ri hăn nti tay bah ăp nuĭh ranh, ăp nuĭh bu ranh ƀon. Yor cheh tanh, nău kan way ơm he mô dơi ntlơi, an mât rƀăy nău kan way ơm bah u che n’hanh mât tay nău uĕh ơm bah u che”.

         Nău âk ntil mpeh ntơr ang, uĕh đah rŭp ndrang lĕ jêng nău uĕh tâm mbân ao tanh bah nuĭh Mạ. Nĕ lah nău uĕh geh bah mbân ao nuĭh Mạ nkôp đah đah mbân ao bah ăp rnoi mpôl êng tâm dak.

         Nuĭh Mạ bah kăl e rêh đah lŏ mir, khân pơng lah bôh ba mô lah mô geh, ji ngot mô lah hơm yor brah yang da dê n’hanh yor huêng ba, brah yang bri dak, brah ntu an. Bah nău mĭn aơ lĕ jêng ăp nău way chroh tĭng ăp nău ƀư brah nsơr an ăp brah yang lŏ mir. Ăp nău ƀư brah yang lŏ mir dơi tâm rnglăp ndrel đah kon nuĭh đah ăp gưl brah yang. Kônh wa ƀư âk ntil brah gay nsơr ăp brah yang, dăn an mih lăng prăng uĕh bôh ba săk geh kon nuĭh ngăch dăng. Ƀư brah lah uĕh huêng ba ndơi nchrăp lĕ khay kônh wa rdâk ƀư njuh, du mlâm jay ba jêt n’hanh nchrăp tŏng ăp ndơ đah ăp mpa rong nsơr an brah yang.

         Wa Nguyễn Đắc Lộc nuĭh gŭ mĭn njêng văn hóa rnoi mpôl ta Lâm Đồng an gĭt:

         “Ndơ ƀư brah geh ăp ntil bê, djăr kik yăng ndrănh. Tĭng nău lah bah nuĭh Mạ, bê lah ntoh măt an bri, kik ntoh măt an dak n’hanh djăr ntoh măt an nău rêh uĕh ngăn, yor rĭ 3 ntil ndơ aơ mô dơi mô geh ta ƀư brah”.

Mbân ao n’hanh chĭng bah nuĭh Mạ ta nkuăl Bảo Lâm, Lâm Đồng râng tŭr âk ntŭk

                   Nsum mpôl nuĭh Mạ geh ơm văn học nghệ thuật dŭt uĕh geh âk nău nkoch, nđơn n’hanh ăp nău mprơ uĕh kuăl lah “tam pớt”. Mboăt, n’hôm, chĭng gông way ơm lah chĭng 6 păng mô geh klŏ. Rnôk tŭr geh gâr ntô rpu tŭr lor bôk năp, mât nteh tĭng rut n’hanh mbrơi mbrơi lôch. Kon bu klô Mạ way uh mboăt, n’hôm, nung đah nke rpu. Ăp nău gŭ âm njroh mprơ tă bah ăp ndơ dŏng uĕh: kơt Chĭng, gâr, mboăt... tâm nĕ nghệ thuật tŭr chĭng geh nkô̆ nău khlay tâm nău rêh bah kônh wa, tĭng nău lah bah nuĭh Mạ kăl e, ăp chĭng geh nău rêh nuih n’hâm kơt kon nuĭh geh rnôk răm, rnôk rngot kơt kon nuĭh.

         Kơt âk rnoi mpôl êng, nar aơ yor âk nkô̆ nău geh ơm n’hanh mhe, du đet nău way ơm bah kônh wa geh roh rui. Bah năp đaơ, kônh wa tĭng djăt ăp brah yang jêng geh âk nău ƀư brah tĭng khay, tĭng năm, rwăch du bông kon nuĭh. Aƀaơ, âk rnăk mô hôm tĭng djăt âk brah yang tay jêng geh dŭt âk nău ƀư brah, lễ hội roh đê̆ roh đê̆.

         Âk năm dăch aơ, dơi geh âk nău kơl bah nău kan văn hóa ăp n’gor geh âk nuĭh Mạ gŭ rêh lĕ uănh khlay tâm nău mât ndray n’hanh ƀư uĕh ăp nău khlay văn hóa way ơm, ngăn lah ăp nău ƀư brah n’hanh nău kan way ơm, âk nău way ơm uĕh lăng bah kônh wa lĕ dơi uănh mĭn, mât ndray nâp nâl.

         Nuĭh rblang: Y Sưng Phê Ja